وسوسه ساده بودن ترجمه هايكو

واضح آرشیو وب فارسی:قدس: وسوسه ساده بودن ترجمه هايكو
*به بهانه انتشار كتاب «نور ماه بر درختان كاج»- ترجمه نيكي كريمي * قدرت ا... ذاكري «هايكو» ديگر در هيچ زبان و فرهنگي واژه اي بيگانه و ناشناخته نيست. واژه اي كه اشاره دارد به قالب شعري هفده هجايي در ادبيات ژاپن كه در حدود قرن 17 ميلادي به وجود آمد و امروزه در سراسر جهان به عنوان كوتاهترين قالب شعري دنيا شناخته مي شود. درست اندك زماني پس از آنكه «ماسااكا شي كي» شاعر و نظريه پرداز بزرگ هايكو در سال 1902 در سن 35 سالگي در مي گذرد، ترجمه هايكو به زبانهاي فرانسوي، آلماني و انگليسي شروع مي شود و بزودي گسترشي حيرت انگيز در جهان پيدا مي كند. شاعران تراز اول در زبانهاي مختلف چون پاول الوار(1952-1895) شاعر فرانسوي، ازرا پاوند(1855-1968)شاعرآمريكايي، رابيندرانات تاگور(1941-1861) شاعرهندي، اكتاويو پاز (1998-1914) شاعرمكزيكي و ...از هايكو الهام مي گيرند و مجموعه اشعاري كوتاه به سبك هايكو مي سرايند. اما براستي چه ويژگيهايي در هايكو هست كه باعث گسترش و نفوذ آن تا بدين حد در جهان شده است؟ در پاسخ به اين سؤال معمولاً سه ويژگي براي هايكو بيان مي كنند: نخست اينكه هايكو پايان ندارد؛ چيزي به اسم نتيجه براي فهم به خواننده ارائه نمي كند. بر خلاف تمام سبكهاي شعري، هايكو تنها تصويري ارائه مي كند كه فهم و برداشت از آن به عهده خواننده است. خوانندگان اين آزادي در برداشت را دوست دارند.دوم، حضور «ذن» در هايكو است. هايكو را در بيان ادبي «ذن» مي گويند. رشد گرايش به ذن در غرب توأم با گسترش هايكو بوده است.سوم؛ خاصيت بازي با كلمات و سرگرم كنندگي هايكو است. سادگي، ايجاز، رهايي از كاربرد صنايع ادبي و دوري از ارائه معاني پيچيده؛ به هايكو خاصيت سرگرم كنندگي داده است. اين خاصيت سبب شده است تا افراد در زبانهاي ديگر هم اشعار كوتاه سروده و آن را هايكو بنامند كه نمونه هاي آن را در كشور خودمان هم مي توانيم ببينيم. ويژگي چهارمي هم براي هايكو مي توان مطرح كرد كه وجود آن بي تأثير در گسترش هايكو نبوده است؛ اين ويژگي ساده به نظر رسيدن ترجمه هايكو است. كم بودن واژگان به كار رفته در هايكو، وسوسه گر خيلي ها براي ترجمه هايكو است. يك جستجوي ساده در اينترنت از كلمه فارسي«هايكو»، ما را با هايكوهاي ترجمه شده بي شماري روبه رو مي سازد كه تعداد زيادي از آنها ترجمه اشعاري از شاعراني غيرژاپني هستند.نخستين بار سهراب سپهري شاعر معاصر چند هايكو كه هايكوي مشهور«جهيدن غوك در آب» باشو؛ مشهورترين هايكو سراي ژاپن هم جزو آن بود را به فارسي ترجمه كرد. شاعر كه براي آموختن هنر ژاپني به اين كشور سفر كرده بود، در آنجا با ادبيات ژاپني آشنا شد و در زمينه الهام از طبيعت از فرهنگ اين كشور بسيار تأثير پذيرفت. بعد از آن كتابهاي زير به فارسي چاپ شدند. هايكو، شعر ژاپني از آغاز تا امروز، برگردان احمد شاملو- ع.پاشايي، نشرچشمه؛ اين كتاب بي شك بهترين و كاملترين كتابي است كه در زمينه شناخت و فهم هايكو به فارسي چاپ شده است. تنها ضعفي كه اين كتاب، البته براي كساني كه بخواهند اصل هايكو را به زبان اصلي پيدا كنند - دارد، اين است كه نه هايكو به زبان ژاپني و نه تلفظ آن به حروف لاتين-Romaji- وجود ندارد. صد هايكوي مشهور، دانيل.سي.بيوكانن، ترجمه ع.پاشايي، ناشر دنياي مادر؛ اين كتاب دربرگيرنده 100 هايكو از بهترين هايكوهاي ژاپني است. در اين كتاب براي اولين بار اصل هايكو به زبان ژاپني و نيز تلفظ آن به حروف لاتين-Romaji-همراه با ترجمه آن به زبان فارسي آورده شده است. ترجمه اين كتاب از زبان انگليسي به فارسي انجام شده است. آواي جهيدن غوك در آب، شعرهاي ژاپني، ترجمه زويا پيرزاد؛ اين كتاب در اصل ترجمه اشعار ژاپني به فارسي است كه از دو مجموعه انگليسي انتخاب و ترجمه شده اند. در ميان اين اشعار در حدود 50 هايكو نيز آورده شده است. اين مجموعه نيز اصل اشعار به ژاپني و تلفظ آن به حروف لاتين را ندارد، اما در مورد شاعران توضيحات بسيار كوتاهي در آن درج شده است. هايكو در چهار فصل، ترجمه مهوش شاهق و شهلا سهيل؛ اين كتاب هم ترجمه همان كتاب صد هايكوي مشهور است كه چهار سال قبل از آن توسط آقاي پاشايي ترجمه و چاپ شده بود. لاك پوك زنجره، ع.پاشايي و مائه دا كيميه، نشر يوشيج؛ اگر كتاب «هايكو، شعرژاپني از آغاز تا امروز»، بهترين و كاملترين كتاب در زمينه شناخت و فهم هايكو است كه به فارسي چاپ شده است، اين كتاب، بهترين و نزديكترين ترجمه به اصل هايكوي ژاپني است. يك دليل آن هم همكاري خانم مائه دا- ايشان فكر كنم داراي مدرك دكتراي ادبيات فارسي هستند و اشعاري از شاعران معاصر ايران به ژاپني ترجمه و چاپ كرده اند- در ترجمه دوباره همان صد هايكوي مشهور، اين بار مستقيماً از زبان ژاپني به فارسي است. اين همكاري به علاوه تجربه آقاي پاشايي باعث شده است تا بهترين ترجمه هايكو به فارسي انجام بگيرد كه اين ترجمه مي تواند كمك بسيار مناسبي براي كساني كه مي خواهند به ترجمه هايكو بپردازند، باشد. به جز اين كتابها، مجموعه هاي ديگري نيز به فارسي ترجمه شده اند كه دربرگيرنده هايكوهايي هستند. آخرين ترجمه اي كه از هايكو به بازار كتاب عرضه گرديده است، كتاب «نور ماه بر درختان كاج است» كه بوسيله نشر چشمه، - پاييز 1385- چاپ شده است.هدف از اين نوشته هم بررسي همين كتاب است. «نور ماه بر درختان كاج»، ترجمه اي است كه خانم نيكي كريمي از كتاب«The moon in the pines» انجام داده است، كه خود اين كتاب را هم «جاناتان كلمنتس» از ميان بهترين هايكوهاي ژاپني از قرن هفده تا اوايل قرن بيستم انتخاب و به انگليسي ترجمه كرده است. جاناتان كلمنتس نويسنده و نمايشنامه نويس انگليسي، متولد 1971 است و از نسل جديد مترجمان هايكو به شمار مي رود. كلمنتس به دو زبان چيني و ژاپني آشنايي دارد و بيشتر كارهاي او در ارتباط با شرق آسياست. اما تخصص اصلي او در ارتباط با ژاپن، مربوط به انيميشن و مانگا- داستانهاي مصور ژاپني - است؛ او بيش از هفتاد انيميشن و مانگا را براي توزيع كنندگان بريتانيايي ترجمه كرده و دو سال سردبير مجله مانگا در لندن بوده است. او به دليل همين فعاليتها در ارتباط با مانگا، در سال 2000 و نيز به جهت همكاري در فهم فرهنگ ژاپني، جايزه فستيوال ژاپن را دريافت كرد. با اينكه تمام هايكوهايي كه او انتخاب و ترجمه كرده قبلاً، بارها و بارها ترجمه شده اند، اما ساختار شكني او در دسته بندي هايكوها و نيز ارائه نقاشي ها و تابلوهاي ژاپني، براي كامل نمودن برداشت خواننده از هايكو از نكات برجسته كتاب اوست. اما آيا مترجم فارسي اين كتاب توانسته است اين برجستگي ها را در كتاب خود حفظ كند؟ در پاسخ اين پرسش، هركدام از اين ويژگي ها و نيز ميزان انتقال آن بوسيله مترجم فارسي را جداگانه مورد بررسي قرار مي دهيم. - نخست، ساختار شكني در دسته بندي هايك ودر تمام مجموعه هايكوهايي كه تا كنون چاپ شده اند، اشعار بر اساس تاريخ و زمان ولادت و وفات شاعران براي مجموعه هايي كه از اشعار چند شاعر جمع آوري شدند يا بر اساس چهار فصل سال بهار، تابستان، پاييز، زمستان و يا خيلي كم براساس واژه يا كلمه اي كه به فصل در هايكو اشاره دارد، دسته بندي نموده اند. اما كلمنتس براي اولين بار اشعار را بر اساس چهار موقعيت روز، يعني (Dawin,Daylight,Dusk,Moonlight) دسته بندي نموده است. ترجمه خانم كريمي از آنها به ترتيب سحر، نورصبحگاهي، گرگ و ميش، نورماه است. در اينجا مترجم فارسي بدترين ترجمه ممكن را انجام داده است. در حقيقت كلمنتس خواسته است هايكوها را براساس چهارموقع يك روز يعني سحر، ظهر، غروب و شب دسته بندي كند؛ آيا ترجمه خانم كريمي نشان دهنده اين چهار موقعيت است؟ !هرچند يكي از معاني «daylight» مي تواند سپيده دم باشد، اما معني اصلي آن روز، روشني طول روز و حتي خود ظهر است. «Dusk» دقيقاً به معناي غروب است. گرگ و ميش هرچند به معني تاريك و روشن بودن هواست و مي تواند به همان اندازه كه به غروب اشاره دارد، تاريك و روشن صبح را هم نشان بدهد، پس به جاي آن استفاده ازخود كلمه غروب بسيار بهتر بود. «Moonlight» هم اگرچه معني نور ماه را دارد، اما معاني مهتاب و شب را نيز دارد و با توجه به منظور كلمنتس بهتر بود معني شب براي آن در نظر گرفته شود. كلمنتس خود در مقدمه كتابش مي گويد كه با اين دسته بندي(صبح، ظهر، غروب، شب) كه در انديشه ذن مي تواند نماد عمر انسان باشد، خواسته ام چهارفصل را در يك روز خلاصه كنم.از نكات عجيب ديگر ترجمه خانم كريمي، حذف قسمتهاي زيادي از مقدمه جاناتان كلمنتس در ترجمه فارسي آن است؛ يعني از حدود 50 سطري كه كلمنتس در كتاب خود آورده، نزديك به 20 سطر آن در ترجمه فارسي نيامده است كه بسياري از آن نوشته ها توضيحات بسيار با ارزشي در مورد مجموعه و نيز هايكو بوده است. برجستگي ديگر كتاب جاناتان كلمنتس، استفاده از تابلوها و نقاشي هاي ژاپني در چاپ كتاب است. اين نقاشي ها كه در اختيار مؤسسه هنر شيكاگو است براي اولين بار مورد استفاده قرار گرفته است. در انتهاي اين كتاب پي نوشتي توسط اين مؤسسه در مورد اين نقاشي ها اضافه شده است كه بازهم نمي دانم به چه دليلي در ترجمه فارسي حذف شده است؟ !نوشته اي كه اگر ترجمه مي شد مي توانست كمك بزرگي براي دوستداران هنر ژاپن باشد.همچنين در كتاب اصلي يادداشت هايي در حدود ده صفحه در مورد اشعار وجود دارد كه باز هم نمي دانم به چه دليلي در ترجمه فارسي قرار داده نشده است. از خواننده مي خواهد كه تا تمام نكردن كتاب به يادداشتها رجوع نكند، اما به هرحال وجود آنها نيز مي توانست كمك خوبي براي فهم هايكو باشد.بيشتر هايكوهايي هم كه در اين مجموعه چاپ شده است، قبلاَ به فارسي ترجمه شده است و در زمينه كيفيت ترجمه هم به مقايسه چهار هايكو از اين مجموعه با ترجمه خانم مائه دا و آقاي پاشايي كه بي شك بهترين ترجمه از هايكو به فارسي است بسنده مي كنم: Tsurigane ni Tomarite nemuru koch? kana ترجمه خانم كريمي: « روي ناقوس بزرگ پروانه اي مي نشيند ومي خوابد». ترجمه آقاي پاشايي و خانم مائه دا: «روي ناقوس آويخته نشسته، خواب است پروانه». Tonbo tsuri ky - wa dokomade itta yara ترجمه خانم كريمي: «اي شكارچي سنجاقك امروز او چقدر پرواز كرده بود؟» ترجمه آقاي پاشايي و خانم مائه دا: «گرفتن سنجاقك را امروز تا كجا رفته باشد». Akifukaki Tonari wa nani o Suru hitozo ترجمه خانم كريمي: «بعدازظهر پاييزي همسايه ام چگونه مي گذراند؟ نمي دانم». ترجمه آقاي پاشايي و خانم مائه دا: «پاييزعميق تر مي شود در همسايگي او چه مي كند». Omou hodo Mono iwanu hito To suzumikeri ترجمه خانم كريمي: «با كسي كه فكرهايش را بلند نمي گويد بعدازظهر لذت بخشي را گذراندم». ترجمه آقاي پاشايي و خانم مائه دا: «آن اندازه كه گمان مي كردم حرف نزد، با او از خنكا لذت بردم». يك بار ديگر ويژگي چهارمي را كه سبب گسترش هايكو شده است، يادآور مي شوم؛ ساده به نظر رسيدن هايكو براي ترجمه. اما در واقع ترجمه هايكو يكي از سخت ترين انواع ترجمه است. در ترجمه متنهاي بلند يا حتي اشعار ديگر، مي توان منظور نويسنده را با توجه به جملات پس و پيش آن درك و در ترجمه بيان كرد. اما در ترجمه 17 هجا، آن هم با خاصيت معني گريزي هايكو اين كار بسيار سخت مي شود. معمولاَ بيشتر ترجمه ها از تأثير گذاشتن ذهنيات مترجم بشدت آسيب مي بينند. ترجمه خوب از هايكو آن است كه بيش از همه به اصل هايكو نزديك بوده و از ذهن مترجم بار معنايي كمتري بگيرد. با توجه به تمام مطالب، به نظر مي رسد «نور ماه بر درختان كاج» تنها بر اثر همان وسوسه گري ساده بودن ترجمه هايكو ترجمه شده است. كتابي كه بيش از آنكه هدفش آشنا نمودن خوانندگان با هنر رازآلود هايكو باشد، «كتاب سازي» بوده است. كتاب سازي اي كه احتمالاً با تكيه بر شهرت مترجم خود به دنبال شمارگاني مناسب است. فراموش نكنيم كه حدود سه چهارم مقدمه مترجم هم در اين كتاب از كتاب «هايكو، از آغاز تا امروز» ترجمه «احمد شاملو» و «ع.پاشايي» نقل شده است؛ آنهم بدون حتي ذكر اين مطلب.
پنجشنبه 23 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: قدس]

[مشاهده در: www.qudsdaily.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 234]