تلاشهايي فلسفي براي جمع جبر و اختيار

واضح آرشیو وب فارسی:مهر: تلاشهايي فلسفي براي جمع جبر و اختيار
خبرگزاري مهر - گروه دين و انديشه: موجوبيت‌گرايي ديدگاهي است كه بر طبق آن هر امري كه رخ مي‌دهد با آنچه كه قبلاً انجام شده است تعين مي‌يابد. يعني امري نيست كه بتواند برخلاف آنچه تاكنون رخ داده رخ بدهد. پاره‌اي از افراد البته معتقدند كه آزادي با موجوبيت‌گرايي سازگار است چرا كه آزادي مستلزم آن نيست كه به روشهاي مشخصي كه فرد رفتار مي كند يا گزينش مي‌كند محدود شود.

آزادي اراده عنواني چالش‌برانگيزاست و بر خلاف عنوانش كه به اراده اشاره دارد به گزينشها و اعمال انسان توجه نشان مي‌دهد. پرسشهاي محوري در اين باب بدين قرارند: عمل ( يا انتخاب ) آزدانه به چه معنا است؟ و مسئوليت اخلاقي براي عمل ( يا انتخاب) به چه معنا است؟

فيلسوفان البته پاسخهايي به‌جد متفاوت به اين پرسشها داده اند. پاسخهاي آنها همچنين پاسخ به اين پرسشها را نيز در بر مي‌گيرد: آيا ما عاملاني آزاد هستيم؟ آيا ما مي‌توانيم براي هر چه كه انجام مي‌دهيم مسئول باشيم؟ به اين دو پرسش نيز پاسخهاي گوناگوني داده شده‌اند از آري و آري گرفته تا نه و نه و از شايد و ممكن است تا به يك معنا آري و به معنايي ديگر نه . در اين ميان پاسخ بلي – خير به‌ندرت رخ مي دهد هرچند كه پاره اي از پروتستانها بدان باور دارند و به پرسش اولي جواب آري و به دومي جواب نه مي دهند. به افرادي كه به هر دو پرسش جواب مثبت مي دهد سازگارگرايان مي گويند كه معتقدند آزادي اراده با موجوبيت گرايي سازگار است.

موجوبيت گرايي ديدگاهي است كه بر طبق آن هر امري كه رخ مي دهد با آنچه كه قبلاً انجام شده است تعين مي يابد. يعني امري نيست كه بتواند برخلاف آنچه تاكنون رخ داده رخ بدهد. بر طبق ديدگاه سازگارگرايان، آزادي با موجوبيت گرايي سازگار است چرا كه آزادي مستلزم آن نيست كه به روشهاي مشخصي كه فرد رفتار مي كند يا گزينش مي كند محدود شود.

از اين رو انسانهاي عاقل عادي در شرايط معمولي قادرند به صورت آزادانه اي عمل يا گزينش كنند. يعني كسي آنها را مجبور به انجام كاري نكرده است. به آنها دارو نخورانده اند يا در زنجير نيستند و يا در معرض جبري روانشناسانه قرار ندارند. آنها كاملاً آزادند تا عملي را انجام دهند يا اختياري را صورت دهند حتي اگر شاكله فيزيكي و فيزيولوزي آنها با اموري تعين پذيرد و آنها با مؤلفه هاي ژنتيكي و آموزش اوان زندگي خود مواجه باشند.

غيرسازگارگرايان اما اذعان مي كنند كه آزادي قابليت سازگاري با موجوبيت گرايي را ندارد. آنها تصريح مي كنند كه اگر موجوبيت گرايي درست باشد آنگاه هر عملي به گونه اي است گويي قبلاً از سوي فردي ديگر تحقق پذيرفته است. آنها تصريح مي كنند كه انسان نمي تواند در اين منظومه براي كاري مسئول شناخته شود. آنها تصور مي كنند كه سازگارگرايي تنها توجيهي سخيف و بازي با كلمات است. اين البته نكته اي است كه كانت هم بدان اشاره مي كند. يعني سازگارگرايي از اينكه باورهاي عادي ما را در زمينه مسئوليت اخلاقي ثابت كند ناتوان است.

غيرسازگارگرايان اما به نكته اي جالب توجه اشاره مي كنند و در اين باب به دو گروه تقسيم مي شوند. آزادگرايان جواب آري آري به دو پرسش ما مي دهند. آنها تأكيد مي كنند كه ما عاملهايي آزاد و از جهت اخلاقي مسئوليم و از اين رو موجوبيت گرايان در اين زمينه ره خطا پيموده اند. اما مشكل اصلي غيرسازگارگرايان در اين زمينه تبيين اين نكته است كه چرا كذب موجوبيت گرايي از صدق آن بيشتر است.

اما گروه دوم از غيرسازگارگرايان پاسخ نه نه به دو پرسش مذكور مي دهند. ايشان با آزادگرايان موافق هستند كه صدق موجوبيت گرايي مسئوليت اخلاقي واقعي را تحت الشعاع قرار مي دهد اما از اين نكته بحث مي كنند كه خطاي موجوبيت گرايي نمي تواند ناديده گرفته شود. به اين ترتيب آنها به اين موضع مي رسند كه ما كاملاً آزاد نيستيم و بدين جهت هم كاملاً از جهت اخلاقي مسئول نيستيم. خواه موجوبيت گرايي درست باشد يا اشتباه.

يكي از استدلالهاي آنها بدين طريق مي تواند خلاصه شود. هنگامي كه فردي عملي انجام مي دهد. آن فرد اين عمل را به شيوه اي كه مشي اوست انجام مي دهد. بنابراين براي آنكه ما از جهت اخلاقي براي اعمالي مسئول باشيم انسان بايد نسبت به اين مشي و روش مسئول باشد. يعني فرد بايد خودش علت رفتارش باشد . اما هيچ كس نمي تواند به تمامي مسئول خودش باشد. از اين جهت انسان نمي تواند براي همه كارها مسئول باشد.

اگر اين استدلال درست باشد استدلالي فربه عليه مسئوليت اخلاقي به نظر مي رسد. اما در انسانهاي زيادي تجربه انتخاب ناشي از باور به مسئوليتي مطلق است كه البته اين باور با استدلالهاي فلسفي ثابت نمي شود. اين باور مبناي عميق و ثابت مسئله اراده آزاد است هرچند كه استدلالهاي قوي اي وجود دارند كه به نظر نشان مي دهند ما نمي توانيم از جهت اخلاقي مسئول باشيم چرا كه مؤلفه هاي روانشناسانه اي قوي وجود دارند كه جلو مسئوليت اخلاقي ما قدعلم مي كنند.
دوشنبه 21 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: مهر]

[مشاهده در: www.mehrnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 274]