واضح آرشیو وب فارسی:هدانا: درک شخصیت های نمادین فرهنگ ایرانی در گرو بررسی های عمیق اسطوره ها و آئین رایج در این فرهنگ است. روزهای پایانی هر سال چهره خاص عجیبی با صدای تنبک و آواز کوبه ای، اغلب سر چهارراه ها، لحظه هایی نگاهمان را به خودش جلب می کند. مردی سیاه رُخ، با کُلاهِ دوکی، گیوه های نوک تیز و جامهٔ سُرخ که با دایره زنگی و تنبک، به رقص، شیرین کاری و آواز می خواند. موسیقی اش شاد است و پیامش هم شاد، اما شاید دیدن این صحنه ها چندان هم برای ما شادی آفرین نباشد. «حاجی فیروز» یا «خواجه پیروز» یک چهرهٔ افسانه ای در فولکلورِ ایرانیان است که در نخستین روزهای هر سال به شهرها می آید تا از آمدنِ نوروز به مردم آگهی دهد. بسیاری، حاجی فیروز را اساساً ایرانی نمی دانند و «عمو نوروز» را نماد اصلی اسطوره ایرانی برای آغاز سال معرفی می کنند. مهدی اخوان ثالث، حاجی فیروز را «بقایای نفرت انگیز عهد توحش و برده داری» نامیده است. در مقابل اما برخی آن را از لابه لای نشانه های اسطوره ای و تاریخی بیرون می کشند و حاجی فیروز را وابسته به جشن های سیاوش می داند. مهرداد بهار، نویسنده و پژوهشگر، در این باره معتقد است «این چهره برگرفته از یکی از اسطوره های تموز، ایزدِ کشاورزی و چارپایان، در میان رودان باستان باشد». او، چهره سیاه حاجی فیروز را گویای بازآمدن او از سرزمین مردگان و جامه سرخ او را نشان از خون سیاوش می داند و بر این باور است که واژه سیاوش می تواند به معنی «مرد سیاه» یا «سیاه رُخ» باشد. بهار مختاریان، اسطوره شناس و استاد دانشگاه، نیز در این باره گفته است که «در فرهنگ اروپایی، کارکرد و نقش تعداد زیادی از شخصیت های کهن مراسم باستانی با سنت دینی جدید مسیحی درآمیخت و شکل تازه ای به خود گرفته است»؛ اتفاقی که برای بسیاری از شخصیت های اسطوره ای ما هم ممکن است رخ داده باشد. در فرهنگ اروپایی، «سنتاکلاوس» یا بابانوئل یکی از این شخصیت هاست. مختاریان می گوید: «در متون قرن چهارم میلادی از اسقفی به نام نیکلاس میرا (Nikolas Myra) یاد شده است که کودکان را حمایت و تشویق می کرد و سنت هدیه دادن به کودکان بعدها به مرور زمان به آن اضافه شده است. اما بابانوئلی که امروزه در آئین و مراسم کشورهای اروپایی و آمریکا رواج دارد، به شخصیت سینترکلاس (Sinter Klass) آئین و مراسم هلندی برمی گردد اما تصویر رایج کنونی این شخصیت که لباس سرخی به تن دارد به نقاشی یک نقاش به نام «هادونسند بلوم» برای یکی از تبلیغات نوشابه کوکا کولا مربوط می شود. به گفته این اسطوره شناس، از دیگر مشابهت های فرهنگ هند و اروپایی، شباهت های میان آئین هالووین و چهارشنبه سوری است. همچون جشن هالووین، در چهارشنبه سوری، برپایی آتش، حضور آئینی ارواح به صورت نمایش افرادی که صورت خود را می پوشانند و بدون سخن از طریق قاشق زنی خانه به خانه مائده می گیرند، همه نشان از همان بازنمایی نمادین مردگان بر زمین دارد و برای مردم نیز بخشش به آن ها باعث برکت محصول سال تعبیر می شود. مختاریان بر همین اساس معتقد است «حاجی فیروز هم اساساً بازنمود همین بازگشت مردگان بر زمین است. حضور حاجی فیروز بازنمود نمایشی بازگشت مردگان در پایان زمستان و خوش آمدگویی به زنده شدن طبیعت است و بخشش به این ارواح طبق روایت های تاریخی برای بیشتر شدن خیر و برکت بوده است». فارغ از اینکه حاجی فیروز ایرانی باشد یا نه، شخصیتی که امروز از حاجی فیروزهای سر چهارراه ها می بینیم، با تصویری که در متون کهن از این شخصیت وجود دارد متفاوت است. حاجی فیروزهای امروز شاید بیشتر به گدایی شناخته می شوند اما شاید نباید همه آنها را «گدا» بخوانیم. هرگونه توصیف و نام گذاری برای چنین شاخصه هایی بدون بررسی های دقیق، که صرفاً از ذهنیت امروزی بدون در نظر گرفتن بافت این آئین به وجود می آید، نادرست است. بر این اساس، بخشش و نثاری که مردم در بافت کهن در پیوند با این ارواح انجام می دادند و زندگی سالانه خود را تضمین می کردند، امروزه با حضور حاجی فیروز به طور یک طرفه ای به شکل گدایی معنا می شود. باید توجه داشت که صرفاً خود حاجی فیروزهایی که در هنگام نوروز در کوچه و خیابان گدایی می کنند، منظور نیست، بلکه افراد نامتخصصی که آن ها را تبیین می کنند، یا افرادی که صرف شباهت های صوری دست به مقایسه می زنند و بافت را فراموش می کنند. آن ها می کوشند این نمادهای سرگردان را بر حسب علاقه فردی به هر سمت وسو که می خواهند بکشند و تعابیر شخصی از آن ها ارائه دهند. با این حال، درک درستی از این عناصر نمادین رفتاری کمک می کند تا ما در کاربردی کردن آن ها موفق تر باشیم، مانند اتفاقی که در مورد بابانوئل در غرب افتاده است.
چهارشنبه ، ۲۶اسفند۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: هدانا]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 10]