مصرف‏زدگی در توسعه غربی ؛ مبانی و تبعات

واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
مصرف‏زدگی در توسعه غربی ؛ مبانی و تبعات

در تمام دوران پیشامدرن، انبیا و حکیمان به این حقیقت پای‏بند بودند که جهان، صورت یک عقل حکیم مطلق یعنی خدای تبارک و تعالی است و انسانها باید با تعقّل و تدبّر در عالم، رمز و راز زندگی در جهان را دریابند و بیش از آنکه عالم را مطابق امیال و آرزوهای خود تغییر دهند، خود را مطابق نظام حکیمانه عالم تغییر دهند. به عبارت دیگر نه جهان برای جوابگویی به هوسهای انسانی آفریده شده و نه انسانها برای دنبال کردن این هوس‏ها خلق شده اند. تفسیر رایج از توسعه با تمرکز بر شاخص‏هایی از معیارهای زندگی مانند فقر، توزیع درآمد، تغذیه، مرگ‏‏‏ومیر نوزادان، امید به زندگی بهتر، با‏سوادی، آموزش، دسترسی به اشتغال، مسکن، آب‏رسانی و خدمات دیگر مترادف است. از طرفی توسعه پایدار((sustainable development امروز بحث اصلی محافل توسعه و برنامه‏ریزی است. از مفهوم توسعه پایدار برداشتهای گوناگونی وجود دارد. نکته مشترک تمامی این انگاره‏ها، پایداری و رسیدن به فرآیندی از توسعه است که بتواند پایا و بادوام باشد. وجوه افتراق این انگاره‏ها نیز در تعریف پایداری، شدت و ضعف پایداری و سطوح تعمیم آن است. متداول‌ترین تعریف از پایداری، تعریفی است که کمیسیون جهانی محیط‏زیست و توسعه(world commission on Environment and Development) ارائه داده است: «توسعه‌ای پایدار است که احتیاجات نسل حاضر را بدون لطمه زدن به توانایی نسلهای آتی در تأمین نمودن نیازهای خود بر آورده نماید.» چنان که در بحث سیستمها مطرح است برای اینکه یک سیستم پایدار باشد، باید متعادل باشد و سیستمهای نا‏متعادل، ناپایدار نیز هستند. به عبارت دیگر لازمه پایداری، تعادل است. در زمینه تفسیر پایداری نیز طیفی از پایداری بسیار ضعیف تا پایداری بسیار قوی رایج است. در برداشت پایداری ضعیف از توسعه پایدار، محیط زیست نیز صرفاً شکل دیگری از سرمایه است. پایداری ضعیف مبتنی بر فرضیه بسیار قوی، یعنی امکان جایگزنی کامل بین اشکال مختلف سرمایه است. در حالی که در برداشت پایداری قوی از توسعه پایدار، جایگزنی کامل بین اشکال مختلف سرمایه، فرضیه معتبری نیست و لذا برخی از اندوخته‏های سرمایه طبیعی را نمی‏توان با سرمایه‏های مصنوعی جایگزین کرد. بطور کلی در یک‌سو دیدگاه مبتنی بر استفاده نا‏محدود از منابع و کسب حداکثر رشد اقتصادی موضوعیت دارد و در سوی دیگر هر گونه مداخله انسان در طبیعت را زیان‏آور و جبران‏ناپذیر می‌دانند. اما در این نوشتار برآنیم تا با عنایت به کتاب «فرهنگ مدرنیته و توهم» اثر «استاد ‏اصغر طاهر زاده» به بررسی علل ناپایداری بویژه در محیط‏زیست و خصوصاً از زاویه دیدی الهی بپردازیم. سئوال این است که چه شد زمینی که می‏توانست مایه حیات انسان باشد، ویران شد و دیگر با انسان گفتگو و مؤانست نمی‌کند. انسان معاصر گویا پذیرفته است که زندگی همین است که دائم محیط زیست خود را تخریب کند. درحالی‌که در فرهنگ توحیدی که انبیا متذکّر آن بودند، یک نوع نگرشی به انسان و عالم و نظام ملکوتی بود که در اثر آن نگاه و تعهدی که به همراه خود می‏آورد، انسان نگهبان خود و محیط زیست پیرامون خود بود. سئوال اساسی این است که آیا این بحران محیط زیست، یک بداخلاقی صرف است و یا حاصل یک نوع نگاه است که در رفتار بشر جدید پیدا شده است؟ و آیا این بحران با تغییر رفتار و توصیه‌های اخلاقی از بین می‏رود، یا این که در فرهنگ دنیای جدید، آدم جدیدی پیدا شده است که دیگر نمی‏تواند از قداست‌های عالم و حیات خود و از عظمت‏های انسانی حفاظت کند؟ تغییر نظام خلقت و روح شیطانی دارای نسبت ویژه‌ای هستند. قرآن کریم سخن شیطان را در رابطه با تحریک انسان به تغییر در خلقت خدا، جهت تحقّق آرزوهای دروغین این‌گونه مطرح می‌فرماید: «وَ لَاُ‏ضِلَّنَّهُم وَ لَاُ‏مَنِّیَنَّهُم وَ لَآمُرَنَّهُم فَلَیُبَتِّکُنّ آذانَ الاَ‏نعامِ وَ لَآمُرُنّهُم فَلَیُغَیِّرُنّ خَلَقَ ا... وَ مَن یَتّخِذِ الشَّیطَانَ وَلیّاً مِن دُونِ ا... فَقَد خَسِرَ خُسرَاناً مُبیناً»(سوره نساء، آیه 119). یعنی: «من انسانها را نسبت به اهداف حقیقی‏شان غافل می‌کنم و آرزوهای دروغ و وهمی را در خیال آنها رشد می‏دهم، و امرشان میکنم که گوش‏های چهار‏پایان را سوراخ کنند و تحریکشان می‏کنم تا خلقت خدا را تغییر دهند». سپس در ادامه می‏فرماید: «یَعِدُهُم وَ یُمَنّیهِم وَ مَا‏یَعِدُهُمُ الشَّیطانُ اِلاّ غُروراً»(سوره نساء، آیه 120). یعنی: «انسان‏ها را وعده‌های دروغ می‏دهم و گرفتار آرزو های وهمی می‏کنم، و وعده‏های شیطانی چیزی جز فریب نیست». بنابراین خداوند روح شیطانی را مشابه فرهنگی می‏داند که خود را مشغول آرزوهای بلند می‏کند و به امید برآورده‌شدن آن آرزوها سعی می‏کند تا نظام خلقت را تغییر دهد و به سوی ناکجاآباد حرکت کند. تعبیر شیطان این است که من به آنها فرمان می‏دهم و زندگی آنها را طوری در اختیار می‏گیرم تا برنامه‌های من را عمل کنند و در نظام طبیعت و مخلوقات خدا تحریف کنند و طبعاً هر کس شیطان را سرپرست خود گرفت و برنامه‌ریزی‏های او را پذیرفت، به پوچی و بی‏ثمریِ آشکاری گرفتار می‏شود. با دقت در این آیات متوجه می‏شویم که در نظام فکری و فرهنگی بشر با پدیده‏ای به نام شیطان مواجه هستیم که تلاش می‏کند انسانها در اوهام بمانند و عملکردش هم این است که پیروانش را به مسیری بکشاند که از نظام طبیعی راضی نباشند و نظام خلقت را بر اساس میل‏ها و هوس‏های خود تغییر دهند. مشکل در توهّم افتادن غرب در دوران جدید بطور رسمی با این جمله فرانسیس بیکن آغاز شد که «راز بهره‌وری انسان در شناخت و تغییر طبیعت است». این طرز فکر، مردم آن زمان را به این باور کشاند که گذشتگان از آن جهت که سعی داشتند بیشتر با طبیعت هماهنگ باشند، در اشتباه بودند. بلکه باید طبیعت را با خود هماهنگ ساخت. انسان جدیدی که در غرب متولد گشت، انسانی است که میل‏هایی دارد و مصمّم است که این امیال ارضا شوند و اگر نظام طبیعی عالم نتوانست آنها را ارضا کند، آنقدر طبیعت را تغییر می‏دهد تا مطابق امیال و اهواء او شود و در نتیجه «انسان ابزارساز» پدید آمد، که مهمترین ویژگی‏اش به‌کارگیری عقل در جهت ساختن ابزارها و تغییر طبیعت مطابق امیال‌ خود است. در سوی دیگر و در تمام دوران پیشامدرن، انبیا و حکیمان به این حقیقت پای‏بند بودند که جهان، صورت یک عقل حکیم مطلق یعنی خدای تبارک و تعالی است و انسانها باید با تعقّل و تدبّر در عالم، رمز و راز زندگی در جهان را دریابند و بیش از آنکه عالم را مطابق امیال و آرزوهای خود تغییر دهند، خود را مطابق نظام حکیمانه عالم تغییر دهند. به عبارت دیگر نه جهان برای جوابگویی به هوسهای انسانی آفریده شده و نه انسانها برای دنبال کردن این هوس‏ها خلق شده اند. در این راستا تاریخ جدید با دو نوع زندگی و دو نوع انسان روبروست. یک نوع انسان که بر اساس رهنمودهای انبیا به واقعیّات عالمِ وجود می‏اندیشد و در سیر قرب الهی است و دیگری که با آرزوها و خیالات خود زندگی می‏کند و با تغییر عالم به جای تغییر خود و در راستای تغییر عالم، تکنولوژی جدید را ایجاد کرد. می‏گویند ابزارها اعم از ابزارهای قدیم و جدید، در خدمت انسانها هستند. ضمن تأکید بر تمایز میان ابزارهای ساخته‌شده در تمدنهای پیشین و تکنولوژی جدید، طرح این سئوال ضرورت می‏یابد که «تکنولوژی جدید در جهت خدمت به کدام انسان ایجاد شده است؟» انسانی که در طبیعت خدا سُکنی گزیده و خود را در محضر خدا احساس می‏کند؟ یا انسانی که به دنبال وطن وهمی و آرمان‏شهری خیالی است و با تخریب عالم و نظام حاکم بر آن در صدد تحمیل صورت وهمی خود و ایجاد بهشت زمینی است؟ واقع آن است که انسان موحّدی که نظم و هماهنگی عالم را نظمی حکیمانه و الهی و صُنع صانع حکیم می‏داند، ضمن پذیرش این نظام، پیروی از نظم و سنتهای لایتغیّر الهی را بر خود واجب می‏داند. اما کسی که نظم عالم را اتفاقی و ناشی از تصادف می‏داند، ضمن انکار نظم حکیمانه عالم، به خود حق می‏دهد تا نظم مورد نظر خود را به هر قیمت، بر عالم تحمیل کند. بیکن با بیان این عبارت که «بشر از پدیده های طبیعی، نظمی بیشتر از آنچه در آنها واقعاً موجود است، انتظار دارد» به ارسطو، افلاطون و امثال آنها اشکال می‏کند و آنها را عامل عقب‏ماندگی جامعه بشری می‏داند و می‏گوید «بشر یک اشتباه بزرگ کرده است و آن اینکه معتقد بوده در عالمی که در آن زندگی می‏کرده است، نظمی که صورت علم و حکمت خداست، وجود دارد که باید با آن هماهنگ شود و این امر سبب شده تا بشر به نظم بالاتری از آن فکر نکند». انسان جویای بهشت زمینی باید خود را به ابزارهای مهیب مجهّز نماید و به جنگ طبیعت برود؛ طبیعتی که به راحتی اجازه نمی‏دهد تمام امیال بشر در بسترش عملی شود. این جا دیگر طبیعت نیست که میل‌های سرکش انسان را کنترل می‏کند، بلکه انسان است که به ستیز با طبیعت آمده است. انسان جدید بنا به صورتهای مختلف توهّمات و تخیلات خود، دائماً در حال ساخت ابزارهای جدید و تخریب ابزارهای قدیمی است، چرا که نیازهای موهوم او ناپایدار است و به زودی وی را خسته می‏کند. درحالی‌که انسان حکیم ابزاری می‏سازد که اُنس بیشتر با طبیعت را برای او عملی کند. همچنین طبق آیات و روایات از جمله «‏خَالِدینَ فِیها لایَبغُونَ عَنهَا حِوَلا» یعنی «همیشه در آن بهشت ابدی هستند و طلب انتقال از آن نمی‏کنند»(سوره کهف، آیه108)، انسان مؤمن در بهشت برین از نعماتی برخوردار می‏شود که هرگز دلزدگی در آن راه نخواهد داشت. در روایت قدسی حضرت حق می‏فرماید: «من در تعجب هستم که بشر به دنبال چیزی می‏گردد که من اصلا خلق نکرده‏ام و آن عبارت است از رفاه و راحتی همه‌جانبه». یعنی اینطور نیست که بشر همه آن چیزی را که می‏خواهد، در این عالم پیدا کند. در نهایت روشن گردید که دو نوع طرز تفکر وجود دارد: یکی می‏خواهد خودش را عوض کند تا مطابق عالم قدس شود و دیگری می‏خواهد عالم را عوض کند تا مطابق میل او گردد. و بحران امروز جهان از این طرز فکر دوم شروع شد و به همین جهت باید دقت کرد که بحران جهان امروز ریشه اساسی در تفکر بشر دارد و صرفاً با تغییر ابزارها، مشکل حل نمی‏شود. بلکه بحرانی جای خود را به بحران دیگر می‏دهد. ادامه دارد.../2759/

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: راسخون]

[مشاهده در: www.rasekhoon.net]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 321]