دانش - جنگ آب در هزاره سوم

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: دانش - جنگ آب در هزاره سوم
دانش - جنگ آب در هزاره سوم

مهدي حسين‌پورمطلق*: هيدروپليتيك تركيبي متوازن از دو واژه آب و سياست است و تاثير و نقش‌آفريني منابع آب بر روابط سياسي كشورها را مورد مطالعه قرار مي‌دهد. افزايش تقاضا براي مصرف آب و مديريت ضعيف منابع آب موجبات تنش بر سر استفاده از منابع آب هم در درون كشورها و هم در روابط بين كشورها را فراهم كرده است. اين موضوع در مورد رودخانه‌هاي بين‌المللي كاملا مشهود است. در اين مجال سعي بر آن شده است كه ضمن بررسي وضعيت منابع آب در جهان به كنش ميان منابع آبي و سياست‌هاي اتخاذ شده در مناسبت‌هاي سياسي اشاره‌اي اجمالي صورت گيرد.

وضعيت منابع آب در جهان
آب مايه حيات و تداوم زندگي موجودات زنده، وابسته به آن است. همچنين آب عامل اساسي در پيدايش اجتماعات و تمدن‌هاي بشري است. امروزه حجم كل آب كره‌ زمين كه منبع زندگي تمام موجودات به شمار مي‌رود از زمان تشكيل تاكنون، تقريبا ثابت و غيرقابل تغيير مانده است. اين منابع آب حدود 5/4 ميليارد سال پيش به وجود آمده است. مقدار كل آب موجود در كره زمين 1650 ميليون كيلومترمكعب است، كه تقريبا 97 درصد از آن براي مصارف انساني غيرقابل استفاده‌اند و تنها سه‌درصد منابع آب شيرين وجود دارد كه در مجموع 78درصد از منابع آب شيرين هم به‌طور مستقيم در دسترس نيستند به اين دليل كه يا در يخچال‌ها و سفره‌هاي آب زيرزميني قرار دارند، يا اينكه آلوده شده‌اند. به عبارت ديگر 3/2درصد آب‌هاي شيرين در توده‌هاي يخ و كلاهك‌هاي يخي قطب و سفره‌هاي آب زيرزميني محصور شده‌اند. در يك قرن گذشته با افزايش جمعيت و بالا رفتن استاندارد زندگي، رشد اقتصادي و پيشرفت‌هاي صنعتي و توسعه كشاورزي، مصرف آب افزايش يافته و اين امر منجر به كاهش سرانه آب شده است. در حال حاضر مصرف آب سه برابر شده كه از اين مقدار 230 درصد ناشي از رشد جمعيت و بقيه نتيجه افزايش سرانه مصرف آب بوده است. در طول قرن گذشته بهره‌برداري از منابع آب جهان هفت برابر و مصارف صنعتي 30 برابر شده است و تقاضا بر آب هر سال 3/2درصد افزايش مي‌يابد. اجلاس جهاني توسعه پايدار در ژوهانسبورگ، معضل آب را به عنوان يكي از چالش‌هاي فرامرزي جهان مطرح كرده بود. دسترسي به آب آشاميدني سالم براي امنيت انساني و توسعه پايدار ضروري است و هنوز 2/1ميليارد نفر به آب آشاميدني سالم دسترسي ندارند و 4/2ميليارد نفر از خدمات تصفيه آب محرومند و اگر در اين زمينه تلاشي فوري صورت نگيرد، در سال 2025، چهارميليارد نفر دسترسي كافي به آب قابل شرب نخواهند داشت. همچنين دوميليارد و 500ميليون نفر ديگر نيز در نقاطي زندگي خواهند كرد كه يافتن آب شيرين براي برطرف كردن نيازهاي روزمره آنها دشوار خواهد بود.از طرفي آلودگي منابع آب به وسيله پساب‌هاي كشاورزي، صنعتي و شهري تهديدي بر منابع آب موجود است كه سبب پيدايش بيماري‌ها، آشفتگي و برهم‌زدن تعادل اكوسيستم و بي‌نظمي اجتماعي خواهد شد. بيماري‌هاي ناشي از آلودگي منابع آب هرساله باعث مرگ ميليون‌ها انسان در سراسر جهان مي‌شود. بنابراين آلودگي منابع آب يك نگراني عمده‌اي است كه در صورت عدم توجه به آن مي‌تواند كيفيت زندگي انسان و حتي بقاي نسل آتي را به خطر اندازد. اگرچه براي كره زمين به عنوان يك كل كمبود آب وجود ندارد، اما آمارهاي جهاني بيانگر كاهش تدريجي سرانه آب جهان (قابل استفاده براي مصارف انساني) است. امروز، آب به شكل آشكاري وارد عرصه سياست بين‌المللي شده و تلاش‌هاي بين‌المللي در جهتي سازماندهي شده كه آب به عنوان يكي از مهم‌ترين موضوعات و چالش‌هاي بشر به مجمع عمومي سازمان ملل كشانده شده و به شدت سياسي شود. به عبارتي هرگاه آب نقش مهم و موثري در مسائل سياسي كشورها ايفا كند و نوعي هنجارشكني در مسائل سياسي برون‌مرزي كشورها ايجاد نمايد، آب ساختار سياسي موثري دارد. افزايش تقاضا براي آب در قرن بيست‌ويكم فشار بيشتري روي منابع آب وارد مي‌كند و سياستمداران و دولت‌ها مجبور مي‌شوند مسائل مربوط به آب را در راس برنامه‌هاي خود قرار دهند. اگرچه آب يك منبع قابل تجديد است، اما كاهش دوره‌هاي خشكسالي به خاطر افزايش ميزان تبخير آب، كاهش كمي و كيفي منابع آب از يك سو و سياسي كردن استفاده از منابع آب، افزايش تقاضا براي مصرف آب در بخش‌هاي صنعت و به‌ويژه كشاورزي براي توليد غلات و مديريت ضعيف منابع آب از سوي ديگر، در آينده بحران آب را تشديد خواهد كرد. در كنفرانس «آب و محيط‌زيست، وضعيت توسعه در آستانه قرن بيست‌ويكم» در ژانويه 1992 در دوپلين چنين اظهار شد: «كميابي و استفاده غيرمعقول از منابع آب شيرين مشكلات جدي و قابل ملاحظه‌اي را براي توسعه پايدار و حفاظت محيط‌زيست ايجاد كرده است. اين موضوع بهداشت انسان‌ها، امنيت‌ غذايي، توسعه صنعتي و سيستم‌هاي اكولوژيكي را در معرض خطر قرار داده است. مگر اينكه از منابع آب و خاك در طول دهه حاضر (دهه 1990م) و دهه‌هاي آينده به‌طور موثر بهره‌برداري شود.
رابطه منابع آب و مسائل سياسي
به طور كلي رابطه ميان منابع آب و مسائل سياسي را مي‌توان در سطوح زير بررسي كرد:
الف: رابطه آب و سياست در سطح محلي
تحليل سياسي در اين سطح، روابط محلي- اجتماعي حاصل از شكل قدرت را مورد توجه قرار مي‌دهد. مسئله اصلي در اين قسمت تاثير منابع آب و سياست‌هاي مربوط به آن بر روابط اجتماعي و اختلافات و تنش‌هاي محلي است كه ممكن است بر اثر آن، در يك منطقه از كشور يا ناحيه جغرافيايي رخ دهد. در بسياري از كشورها ضعف مديريت منابع آب رقابت شديدي ميان گروه‌هاي داخلي جامعه كه هر كدام داراي منافع و علايق خاص هستند را برانگيخته است.
ب: رابطه آب و سياست در سطح ملي
ميان سطوح مختلف رابطه آب و سياست، حكومت و دستگاه‌هاي دولتي در تنظيم و اجراي سياست‌ها و خط‌مشي‌هاي مربوط به منابع آب در داخل كشورها نقش اصلي را برعهده دارند. هر كشور به‌طور كلي داراي سياست‌هاي مربوط به منابع آب در بخش‌هاي مختلف (آشاميدني، كشاورزي و صنعت) است و براي ايجاد تاسيساتي جهت ذخيره‌سازي، آب‌رساني، تصفيه آب، جلوگيري از وقوع سيل و كنترل سيلاب‌ها، همچنين حفاظت از آنها برنامه‌ريزي و سرمايه‌گذاري مي‌كند و موسساتي براي مديريت منابع آب و تاسيسات مربوط به آن ايجاد مي‌‌نمايد. در مرحله تنظيم سياست‌ها، سياستمداران از طريق پارلمان يا ديگر چارچوب‌هاي سياسي تلاش مي‌كنند تصميماتي روي اولويت‌هاي سياسي و برنامه‌ها اتخاذ نمايند و بعد از طي مراحل اداري اين تصميمات را به اجرا درآوردند.
ج: رابطه آب و سياست در سطح منطقه‌اي
رابطه آب و سياست در سطح منطقه‌اي، سياست‌هاي بين كشورها درباره تخصيص، توزيع، كنترل و كيفيت منابع آب است كه مي‌تواند موجب تنش يا همگرايي بين آنها شود. برخي رابطه آب و سياست در سطح منطقه‌اي را ميان ارتباط بين منابع آب و سياست خارجي مي‌دانند كه چگونگي عملكرد سياست خارجي يك كشور براي تامين منابع آب را تبيين مي‌كند. براي مطالعه رابطه آب و سياست در سطح منطقه‌اي، منابع آبي ممتد در دو سوي مرز مورد بحث قرار مي‌گيرد و عمده‌ترين اختلافات ناشي از منابع آبي مرزي درباره بهره‌برداري از منابع آب و مديريت حوضه رودخانه‌ها پيش مي‌آيد. اما نكته قابل تامل اين است كه استفاده از منابع آب مشترك به يك رويكرد واحد براي مديريت منابع آب نياز دارد. عمده‌ترين بحثي كه در اين سطح مطرح است، اين است كه آيا كشورها براي تقسيم آب رودخانه‌ها و استفاده از منابع آب مشترك جهت دستيابي به توسعه با يكديگر به توافق مي‌رسند، يا توافقي بين آنها حاصل نمي‌گردد و تاكيد بر اين نكته است كه چگونه مي‌توان از درگيري اجتناب كرد و در جهت همكاري با يكديگر به توافق دست يافت و غالبا بحث، بيشتر مربوط به ابعاد حقيقي و استراتژيك مذاكره و ميانجيگري است.
د: رابطه آب و سياست در سطح كروي
در سال‌هاي پاياني قرن بيستم آب به عنوان موضوعي مهم در كانون بحث‌ها و مذاكرات بين‌المللي قرار گرفت و تقريبا هيچ نشست بين‌المللي كه در آن، آينده جهان در هزاره سوم ميلادي مطرح باشد را نمي‌توان سراغ گرفت كه در آن آب و مديريت آن به صورت يكي از اصلي‌ترين عوامل و عناصر در دستور كار قرار نگرفته باشد. در سال 1992 در نشست ريو، آب به عنوان يكي از موضوعات مهم مورد توجه قرار گرفت و در مفاد پاياني اين كنفرانس به طور آشكار به حفاظت و برنامه‌ريزي براي استفاده بهينه و پايدار منابع آب جهت تامين نيازهاي شرب و غيرشرب اشاره مي‌نمايد. همچنين كنفرانس‌هايي با عناوين: «آب و محيط‌زيست، وضعيت توسعه در آستانه قرن بيست‌ويكم» در سال 1992م در دوبلين، «نقش آب در همگرايي و توسعه كشورهاي خاورميانه» در تابستان 1994 م در آنكارا برگزار شد. سياست‌هاي كروي آب شامل بحث‌ها و سياستگذاري‌هاي بين‌المللي منابع آب در كنفرانس‌هايي است كه درباره محيط‌زيست و منابع طبيعي در سطح جهاني انجام مي‌گيرد كه به دنبال تنظيم و تدوين حقوق و قوانين بين‌الملل جهت استفاده از منابع آبي مشترك ميان كشورها همچنين ايجاد همگرايي بين كشورها، براي بهره‌برداري از منابع آبي مشترك و جلوگيري از بروز كشمكش و نزاع بر سر منابع آب است. با ملاحظه سطوح فوق مشخص مي‌شود كه رابطه آب و سياست در سطوح كروي و ملي در پي سياستگذاري روي منابع آب براي ايجاد همگرايي در سطوح فوق است كه اين سياستگذاري‌ها بيشتر جنبه توصيه‌اي در سطح كروي و اجرايي در سطح ملي دارند. رابطه آب و سياست در سطوح منطقه‌اي و محلي نيز به دنبال ايجاد همگرايي در سطح منطقه‌اي و محلي است. اما در اين دو سطح كشمكش و درگيري بر سر منابع آب وجود دارد كه برآيند آن سياست‌هاي ملي و جهاني را تحت تاثير قرار مي‌دهد. بنابراين، هيدروپليتيك تركيبي متوازن از دو واژه آب و سياست است و تاثير منابع آب بر سياست و تصميم‌گيري‌هاي سياسي در سطوح محلي، ملي، منطقه‌اي و كروي كه مي‌تواند موجب تنش يا همگرايي در اين سطوح شود را مورد مطالعه قرار مي‌دهد.
* كارشناس ارشد جغرافياي سياسي
شنبه 11 خرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 234]