نويسنده: محمود تقى‌زاده داورى نگاهى به جامعه شناسى زيارت

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: محمود تقى‌زاده داورى نگاهى به جامعه شناسى زيارت
خبرگزاري فارس: «زيارت» اگر چه در اصل، به معناى قصد كردن و ملاقات نمودن است،2 ولى در معناى اصطلاحى متداول آن، به هرگونه ديدار و ملاقاتى زيارت اطلاق نمى شود. زيارت ملاقات با اشخاص و ديدار از اماكنى است كه از نظر زيارت كنندگان داراى احترام، شرافت، برترى و خارق العاده گى مى باشند.

پيش از آن كه مقصودمان از اصطلاح "جامعه شناسى زيارت" را توضيح دهيم، ابتدا هر يك از دو واژه «جامعه شناسى» و «زيارت» را تعريف مى كنيم تا مدخل بحث فراهم آيد و از ابهامات احتمالى آن بكاهد.
«جامعه شناسى» را مى توان علم شناخت زندگى اجتماعى، گروه ها و جوامع انسانى تلقى نمود;1 يعنى هنگامى كه گروه ها، دسته جات، قشرها و طبقات بزرگ و كوچك يك جامعه را به طور نظام مند مطالعه مى كنيم، در واقع، به جامعه شناسى آن جامعه پرداخته ايم. در اين زمينه، ما نيازهاى اساسى آن ها و راه هاى جمعى را كه آن ها به برآورده ساختن نيازهاى خود مى پردازند، مورد توجه قرار مى دهيم و اعمال و رفتار و كنش هاى جمعى الگودار آن ها را مطالعه مى كنيم. حال فرقى نمى كند كه كل واقعيت اجتماعى و يا جامعه كل را مورد بررسى قرار دهيم (جامعه شناسى كلان) و يا تنها يك گروه، يك فرقه، يك اقليّت قومى و مذهبى را تحقيق نماييم (جامعه شناسى خُرد).

اما «زيارت» اگر چه در اصل، به معناى قصد كردن و ملاقات نمودن است،2 ولى در معناى اصطلاحى متداول آن، به هرگونه ديدار و ملاقاتى زيارت اطلاق نمى شود. زيارت ملاقات با اشخاص و ديدار از اماكنى است كه از نظر زيارت كنندگان داراى احترام، شرافت، برترى و خارق العاده گى مى باشند. همين مفهوم را نيز مى توان در متون دينى مشاهده نمود; مثلاً، در متون دينى به ما تأكيد مى شود كه به زيارت عالمان دين برويم3 و يا خانه خدا و قبر شريف پيغمبر(ص) و قبور شريف امامان شيعه(ع) را زيارت كنيم.4 بدين روى، افراد به زيارت چهره هاى علمى و معنوى مى روند و يا زائر اماكن عاليه و مشاهد مشرفه مى شوند تا از اعتبار، قدسيت، فضيلت، معنا و روحانيتى كه به نظر آن ها در شخص و يا مكان مزبور وجود دارد، بهره مند گردند.
حال با اين توضيح، هنگامى كه اصطلاح «جامعه شناسى زيارت» را به كار مى بريم، مقصود ما عبارت از مطالعه آن دسته از رفتارهاى گروهى، جمعى و جامعه اى است كه عرفاً به عنوان عمل «زيارتى»5 ناميده مى شود. مطالعه منظم و روشمند رفتار يك گروه كوچك، كه به زيارت امام زاده روستاى خود مى رود «جامعه شناسى زيارت» است، مطالعه جامعه شناسانه اعمال يك جمع چند هزار نفرى كه به زيارت امام رضا(عليه السلام)مى روند هم «جامعه شناسى زيارت» است. همچنين مطالعه حالات، حركات و سكنات و رويّه و رفتار يك جمع چند ميليونى كه سالانه به زيارت خانه خدا مشرف مى شوند نيز «جامعه شناسى زيارت» است. در اين زمينه، كوچكى و يا بزرگى عرصه عمل اجتماعى و مطالعه آن، تفاوتى در صدق عنوان اصطلاح مورد بحث پديد نمى آورد، هرچند ممكن است تفاوت هاى عمقى اى را براى يك جامعه شناس ظاهر سازد. همين معنا را با عبارت ديگرى نيز مى توان توضيح داد. هنگامى كه پديده زيارت را چه در قالب زيارت يك گروه كوچك و يا در قالب يك جمع بسيار بزرگ با راه ها و روش هاى جامعه شناسانه مورد تحقيق قرار مى دهيم، در واقع، به جامعه شناسى زيارت مبادرت ورزيده ايم. پس «جامعه شناسى زيارت» عبارت از شاخه اى و يا حوزه اى از جامعه شناسى است كه به رفتار زيارتى جمع (به عنوان يك كنش جمعى و اجتماعى) مى پردازد. در عين حال، از آن جا كه زيارت مشاهد مشرّفه و اماكن مذهبى خود يك عمل دينى است، جامعه شناسى زيارت در واقع، عرصه اى خاص از جامعه شناسى دين را تشكيل مى دهد و در زير مجموعه هاى آن قرار مى گيرد.

به هر تقدير، آنچه تاكنون گفته شد در واقع، شرحى متداول و متعارف و در عين حال، «آكادميك» و همساز با ضوابط و قواعد جامعه شناسى از اصطلاح جامعه شناسى زيارت است، ولى اين اصطلاح را مى توان به شيوه اى گسترده تر و عميق تر نيز توضيح داد و آن هنگامى است كه در مطالعه پديده زيارت، از ايده اى كه جامعه شناس معروف معاصر سى رايت ميلز در اثر بديع خود به نام تخيّل جامعه شناسانه6 پيشنهاد كرده استفاده كنيم. آنتونى گيدنز يكى از برجسته ترين جامعه شناسان حاضر نيز در كتاب جامعه شناسى خود، اين ايده را بسط داده و به طور نمونه، در مطالعه عمقى خود درباره «قهوه» به كار گرفته است.7

تخيّل جامعه شناسانه به معناى فاصله گرفتن از شيوه متداول تفكّر و انديشيدن، و دور ساختن انديشه از جريان هاى عادى زندگى روزانه، براى از نو نگريستن به آن هاست. حال اگر بخواهيم تخيّل خلّاق جامعه شناسانه را در مطالعه پديده «زيارت» به كار گيريم، بايد زيارت را نه تنها مرتبط با زائران، بلكه در شبكه وسيعى از روابط اجتماعى انسان هايى كه به نحوى درگير پديده زيارتند، مورد مطالعه قرار دهيم. در اين صورت، همه آن ها كه در تعامل مشترك با يكديگر قرار مى گيرند تا زيارت جمع شكل گيرد، در محدوده تحقيق و بررسى ما قرار مى گيرند.

به توضيح بيش تر، جامعه براى انجام زيارت (در سطح كلان)، كارهاى متعدد و متنوّعى را تدارك ديده، طيف وسيعى از نقش هايى را پديد مى آورد كه همگى در تحقق زيارت، سهيم مى باشند، به گونه اى كه بدون اين كارها و بدون ايفاى اين نقش ها، زيارت جمعى تحقق نمى يابد. از اين رو، جامعه شناسى زيارت با استفاده از اين انديشه خلّاق، كه از سى رايت ميلز فراگرفته، پديده زيارت ـ مثلاً، زيارت حضرت امام رضا(ع) ـ را تنها در سطح زيارت كنندگانى كه به راحتى قابل مشاهده اند، محصور نمى بيند، بلكه مجموعه اى از ارتباطات و پيوستگى متقابلى را مورد ملاحظه قرار مى دهد كه مى تواند به صورت ذيل دسته بندى گردد:

1. در بدو امر، مجموعه انسان هاى بزرگ و كوچك، پير و جوان، زن و مردى قرار دارند كه عرفاً به عنوان «زوّار» و يا «زائران» ناميده مى شوند.

2. سپس دسته اى از انسان هايى كه به كار ساختن، بازسازى، تعمير و مرمّت قبر و ضريح و حرم و بناى لازم براى زيارت جمع مشغولند.

3. دسته اى از انسان هايى كه به آماده سازى فضاى زيارتى مشغولند; مثلاً، نور، سرما، گرما، تهويه، نظافت زيارتگاه و امثال آن را آماده مى كنند.

4. دسته اى از انسان هايى كه به خدمات رسانى به زائران اشتغال دارند; آن ها را به حرم راهنمايى مى كنند، به هدايت گُم شدگان مى پردازند، نذورات و هدايا را دريافت مى كنند، هدايايى به زائران مى دهند، براى زائران زيارتنامه و روضه مى خوانند، براى زائران مراسم سخنرانى برپا مى كنند و ده ها كار ديگر شبيه اين انجام مى دهند.

5. دسته وسيعى از كارها و شغل ها كه به آماده سازى غذاى زيارت كنندگان مى پردازند; مواد خام مى آورند، پخت و پز مى كنند و گاه به طور مجانى بين زائران توزيع مى كنند و يا به آن ها مى فروشند.

6. دسته اى از كارها و شغل ها براى تأمين سرپناه زائران شكل مى گيرد; مجموعه اى از هتل ها، مسافرخانه ها، خانه هاى اجاره اى، چادرها، حسينيه ها، زائرسراها و نظاير آن كه هزاران نفر را به يكديگر مربوط مى سازد.

7. دسته اى از افراد كه به تأمين پاركينگ براى اتومبيل زائران مشغولند.

8. دسته اى كه براى زائران، قرآن و دعا و زيارتنامه چاپ مى كنند و دسته اى كه آن ها را به فروش مى رسانند.

9. دسته اى كه براى زائران سوغات تدارك مى بينند; آن هايى كه مهر و تسبيح و نبات و نقل و نخود و كشمش و پرچم و انگشتر و عطر توليد مى كنند و كسانى كه آن ها را به فروش مى رسانند.

10. دسته اى كه به امر بيمارى و ناخوشى زائران مى پردازند و بيمارستان و درمانگاه و داروخانه را سرپا نگه مى دارند.

11. گروهى كه براى پركردن ساعات خالى زائران و سرگرمى آن ها، كارهايى را در نظر مى گيرند و اماكن و برنامه هاى تفريحى، موزه ها، نمايشگاه ها و امثال آن را مى چرخانند.

12. دسته اى كه وسايل سفر را مهيّا مى كنند و به امر اياب و ذهاب و جابه جايى زائران از اطراف و اكناف كشور و گاه بيرون از كشور در سطحى بين المللى اشتغال دارند. انواع وسايل نقليه (اتوبوس، قطار، هواپيما، اتومبيل شخصى) و درصد افرادى كه از آن ها استفاده مى كنند نيز مورد ملاحظه قرار مى گيرند.

و ده ها مورد كارهايى از اين قبيل. پس ملاحظه مى كنيد كه شبكه بسيار وسيع و گسترده اى از عمل جمعى و تعامل گروهى در شكل گيرى پديده «زيارت» وارد عرصه مى شوند كه ذهن خلّاق و چشم تيزبين جامعه شناس بايد به دقّت آن ها را ملاحظه و محاسبه نمايد تا بتواند شناخت دقيق و جامعى از آن به دست آورد. با اين حساب، مى توان حدس زد كه اگر به طور مثال، سالانه سه ميليون نفر به زيارت مشهدالرضا(ع)مى روند، احتمالاً سى ميليون انسان به نحوى از انحا در شكل گيرى اين امر دخيل بوده، بافت ارتباطى فوق العاده عظيمى از عمل و عكس العمل، كنش و واكنش، نقش ها و وظيفه ها را پديد مى آورند كه جامعه شناسى زيارت از بررسى و توصيف و تفسير و تبيين آن ها ظاهر مى گردد.

نكته اى را كه در انتها بايد متذكر شويم اين است كه تمامى شبكه ارتباطى وسيعى كه در سطور فوق به آن ها اشاره شد، در حول يك كانون نمادين ـ يك حرم، يك زيارتگاه (مثلاً، حرم حضرت رضا ع ) شكل گرفته و تداوم مى يابد كه جزءجزء آن مكان براى شبكه ارتباطى مذكور محترم و مكرّم بوده،ايجاد حالات معنوى و طراوت روحى مى كند.

با اين توضيح، اكنون تخيّل جامعه شناسانه بهتر شناخته شد و ديد وسيع و نگرش جامع الاطراف ناشى از آن به طور خُرد و ريز بيان گرديد. در واقع، پس از فراغت از اين مرحله از بررسى و توصيف است كه به مرحله ديگر ـ يعنى تفسير و يا تبيين عمل جمعى زيارت ـ وارد مى شويم و از خود مى پرسيم كه چرا و به چه خاطر، چنين جمع وسيعى از انسان ها به چنين كارى ـ كه «زيارت» ناميده مى شود ـ اقدام كرده، همواره آن را تكرار مى كنند. آن ها چه هدف و يا چه اهدافى را از عملشان منظور مى دارند و زيارت چه كاركردى براى آن ها دارد و چه نيازى از نيازهاى انسانى، روانى و اجتماعى آن ها را برآورده مى سازد.

در پاسخ بدين سؤال، ما در ابتدا به حدس مى پردازيم: guessing at meanings (طرح فرضيه) و عامل و يا عواملى را كه از نظر ما قادر است عمل زيارت را توجيه و تفسير نمايد، نامزد مى كنيم (مثلاً، معناخواهى، معنويت جويى) و سپس به ارزيابى آن پرداخته، توانايى، استحكام و جامعيت و اعتبار آن را مجدّداً بازبينى مى كنيم: assessing the guesses(ارزيابى فرضيه) و سرانجام، تفسيرى از عمل زيارت ارائه مى دهيم: drawing explanatory conclusions(ارائه نظريه) كه در واقع، ديدگاه ما نسبت به سؤال فوق در زمينه چرايىوچگونگى پديده «زيارت» را بازگو مى كند.

--------------------------------------------------------------------------------

پى‌نوشت‌ها
1. Giddens, Anthony, Sociology (polity press, 1993), p. 7.

2ـ زاره، يزوره، زيارة، زوراً اى قصده، فهو زائر، و هم زوّار. (ر. ك. به: راغب اصفهانى، المفردات، ماده «زور» و فيّومى، المصباح المنير.)

3ـ محمدبن يعقوب كلينى، اصول كافى، دارالكتب الاسلاميه، 1388 ق، ج 1، باب «مجالسة العلماء و صحبتهم»، ص 39 / حكيمى، الحياه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1360، ج 2، «زيارة العلماء; الجلوس عندالعلماء»، ص 272

4ـ شيخ حرّ عاملى، وسايل الشيعه، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا، ج 8، باب «وجود اجبارالوالى الناس على الحج و زيارة الرسول و الاقامة بالحرمين كفاية»، ص 15

5ـ زيارت از راه دور نيز اگر چه زيارت است، ولى در كانون بحث ما قرار ندارد.

6. Mills, C. Wright, The Sociological Imagination (Penguim, 1970).

اين كتاب به فارسى نيز ترجمه شده است: سى. رايت ميلز، بينش جامعه شناختى; نقدى بر جامعه شناسى امريكايى، ترجمه عبدالمعبود انصارى، شركت سهامى انتشار، 1360

7. Giddens, Anthony, Op.cit, p. 18
........................................................................
منبع: ماهنامه معرفت
چهارشنبه 29 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 96]