گزارش خبري مهر /كم سوادي مردم سبب رونق كاريكاتور در مطبوعات دوران مشروطه بود

واضح آرشیو وب فارسی:مهر: گزارش خبري مهر /كم سوادي مردم سبب رونق كاريكاتور در مطبوعات دوران مشروطه بود
هجدهمين نشست بررسي و جريان شناسي تاريخ مطبوعات با حضور مريم مولايي،غلامحسين مراقبي، عبدالمجيد معاديخواه، رحيم رئيس نيا،مسعود كوهستاني نژاد و كاميار عابدي در محل بنياد تاريخ انقلاب اسلامي برگزار شد.

به گزارش خبرنگار مهر، بخش نخست جلسه به پژوهش مريم مولايي و مرضيه جعفري پيرامون لوگوهاي آرم و لوگوي مطبوعات فكاهي اختصاص داشت.

مريم مولايي در اين باره توضيحاتي را درباره تصاويري كه از لوگوهاي روزنامه هاي فكاهي دوره مشروطه بر روي پرده به نمايش در مي آمد ارائه كرد و گفت : مطبوعات طنز دوره مشروطه 23 عنوان بوده كه از اين تعداد 9 نشريه در شهرستان منتشر مي شده است و البته همه آنها به طور خاص فكاهي نبودند.

وي سپس از اين نشريات به ترتيب حروف الفبا ياد كرد و در باره لوگوي هر كدام از آنها روي تصاوير موجود به طور جداگانه صحبت كرد.

مولايي سپس به روزنامه هايي چون "آينه عيب نما"، "آذربايجان"، "جارچي ملت"، "چنته پابرهنه"، "كشكول"و "نسيم شمال" پرداخت و درباره هر كدام به تفصيل سخن گفت.

وي درباره لوگوي روزنامه "نسيم شمال" گفت : اين روزنامه كه در رشت به مديريت سيد اشرف الدين گيلاني در سال 1325 ه.ق منتشر مي شد در هر شماره اين شعر به عنوان سرلوحه لوگو ذكر مي شد : خوش خبر باش اي نسيم شمال / كه به ما مي رسد زمان وصال.

مولايي ادامه داد : اسم (نسيم شمال) روزنامه شبيه خط شكسته است و بالاي آن جمله "ام من يجيب المضطر اذا دعاه ..." نوشته شده است. دو فرشته اي كه در اطراف اين لوگو ديده مي شوند و خبر از حقيقت و راستي مي دهند متاثر از نقوش اروپايي هستند كه براي اولين بار مشابه آن در روزنامه ايران ديده شده است. لوگوي اين روزنامه حالت نيم دايره اي دارد و اين حالت تداعي كننده خورشيد نيز هست. نسيم شمال پديد آورنده شادي است و استفاده از فرشته مي تواند براي رساندن اين منظور باشد.

وي در پايان تصريح كرد : عواملي مانند ابداع و خلاقيت در لوگوهاي دوران مشروطه چندان به چشم نمي خورد. كادرها مستطيل كامل نيستند و تقاطع آنها با يكديگر به آسوده خواندن مطالب صدمه مي زند. تنها روزنامه "جارچي ملت" بوده است كه لوگو و آرم آن در كادرهاي مستطيل قرار گرفته است. همچنين در اين دوره طرحها از نظر گرافيكي قوي نبودند و فقط اطلاع رساني مي كردند و براي خوانا بودن نيز از خطهاي معمول استفاده مي كردند. در طراحي لوگوها نيز از اشكال هندسي متداول استفاده مي شده است مانند مربع و مستطيل و اصولاً از تقارن قرينه استفاده مي شده است و همچنين براي پر كردن فضاهاي خالي از علامتها و حركات استفاده مي شده است زيرا ديد بصري آنقدر پيشرفت نكرده بود تا حالت مربع و .... تشخيص داده شود.

در ادامه جلسه غلامحسين مراقبي درباره صحبتهاي مولايي نكاتي را متذكر شد و گفت : ابزاري كه در آن زمان داشتيم نخستين بار توسط محمدعلي شاه از تبريز به ايران وارد شد و چاپ ما چاپ سنگي بوده است و براي چاپ سنگي در آن زمان مي بايست از خط نستعليق يا خطي كه نوشتاري باشد استفاده مي شد. به طور مثال روزنامه "چنته پابرهنه" كه خيلي از شماره هاي آن دست نويس است يا روزنامه "آذربايجان" كه دوزبانه بود و بسياري از مطالبش تركي و بخشي از آن فارسي است. در انتشار اين روزنامه تماماً از چاپ سنگي استفاده مي شد ضمن اينكه بسياري از كاريكاتوريستهاي آن زمان روسي بودند.

وي افزود : روزنامه طلوع هم در اوسط دوره ناصرالدين شاه در بوشهر منتشر مي شد و روزنامه اي بود كه پيش از روزنامه هاي دوره مشروطه منتشر مي شد.

اين محقق تصريح كرد : يكي از مسائل و مشكلاتي كه در زمينه مطبوعات داريم اين است كه انقلاب مشروطه پيروز شد و آن وقت روزنامه در ايران منتشر شد. درست است كه قبل از آن چندتايي روزنامه داشتيم اما ما وسائل ارتباطي نداشتيم در نتيجه روزنامه اي مثل "حبل المتين" از هندوستان لاي چايي مي آمد!

عبدالمجيد معاديخواه نيز با بيان اينكه "مشروطه، انقلاب نبوده است"، گفت : آنقدر اين لفظ تكرار شده كه به طور ناخوداگاه همه ما مي گوييم انقلاب مشروطه، اما اين واقعاً انقلاب نبوده است. نمي شود كه در عرض سه چهار سال يك انقلاب پيروز شود. همه مي گويند انقلاب در حالي كه در گذشته واقعا اين طور نبوده كه طبقه اي برود و طبقه اي بيايد. ما در ستايش و ستيز افتاده ايم بعضيها مي خواهند انقلاب مشروطه را ستايش كنند تا مثلاً انقلاب اسلامي را در سايه آن كمرنگ كنند در مقابل عده اي لجبازي مي كنند و مي گويند انقلابي اصلاً نبوده است اما تحقيق با ستايش و ستيز نمي خواند.

غلامحسين مراقبي نيز در اين باره گفت : شيخ فضل الله نوري حرف قشنگي زد و آن اين بود كه اختلاف من و شما سر مشروطه و مشروعه نيست، اين حرف قشنگ بايد شكافته بشود.

وي در ادامه صحبتهاي خود درباره شكل گيري نخستين مطبوعات طنز گفت : در مملكت ما به دليل تنگناهاي كلامي كه در برابر هر نوع تفكر و انديشه اي وجود داشت علم و فلسفه رشد نمي كرد و به انحراف كشيده مي شد در نتيجه بسياري از انديشمندان ما تشخيص دادند كه نمي توانند جدي صحبت كنند و بايد رويكرد ديگري داشت. اما يك عيب عمده از همان اول در ادبيات فكاهي شكل گرفت و آن اين بود كه سعي مي كردند از واژگان ركيك استفاده كنند يعني به جاي آنكه انديشه رقيب به طنز گرفته شود، كاستيهاي جسماني او به سخره گرفته شود كه اين شيوه مشخصا در مثالهاي مولوي نيز ديده مي شود تا اينكه مي رسيم به دوره مشروطه. به عنوان نمونه به جدالي كه روزنامه "بهلول" كه طرفدار حزب دموكرات است مي توان اشاره كرد. اين روزنامه شعر را اهرم سياسي مي كند و جدال شروع مي شود واز طرف ديگر رقيب هم آرام نمي نشيند. روزنامه "تنبيه "ديگرگونه مي انديشد و اولين كلمات ركيك را به كار مي برد و به صورت كيش شخصيت جلو مي رونند و همديگر را مي كوبند و جلو مي روند.

مراقبي افزود : اين روزنامه ها را در تمام عصر مشروطه مي ديديم. تنها روزنامه اي كه سعي كرده در لاك خودش باقي بماند و از آغاز انقلاب جلو آمد روزنامه نسيم شمال بود. ادبيات اين روزنامه خاص خودش بود و هميشه با ارتجاع در ستيز بود.

رحيم رئيس نيا ديگر فرد حاضر در جلسه نيز صحبتهاي خود را با اشاره به مجله ملانصرالدين آغاز كرد و گفت : مجله "ملا نصرالدين" در دوره اي طولاني حدود 25 سال در 748 شماره منتشر شد. بعد از انقلاب 1905 ما با يك انفجار مطبوعاتي روبرو بوديم كه يكي از نتايج آن هم انتشار مجله ملا نصرالدين بود و خود قلي زاده - سردبير اين روزنامه - مي گويد ملا نصرالدين را شرايط و روزگار آفريده است. در اين نشريه افرادي چون علي اكبر صابري كه نوحه مي سروده و صابون پزي داشته است همكاري مي كرده و ما مي بينيم كه از شماره 4 به بعد صابر با اين مجله همكاري مي كند.

رييس نيا افزود : در آن دوره كه شايد حدود 100 نفر با آن همكاري مي كردند افرادي چون عسكرزاده ايرواني و يا بايرامعلي عباس زاده كه تخلصش "حمال" بود از اين جمله بودند.

مسعود كوهستاني نژاد نيز درباره مفهوم و معناي كاريكاتور گفت : اولين كاريكاتوري كه در ايران داريم در سال 1320 قمري در نشريه ادب در مشهد توسط شخصي به نام موسوي كه نقاش آستان قدس بود منتشر شد كه نوعي الگوبرداري از مطبوعات عثماني بود. پس از اين كاريكاتورهاي نشريه ادب را در تهران داريم كه در سال 1323 هجري قمري يعني بيست سال پيش از پيروزي انقلاب مشروطه در ايران درباره وضعيت اجتماعي و فرهنگي ايران منتشر مي شد. با پيروزي انقلاب مشروطه استفاده از كاريكاتور به نحو شگرفي افزايش پيدا كرد كه سه دليل عمده دارد. اول سادگي انتقال مفاهيم به خواننده، دوم تاثير بيشتر تصوير در افراد تا متن و سوم بيسوادي اكثر مردم.

اين محقق ادامه داد: بايد قبول كنيم انقلاب مشروطه زمينه را فراهم كرد تا گستره شگفت انگيزي براي استفاده از كاريكاتور فراهم شود. كاريكاتورها موضوعات مختلفي را مورد توجه قرار مي دادند و مشروطيت مهمترين آنها بود.

كوهستاني نژاد در پايان تصريح كرد : مهمترين منبع الهام دهنده اين كاريكاتورها كه توانست روند كار را تسريع كند بدون شك مجله "ملا نصرالدين" بوده است. اما كاريكاتورها از كاريكاتورهايي كه در پيرامون ايران منتشر مي شدند متاثر بودند.

كاميار عابدي نيز سخنران بخش پاياني اين نشست بود كه درباره طنزهاي "چرند و پرند" سخنراني كرد و گفت : از اولين شماره روزنامه صور اسرافيل تا آخرين شماره به استثناي يك شماره قطعاتي به نام "چرند پرند" وجود دارد. دهخدا در زبان فارسي طرح نويي را ايجاد كرد و آن اين بود كه به اندازه چند پاراگراف درباره چندين موضوع سياسي، اجتماعي و فرهنگي زمان خودش با نگاهي كه سرشار از اغراق است مطالبي را با زبان طنز بيان مي كرد.

عابدي ضمن بيان زندگينامه اي از دهخدا تصريح كرد : يكي از وسيعترين قسمتهايي كه بلافاصله بعد از خواندن چرند پرند براي ما روشن مي شود نقد اجتماعي وسيعي است كه ما در اين روزنامه مي بينيم و البته جدال بسيارگسترده اي كه ميان سنت گرايان و تجدد گرايان درگرفته است و دهخدا در ميان اين معركه است كه سنت گرايان را تنبيه مي كند و از تجدد خواهان تمجيد كه البته او اين تنبيه و تمجيد را با يك بيان ادبي انجام مي داد. مهمترين وجه محتوايي چرند و پرندهاي او نقد اجتماعي و فرهنگي است كه به عنوان يك تجددخواه آن را مطرح مي كرد. دهخدا چه مستقيم و غيرمستقيم استبداد را مورد نقد مستقيم قرار مي دهد.

وي در پايان گفت : عده اي اعتقاد دارند اولين بارقه هاي داستان نويسي ايران در چرند و پرند دهخدا است و اين را نوعي سر آغاز تجربه نويسندگي در ايران مي دانند.
سه شنبه 29 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مهر]

[مشاهده در: www.mehrnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 1593]