محبوبترینها
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
در خرید پارچه برزنتی به چه نکاتی باید توجه کنیم؟
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1826625421
معنای کلمة «کتاب» در آیات قران چیست؟
واضح آرشیو وب فارسی:فردا نیوز: آنچه ما از بررسی آیات قرآن و روایات معصومین(ع) به دست آورده ایم، این است که با نزول شریعت کامل اسلام، بر خلاف شرایع پیشین، همة آنچه بشر در باب معارف دین تا دامنة قیامت بدان نیاز داشت بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد.فارس: آنچه ما از بررسی آیات قرآن و روایات معصومین(ع) به دست آورده ایم، این است که با نزول شریعت کامل اسلام، بر خلاف شرایع پیشین، همة آنچه بشر در باب معارف دین تا دامنة قیامت بدان نیاز داشت بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد آیات دستة دوم آیاتی که عموم مؤمنان را دعوت می کند تا به آنچه بر انبیای تبلیغی نازل شده است، ایمان آورند: 1. «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ إِلَیْنا وَما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَما أُوتِیَ مُوسى وَعِیسى وَما أُوتِیَ النَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» (بقره: 136)؛ 2. «قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَما أُنْزِلَ عَلى إِبْراهِیمَ وَإِسْماعِیلَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْباطِ وَما أُوتِیَ مُوسى وَعِیسى وَالنَّبِیُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون »؛ (آل عمران: 84). امام صادق(ع) نیز دربارۀ ضرورت بعثت انبیا می فرماید: وقتی ثابت کردیم که برای ما خالق و صانعی است که برتر از ما و همة خلق است و نیز صانع حکیم و متعالی است که خلق توان مشاهدۀ او را ندارند و نمی توانند با حواس ظاهر خود او را درک کنند، تا او و خلقش به طور مستقیم با یکدیگر روبه رو شوند و با یکدیگر احتجاج نمایند، بنابراین ثابت می شود که بایستی برای او سفیرانی در میان خلقش باشند تا از سوی او برای خلق و بندگانش سخن بگویند و آنان را به مصالح و منافعشان و آنچه مایۀ بقایشان و ترکش مایۀ فنایشان است، راهنمایی کنند.34 پس ثابت می شود که باید برای خداوند حکیم و علیم آمران و ناهیانی در میان خلق باشند تا از سوی او سخن بگویند که آنان انبیا و بندگان برگزیدۀ اویند. در این روایت، فلسفۀ بعثت انبیا رساندن پیام های خداوند به خلق است؛ بنابراین آنچه به خلق می رسانند در جهت هدایت و تکامل بشر است؛ وگرنه نیازی به بعثت انبیا باقی نخواهد ماند. از این آیات و روایت به دست می آید که بر همۀ انبیا از جمله انبیای تبلیغی، معارفی در راستای هدایت بشر نازل می شده است که بر مردم واجب بود بدانها ایمان آورند. آیات دستة سوم آیاتی که دلالت می کنند رسالت های انبیا، متعدد و متفاوت بوده است: 1. «داناى نهان است، و کسى را بر غیب خود آگاه نمى کند، جز پیامبرى را که از او خشنود باشد، که [در این صورت ] براى او از پیش رو و از پشت سرش نگاهبانانى برخواهد گماشت، تا معلوم بدارد که پیام هاى پروردگار خود را رسانیده اند و [خدا] بدانچه نزد ایشان است احاطه دارد و هر چیزى را به عدد شماره کرده است.» (جن: 26-28)35 از این آیه می توان نتیجه گرفت که به همۀ انبیای الهی معارفی نازل می شده و رسالت هایی بر عهدۀ آنان قرار داده می شده که مأمور به رساندن آنها به مردم بودند. بدیهی است که این رسالت ها و معارف باید در جهت هدایت بشر باشند که در واقع همان معارف دین است؛ ازاین رو برای اینکه معارف مزبور به همان گونه ای که خدا نازل کرده به دست مردم برسند، خداوند نگهبانانی قرار می داده است تا آنها را از دستبرد شیاطین حفظ کنند.36 البته ممکن است گفته شود که این آیه، رسولان الهی را به غیب اختصاص داده و آنان هستند که مأمور به ابلاغ معارف به مردم اند، نه همۀ انبیا، تا شامل انبیای تبلیغی نیز بشود. در پاسخ این اشکال علّامه طباطبائی می فرماید: اگر مراد از «رسول»، امری است در مقابل «نبی»، می گوییم اگرچه عموم «فَلا یُظْهِرُ عَلى غَیْبِهِ أَحَداً» با عبارت «إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ» تخصیص خورده است، این عموم ابا از این ندارد که با مخصص دیگری نیز تخصیص خورده شود؛ زیرا آیات قرآن بر نزول وحی بر انبیا دلالت می کنند: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ» (نساء: 163) و دلالت می کند که وحی غیب است، پس نبی نیز به غیب دسترس دارد؛ اما اگر مراد از «رسول»، مطلقِ کسانی باشند که از سوی خدا به سوی خلق فرستاده شده اند، نبی نیز از فرستاده شدگان بوده و رسول است؛ همچنان که آیات زیر بر آن دلالت می کنند: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِیٍّ» (حج: 52)؛ «وَما أَرْسَلْنا فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَبِیٍّ» (أعراف: 94). در هر صورت آیۀ فوق، شامل انبیای تبلیغی نیز می شود؛37 2. «وَإِلى عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَلکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رب الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَأَنَا لَکُمْ ناصِحٌ أَمینٌ» (اعراف: 65-68). در این آیات از زبان حضرت هود(ع) چنین آمده است: «من فرستادۀ پروردگار عالمم تا رسالت های پروردگارم را تبلیغ کنم و به شما برسانم. همین سخن از زبان حضرت نوح(ع) چنین نقل می شود: «وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رب الْعالَمینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» (اعراف: 61و62). از اینکه «رسالت» به صورت صیغۀ جمع آمده است، معلوم می شود که رسالت انبیای الهی اعم از انبیای تشریعی و تبلیغی متعدد بوده و مسائل پرشماری از عقاید و احکام و اخلاق را دربرمی گرفته است. اگر گفته شود که این رسالت، بیان همان معارف انبیای تشریعی پیشین است، می گوییم که بیان رسالت انبیای تشریعی متوقف بر نبوت نیست؛ بلکه امام هر عصری نیز می تواند چنین وظیفه ای را به عهده بگیرد؛ بنابراین روشن می شود که بشر به معارفی جدید نیاز داشت که دریافت و بیان آنها متوقف بر بعثت نبی جدیدی بود. علّامه طباطبائی ذیل آیات مربوط به حضرت نوح(ع) می گوید: از اینکه در این آیه کلمۀ «رسالت» به صورت صیغۀ جمع آمده است، دلالت بر گوناگون و متعدد بودن آن و نیز اهدافی دارد که خداوند او را مأمور به تبلیغ آنها کرده بود؛ زیرا حضرت نوح(ع) از انبیای اولوالعزم و صاحب کتاب و شریعت بوده است؛ بنابراین رسالت او علاوه بر توحید و معاد، شامل احکام شرعی نیز بوده است.38 همین سخن را دربارۀ انبیای تبلیغی نیز در قلمروی محدودتر می توان بیان کرد. آیات دستة چهارم آیاتی که بر پایة آنها، خداوند به انبیای تبلیغی نیز کتاب عطا کرده است: 1. «مردم امت واحدی بودند. پس خداوند انبیا را برای بشارت و انذار مبعوث کرد و با آنها کتاب را به حق فرستاد تا در بین مردم در آنچه اختلاف دارند، داوری کنند.» (بقره: 213) (از ظاهر این آیۀ شریفه برمی آید که بر همۀ انبیا کتاب نازل شده است؛ همچنان که اگر الف و لام در «الکتاب»، الف و لام جنس باشد، این معنا تقویت می شود)؛ 2. «و چون از انبیا پیمان گرفتیم که هرگاه به شما کتاب و حکمتی دادم و سپس رسولی از جانب خداوند به سوی شما آمد که تصدیق کنندة کتاب شما بود، به او ایمان آورید و یاری اش کنید.» (آل عمران: 81) (از ظاهر این آیه نیز استفاده می شود که به همة انبیای الهی کتاب نازل شده است؛ همچنان که تعبیر «مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ» نیز مؤید این مطلب است)؛ 3. «ما به ابراهیم، اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و هریک را هدایت کردیم و پیش از او نوح را و نیز از دودمان ابراهیم، داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس را که از صالحان بودند، هدایت کردیم و نیز اسماعیل و یسع و یونس و لوط را هدایت کردیم. اینان کسانی بودند که به آنها کتاب و حکم و نبوت دادیم.» (انعام: 84ـ88) (این آیه بیانگر آن است که خدای سبحان به انبیای تبلیغی کتاب و حکم داده است. بدیهی است کتابی که به انبیا از آن جهت که نبی هستند داده می شود، باید دربردارندة معارفی در راستای هدایت بشر باشد؛ وگرنه به نزول کتاب نیازی نخواهد بود)؛ 4. «یا یَحْیى خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا» (مریم: 12). معنای کلمة «کتاب» در آیات پیش گفته به عقیدۀ علّامۀ طباطبائی عنوان «کتاب» در قرآن در سه معنا به کار رفته است: 1. به معنای وحى انبیا و به ویژه آن وحیى که متضمن شریعت است؛ 2. کتابی که اعمال بندگان را از خوب و بد ضبط می کند؛ 3. به معنای کتابی که جزئیات و رویدادهای نظام هستی در آن ثبت شده اند. وی سپس در توضیح معنای اول می گوید: «قسم اول، کتاب هایى اند که مشتمل بر شریعت اند که عبارت اند از: کتاب نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبر اسلام(ص).»39 وی همچنین ذیل آیۀ «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» می گوید: کتاب همان وحیى است که قابلیت نوشتن و کتاب شدن را دارد و دربردارندة معارف دین، یعنی عقاید و اعمال است. کتاب های آسمانی به این معنا عبارت از پنج کتاب نوح و ابراهیم و تورات و انجیل و قرآن اند.40 نیز علامه ذیل آیۀ «اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَالْمِیزانَ» می گوید: «مراد از کتاب، وحیى است که مشتمل بر شریعت و دین حاکم در مجتمع بشرى است و مراد از عنوان «کتاب» در قرآن کریم، همین معناست.»41 و در ذیل آیۀ «وَآتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِی إِسْرائِیلَ أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا» می فرماید: کلمة «کتاب» در موارد بسیاری در قرآن کریم بر مجموع شرایعى که بر مردمى واجب شده، و رافع اختلافات آنان در عقاید و اعمال است، اطلاق شده است. بنابراین از اطلاق کتاب در این معنا برمی آید که کتاب، مشتمل بر وظایفى اعتقادى و عملى است که باید به آن معتقد شوند و عمل کنند.42 بنابراین عنوان «کتاب» از نظر علّامه طباطبائی در قرآن کریم، تنها دربارة کتاب هایی به کار رفته است که مشتمل بر شریعت اند و این کتاب ها عبارت از کتب نوح، ابراهیم، تورات، انجیل و قرآن اند. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای معنایی گسترده را برای عنوان «کتاب» در قرآن لحاظ می کنند و در این باره می فرمایند: عنوان «کتاب» در اصطلاح قرآن هنگامی که به صورت مطلق و مجرد از قرینۀ معینه بیان می شود، به معنای مطلق آن چیزی است که از طریق وحی بر انبیا نازل می شود و اختصاص و اشاره ای به کتاب ویژه ندارد. به عبارت دیگر کتاب، همان وحی و صحیفۀ الهی است که مشتمل بر معرفت حق تعالی و معرفت حقایقی است که ادیان آسمانی متصدی تحقق آن هستند؛ و حد فاصل بین ایمان و کفر از جهت اعتقاد و عمل است و افراد و جماعات را از ظلمت کفر و شرک نجات می دهد و به سوی دین حق و عبادت خداوند می کشاند؛ ازاین رو این معنای کتاب عام است و انواع کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد.43 ایشان سپس برای تأیید سخن خود، آیات و روایاتی را بیان می فرمایند که بر پایة آنها، عنوان «کتاب» اشاره به کتابی ویژه ندارد و همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد: «وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ» (بقره: 78)؛ «وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ وَالْأُمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ» (آل عمران: 20)؛ «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَلَا الْمُشْرِکِینَ» (بقره: 105)؛ «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ».(بقره: 213) در آیۀ اخیر، کتاب حد ممیز نبوت و حاکم و داور برای اهل دین در اختلافاتشان قرار داده شده و این صفت برای همۀ کتاب های نازل از سوی خداست. بنابراین از این آیات و آیات دیگر نتیجه می گیریم که عنوان «کتاب» در اصطلاح قرآن، آن چیزی است که خدای سبحان به جهت هدایت مردم و حاکمیت در بین آنان و اخراجشان از ظلمت کفر و الحاد بر انبیا نازل می کند.44 ایشان سپس روایاتی را برای تأیید سخن خود می آورند: «امام صادق(ع) فرمودند: رسول خدا در پاسخ نامۀ اهل کفار دربارۀ جزیه گرفتن از مجوس فرمودند: برای مجوس پیامبری بود که او را کشتند و کتابی که آن را آتش زدند. پیامبرشان با کتابی به سوی آنها آمد.»45 مقام معظم رهبری ذیل این روایت می فرمایند که اطلاق کتاب بر کتاب مجوس، دلیل بر این مطلب است که عنوان «کتاب» اختصاص به کتابی ویژه مانند تورات و انجیل ندارد؛ بلکه عام است و همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد. همچنین در روایت معتبری که سماعه از امام صادق(ع) نقل کرده46 و نیز روایت موثق زراره،47 مجوس از اهل کتاب دانسته شده است که این خود دلالت بر این دارد که پیامبرِ آنها صاحب کتاب بوده و بر مصحف او نیز عنوان «کتاب» اطلاق شده است.48 ایشان دربارۀ اهل کتاب بودن صابئه نیز به دو آیۀ دیگر استناد می کنند و نتیجه می گیرند که صابئین اهل کتاب بوده اند: «به یقین کسانی که ایمان آورند و یهودیان و صابئیان و نصارایی که به خدا و روز جزا ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، ترسی بر ایشان نیست و اندوهگین نخواهند شد.» (مائده: 69)؛ «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالنَّصارى وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ.» (بقره: 62) ایشان ذیل این دو آیه می فرمایند: «از اینکه در دو آیۀ فوق صابئین در صورت داشتن ایمان و عمل صالح اهل نجات دانسته شده اند، معلوم می شود که دینشان صحیح و از سوی خدا بوده است.» سپس به علّامه طباطبائی چنین اشکال می کنند: اینکه شما آنها را اهل ملتی غیر از ملل دیگر می دانید با این سخن شما که مذهب آنها ترکیبی از مذاهب یهود و نصارا و مجوس است، ناسازگار است؛ زیرا از ظاهر آیات فوق برمی آید که آنان اهل ملت مستقلی بوده اند.49 ایشان همچنین ذیل آیۀ «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصارى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکُوا إِنَّ اللَّهَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ» (حج: 17) می فرمایند: «این آیه ظهور تام دارد در اینکه صابئین در عرض یهود و نصارا و مجوس دارای کتاب و دین آسمانی اند.»50 سپس در ادامه می فرمایند: صابئین به پیروان کتاب یحیی(ع) یا کتاب شیث و صحف آدم یا کتاب ادریس ـ بر مبنای اختلافی که در این باب بیان شده ـ گفته می شود و از سویی اصل نزول کتاب بر یحیی و آدم‡ مورد تأیید قرآن است؛ زیرا در سورۀ انعام، پس از بیان شماری از انبیا، از جمله زکریا، یحیی، عیسی، الیاس، اسماعیل، الیسع، یونس و لوط در ادامه می فرماید: «أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ. » از ظاهر این آیه برمی آید که هریک از این انبیای عظام دارای کتابی مستقل غیر از کتاب دیگر انبیا بوده اند و قرینة آن نیز عبارت «الْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ » است.51 آیت الله خامنه ای سپس نتیجه می گیرند که مراد از کتاب در آیۀ «یا یَحْیى خُذِ الْکِتابَ بِقُوَّةٍ» کتاب خود اوست نه تورات؛ زیرا بعید است که به نبیِ صاحب کتاب امر شود کتاب نبی دیگر را اخذ کن؛ به ویژه با علم به اینکه کتاب نبیِ دیگر نیز پس از گذشت چند سال نسخ می شود.52 نتیجه گیری به نظر می رسد عنوان «کتاب»، عنوانی عام است که همۀ کتاب های آسمانی را دربرمی گیرد و اختصاصی به کتاب های انبیای اولوالعزم ندارد و شاهد این مدعا، آیات و روایاتی اند که آن را تأیید می کنند: آیة اول: «وَیُعَلِّمُهُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَالتَّوْراةَ وَالْإِنْجیلَ» (آل عمران: 48). در این آیه، سخن دربارۀ عطایای خدای سبحان به حضرت عیسی است که می فرماید ما به عیسی کتاب و حکمت و تورات و انجیل دادیم و مراد از کتاب، غیر از تورات و انجیل است؛ زیرا تورات و انجیل را در ادامه بیان کرده است. بنابراین می توان گفت مراد از کتاب، همۀ کتاب های آسمانی انبیای پیشین است؛ چنان که در تفسیر فرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن در ذیل همین آیه آمده است: «مراد از الکتاب، جنس کتاب است که همۀ کتاب های آسمانی قبل را شامل است.»53 نویسندة تفسیر مجمع البیان نیز می گوید آنچه با ظاهر آیه تناسب بیشتری دارد، این است که بگوییم مراد از «الکتاب»، برخی از کتاب های نازل بر انبیای پیشین است.54 در تفسیر شریف لاهیجی نیز چنین آمده است: «وَیُعَلِّمُهُ الْکِتابَ و بیاموزد خداى تعالى به او کتاب هاى منزله غیر تورات و انجیل را، چه این دو کتاب بعد از این مذکور می شود»؛55 آیة دوم: «ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَبِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ» (آل عمران: 79). از ظاهر این آیه نیز برمی آید که خدای سبحان به همۀ انبیا کتاب داده است و شاهد آن، ادامۀ آیه است که می فرماید: «وَالْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ»؛ زیرا نبوت اختصاصی نیست، بلکه شامل همۀ انبیا می شده است؛ بنابراین از عطف کتاب و حکم و نبوت استفاده می شود که هر سۀ آنها به همۀ انبیا داده شده اند؛ آیة سوم: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَالْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط» (حدید: 25). از ظاهر این آیه نیز پیداست که خدای سبحان به هریک از انبیا سه چیز داده است که عبارت اند از معجزه، کتاب و میزان؛ آیة چهارم: «فَإِنْ کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ وَالزُّبُرِ وَالْکِتابِ الْمُنیرِ» (آل عمران: 184). در این آیه نیز سخن از انبیایی است که با معجزه و کتاب به سوی بشر آمده اند؛ ولی از سوی قومشان تکذیب شده اند و چون تکذیب انبیا، اختصاصی به انبیای اولوالعزم نداشته، از آیه استفاده می شود که همۀ رسولان الهی صاحب کتاب بوده اند. ذیل این آیه، روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است بدین مضمون که مراد از «الزبر»، کتاب های انبیاست و مراد از «الکتاب»، حلال و حرام است.56 در این روایت نیز صحبت از کتاب های انبیاست که اشاره به کتابی ویژه ندارد. بنابراین می توان گفت که غیر از انبیای اولوالعزم، انبیای تبلیغی نیز صاحب کتاب بوده اند؛ گرچه کتاب ایشان، نه حاوی شریعتی کامل و جدید، بلکه دربردارندة معارفی در راستای هدایت بشر بوده است. آیات دستة پنجم آیاتی که بر نزول حکم بر انبیای تبلیغی دلالت می کنند: آیات پرشماری در قرآن کریم بر نزول «حکم» بر انبیای تبلیغی دلالت می کنند. ما نخست متن آیات موردنظر را بیان می کنیم، سپس به معنا و مفهومشان می پردازیم: آیة اول: «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ» (بقره: 213) (از ظاهر این آیه استفاده می شود که به همة انبیای تبلیغی کتابی حاوی احکام قضایی نازل می شده است)؛ آیة دوم: خدای سبحان دربارۀ حضرت یوسف(ع) می فرماید: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَیْناهُ حُکْماً وَعِلْماً وَکَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ» (یوسف: 22)؛ آیة سوم: «وَلُوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَنَجَّیْناهُ مِنَ الْقَرْیَةِ الَّتی کانَتْ تَعْمَلُ الْخَبائِثَ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فاسِقین» (انبیاء: 74). بر اساس این آیه خدای سبحان به حضرت لوط(ع) «حکم» نازل کرده است که یک مصداق آن را می توان حکم تحریم عمل قوم لوط دانست؛ چنان که از برخی آیات و روایات برمی آید که آن عمل شنیع را نخستین بار افراد این قوم انجام دادند؛ ازاین رو حکم تحریم چنین عملی را، نخستین بار حضرت لوط(ع) بیان کرد. بنابراین حکم مزبور نخستین بار باید بر جناب لوط(ع) نازل شده باشد: «وَلُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَأَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ» (اعراف: 80، 81 و 84).57 در روایات نیز ذیل آیۀ شریفۀ «إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ» آمده است که ابلیس با صورتی زیبا و با لباس هایی فریبنده نزد جوانان آنها آمد و از آنان خواست که با وی لواط کنند. اگر از آنان می خواست که او با آنها لواط کند نمی پذیرفتند؛ لذا از ایشان خواست که با او لواط کنند. پس چون چنین کردند، از آن لذت بردند. آن گاه شیطان از میان آنها رفت و برخی را به برخی دیگر واگذار کرد؛58 چهارم «وَلَقَدْ آتَیْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَالْحُکْمَ وَالنُّبُوَّة» (جاثیه: 16). در این آیه نیز سخن از اعطای حکم به انبیای بنی اسرائیل است و مراد از حکم بنابر نظر علّامه طباطبائی، وظایفی است که کتاب بر آن حکم می کند. ایشان در این باره می فرمایند: مراد از «حکم» به قرینة اینکه آن را با کتاب ذکر فرموده، عبارت است از آن وظایفى که کتاب بر آن حکم مى کند؛ همچنان که مى بینیم در آیة شریفه «وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ»، این اجمال، تفصیل داده شده است؛ و نیز دربارة تورات فرموده «یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَالرَّبَّانِیُّونَ وَالْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللَّهِ». پس حکم یکى از لوازم کتاب است؛ همچنان که نبوت نیز از لوازم آن است؛59 آیة پنجم: دربارۀ حضرت داوود و سلیمان‡ می فرماید: «وَداوُدَ وَسُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَکُنَّا لِحُکْمِهِمْ شاهِدین فَفَهَّمْناها سُلَیْمانَ وَکُلاًّ آتَیْنا حُکْماً وَعِلْماً» (انبیاء: 78-79). بر اساس این آیه، به حضرت داوود(ع) حکم داده شده است؛ چنان که از برخی روایات استفاده می شود که زبور حضرت داوود(ع) دربردارندة برخی معارف در باب عقاید و احکام قضایی بوده است: روایت اول: در تفسیر قمی آمده است که زبور داوود(ع) مشتمل بر معارفی در باب توحید و تمجید و دعا و برخی اخبار دربارۀ پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و دیگر ائمه(ع) و اخبار رجعت و حضرت مهدی(عج) بوده است؛60 روایت دوم: امام علی(ع) می فرماید: «اگر برای من مسندی قرار داده شود، بین اهل قرآن با قرآن و بین اهل تورات با تورات و بین اهل انجیل با انجیل و بین اهل زبور با زبور حکم می کنم.»61 از اینکه زبور در عرض تورات قرار گرفته، معلوم می شود که برخی احکام زبور، با احکام تورات فرق می کند؛ بنابراین احکام جدیدی پس از حضرت موسی(ع) بر حضرت داوود(ع) نازل شده است؛ روایت سوم: امام رضا(ع) می فرماید: «زنان زمان داوود هنگامی که همسرانشان می مردند و یا کشته می شدند، حق ازدواج دوباره نداشتند و نخستین کسی که خداوند برای او ازدواج با زن شوهرمرده را مباح کرد، حضرت داوود(ع) بود.»62 در این روایت سخن از حکمی شرعی است که نخستین بار خدای سبحان آن را به حضرت داوود(ع) عطا می کند. نیز برخی مواعظ اخلاقی که بر حضرت داوود(ع) وحی شده است، دلالت بر نزول معارف اخلاقی بر انبیای تبلیغی دارد، که در ادامه به چند نمونه اشاره می کنیم: روایت اول: «خداوند به داوود(ع) وحی کرد که بندۀ من روز قیامت کار نیکی را با خود می آورد که به واسطۀ آن، او را بهشتی می کنم. داوود(ع) عرض کرد: خدایا این بنده چه کرده است که سزاوار چنین پاداشی است؟ خداوند فرمود: بنده ای است که در برآمدن حاجت برادر دینی اش می کوشد؛ چه بتواند نیازش را برآورد و چه نتواند»؛63 روایت دوم: «خداوند به داوود فرمود: ای داوود! از قلب های وابسته به شهوات دنیا دوری کن؛ زیرا عقل های اینان از دسترس به من ناتوان اند»؛64 روایت سوم: «خداوند به داوود(ع) وحی کرد که ای داوود! بندگان متواضع، نزدیک ترین مردم به من، و متکبران دورترین بندگان نسبت به من اند.»65 همچنین حکم تحریم کم فروشی بر حضرت شعیب(ع) نازل شده است: «إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَیْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَلا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرینَ وَزِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقیمِ وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَلا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدینَ» (شعراء: 177و181-183). در روایتی از امام سجاد(ع) چنین نقل شده است: نخستین کسی که کیل و ترازو را ساخت، حضرت شعیب نبی(ع) بود که آن را با دست خود ساخت. پس مردم کیل را تمام می دادند. آن گاه به مرور زمان آنها در کیل و وزن کم گذاشتند؛ ازاین رو زلزله آنها را فراگرفت و گرفتار عذاب شدند و در خانه های خود از پا درآمدند.66 با توجه به آیه و روایت پیش گفته می توان به این نتیجه رسید که پیش از حضرت شعیب حکم تحریم کم فروشی در بین نبود و نخستین بار توسط آن حضرت بیان شده است. بنابراین خدای سبحان حکم جدیدی بر آن حضرت نازل کرد که در شریعت حضرت ابراهیم(ع) مطرح نبوده است. البته با توجه به اینکه در داستان حضرت یوسف(ع) نیز که پیش از حضرت شعیب(ع) است بحث از کیل به میان آمده است: «وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونی بِأَخٍ لَکُمْ مِنْ أَبیکُمْ أَ لا تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَا خَیْرُ الْمُنْزِلینَ فَإِنْ لَمْ تَأْتُونی بِهِ فَلا کَیْلَ لَکُمْ عِنْدی» (یوسف: 59-60) می توان گفت که تا زمان حضرت شعیب(ع) مردم حقوق یکدیگر را از این جهت محترم می داشتند و کم فروشی نمی کردند، اما از زمان آن حضرت به بعد کم فروشی در میان مردم رواج یافت؛ لذا حکم تحریم این عمل بر حضرت شعیب(ع) نازل شد. معنای کلمة «حکم» در آیات فوق دربارۀ اینکه حکم در این آیات به چه معنایی است بین مفسران اختلاف است. برخی آن را به معنای حکمت، شماری آن را به معنای نبوت و برخی نیز آن را به معنای قضاوت دانسته اند؛ اما ایشان هیچ دلیل و شاهدی بر این مدعای خود نیاورده اند. برای اینکه معنای حکم در این آیات روشن شود، باید معنای حکم در لغت و در خود قرآن کریم مشخص گردد. حکم در لغت به معنای چیزی است که بر موضوعی حمل و ملحق می شود و به واسطۀ آن، امر و نهی تحقق می یابد؛ البته با این قید که از روی قطع و یقین باشد. حکمت، گونة ویژه ای از حکم است که به معارف قطعی و حقایق یقینی که در آن اختلاف و اضطراب و تردیدی نیست، مربوط می شود؛ بنابراین فرق آن با قضا در این است که آنچه در قضا لحاظ می شود اظهارنظر قاضی در موردی ویژه است که قطع و یقین در آن لازم نیست.67 موارد کاربرد واژة حکم در قرآن، چنان که از سخنان علّامه طباطبائی برمی آید، به دو معناست: یکی در معنای حکم تشریعی و دیگری در معنای حکم تکوینی. علّامۀ طباطبائی در تفسیر گران سنگ المیزان ذیل بحث «سخنی در معنای حکم در قرآن» می فرماید: کلمۀ حکم هنگامی که به خدا نسبت داده شود، اگر به معنای حکم تکوینی باشد، مراد [از آن] همان قضای وجودی و ایجادی است که مساوق با وجود حقیقی اشیا و حقیقت خارجی آن در مراتب وجود است؛ مانند آیۀ «وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ» (رعد: 41)؛ و اگر در معنای تشریع به کار رود، مراد قانون گذاری و حکم مولوی است؛ مانند آیۀ «وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِیها حُکْمُ اللَّهِ» (مائده: 43)؛ و هنگامی که به انبیا نسبت داده شود به معنای قضاست که یکی از مناصب الهی است که به انبیا اعطا شده است؛ مانند آیۀ «فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ» (مائده: 48)؛ «أُولئِکَ الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ» (انعام: 89)؛ و شاید برخی آیات هم دال بر این باشد که به انبیا حکم به معنای تشریع داده شده است؛ «رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» (شعراء: 83)؛ اما نسبت حکم به غیر انبیا به معنای قضاست؛ همانند آیۀ «وَ لْیَحْکُمْ أَهْلُ الْإِنْجِیلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِیهِ» (مائده: 47)؛ «وَإِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَأَنْتَ أَحْکَمُ الْحاکِمِینَ» (هود: 45). این آیه به حسب موردش شامل حکم به معنای انجاز وعده و اجرای حکم می شود. 68 از آنچه گذشت می توان به این نتیجه رسید که کلمۀ «حکم» در قرآن در غیر موارد تکوین، به معنای حکم تشریعی است؛ لذا در آیات مورد بحث که صحبت از اعطای حکم به انبیاست، مرادْ نزول حکم تشریعی بر ایشان است. ممکن است گفته شود همان گونه که از کلمات علّامۀ طباطبائی پیداست، یکی از معانی حکم تشریعی، اعطای جایگاه داوری به انبیاست؛ بنابراین نمی توان از آیات مزبور، نزول حکم تشریعی بر انبیای تبلیغی را نتیجه گرفت. در پاسخ به این اشکال باید گفت از آیات قرآن کریم برمی آید که غیر از حضرت داوود و سلیمان‡ که خدای سبحان به آنان منصب داوری در میان مردم را بخشیده بود، انبیای دیگر یعنی لوط، یوسف و یحیی(ع) از این جایگاه برخوردار نبودند. قرآن کریم دربارۀ حضرت یوسف می فرماید که آن حضرت از عزیز مصر خواست تا او را وزیر خزانه داری قرار دهد: «قالَ اجْعَلْنی عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفیظٌ عَلیمٌ» (یوسف: 55) از ماجرای دستگیری بنیامین نیز برمی آید که آن حضرت از منصب قضا برخوردار نبوده است؛ بلکه امر قضاوت در اختیار دیگران بوده است؛ لذا آن حضرت دست به چاره ای می زند تا مطابق با قانون قضایی آن سرزمین باشد: «این گونه ما براى یوسف چاره اندیشى کردیم؛ زیرا در آیین شاه روا نبود که برادرش را بازداشت کند» (یوسف: 76).69 حال اگر آن حضرت از منصب قضا برخوردار می بود و از سویی حق تشریع را نیز در حوزۀ مسائل دادرسی می داشت، دیگر آیۀ مزبور معنا نمی داشت. دربارۀ حضرت لوط(ع) نیز وضعیت آن حضرت در میان قوم خود گویای این مطلب است که آن حضرت از منصب قضا برخوردار نبود؛ زیرا آن حضرت در میان آن قوم طاغی جایگاهی نداشت و جز خانوادۀ خود آن حضرت، کسی به او ایمان نداشت: «فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فیها مِنَ الْمُؤْمِنینَ فَما وَجَدْنا فیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ» (ذاریات: 35-36)؛ ازاین رو دادن منصب قضا به آن حضرت کاری لغو است. این آیات گویای جایگاه اجتماعی آن حضرت در میان قوم خویش اند: «وَجاءَ أَهْلُ الْمَدینَةِ یَسْتَبْشِرُونَ قالَ إِنَّ هؤُلاءِ ضَیْفی فَلا تَفْضَحُونِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَلا تُخْزُونِ قالُوا أَ وَلَمْ نَنْهَکَ عَنِ الْعالَمینَ قالَ هؤُلاءِ بَناتی إِنْ کُنْتُمْ فاعِلینَ لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ» (حجر: 67-72)؛ «قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجینَ» (شعراء: 167). بنابراین حکم در آیات یادشده، به معنای نزول حکم تشریعی بر انبیای تبلیغی است و معنای دیگری را نمی توان پذیرفت. بنابر آنچه گفتیم، روشن می شود که بر انبیای تبلیغی برخی معارف اعتقادی و اخلاقی و احکام نازل می شده است. البته این معارف آن قدر گسترده نبوده اند که موجب تحول در شریعت پیشین شوند. نتیجة کلی از بررسی ادلة عقلی و نقلی به نظریه ای جدید در باب ختم نبوت تبلیغی دست یافتیم و آن این که سرّ ختم نبوت تبلیغی، در «اکمال شریعت و اتمام نزول معارف و احکام دینی» نهفته است؛ یعنی آنچه بعثت انبیای تبلیغی را ضرور می کرد، نقص شرایع پیشین و نیاز به معارف جدید در زمان های بعدی بود؛ ازاین رو انبیای تبلیغی مبعوث می شدند تا خلأهای دینی مردم را از طریق دریافت وحی پر کنند؛ اما ازآنجا که شریعت اسلام شریعتی کامل است و همۀ معارف و احکام دینی موردنیاز بر پیامبر اسلام نازل شده، دیگر نیازی به نبی دیگر نیست تا در موارد نیاز، معارف موردنیاز بشر را دریافت دارد. ازاین رو با بعثت نبی مکرم اسلام(ص) نبوت تبلیغی نیز پایان یافت و حجت تشریعی خداوند، امامانی از نسل آن حضرت شدند که علاوه بر حجت تکوینی و واسطة فیض، حجت تشریعی و مرجع دینی بشر نیز هستند و در حفظ، تبیین، تفسیر و تبلیغ شریعت نبوی و قرآن می کوشند. پی نوشت: 34. محمد بن یعقوب کلینی، همان، ج1، ص168. 35. قرآن ترجمة محمدمهدی فولادوند. 36. ومن طریق المخالفین ما ذکره ابن أبی الحدید فی (شرح نهج البلاغة)، قال: روی أن بعض أصحاب أبی جعفر محمد بن علی الباقر(ع) سأله عن قول الله عز وجل: إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً فقال(ع): «یوکل الله بأنبیائه ملائکة یحصون أعمالهم ویؤدون إلیه بتبلیغهم الرسالة الخ». (سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 513؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 20، ص84). 37. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 20، ص56. 38. همان، ج 8، ص175. 39. همان، ج 7، ص 252 و 253. 40. همان، ج 19، ص 171. 41. همان، ج 18، ص 38. 42. همان، ج 13، ص 36. 43. سیدعلى خامنه اى، بحث حول الصابئة، ص 12-13. 44. همان، ص13. 45. محمدبن یعقوب کلینی، همان، ج 3، ص 567 و محمدبن حسن طوسی، تهذیب الأحکام، ج 4، ص 113. 46. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج 4، ص 268؛ همو، تهذیب الأحکام، ج 10، ص 186 و محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 29، ص 219. 47. محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، ج4، ص270؛ همو، تهذیب الأحکام، ج 10، ص188 و محمدبن حسن حر عاملی، همان، ج 29، ص220. 48. سیدعلى خامنه اى، همان، ص14. 49. همان، ص35. 50. همان، ص 37. 51. زیرا همان گونه که حکم و نبوت اختصاصی به برخی نداشته و همۀ آنها از حکم و نبوت برخوردار بوده اند، همین گونه برخورداری از کتاب نیز اختصاصی به برخی نداشته و همۀ آنها صاحب کتاب بوده اند. 52. سیدعلى خامنه اى، همان، ص 39. 53. محمد صادقى تهرانى، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج 5، ص144. 54. فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 2، ص752. 55. محمدبن على شریف لاهیجى، تفسیر شریف لاهیجی، ج 1، ص326. 56. سیدهاشم بحرانى، البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص 719. 57. تحریم این عمل از عبارت «بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ» و نزول عذاب بر آنها فهمیده می شود. (محمدبن على شریف لاهیجى، همان، ج3، ص 516) 58. سیدهاشم بحرانی، همان، ج2، ص564 و على بن جمعه عروسی، همان، ج 2، ص50. 59. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج 18، ص251. 60. علی بن ابراهیم قمی، همان، ج2، ص126 و محمدباقر مجلسی، همان، ج 14، ص3. 61. محمدبن حسن صفار، همان، ص132. «و أما حکمه صلوات الله علیه بسائر الکتب فلعل المعنى الاحتجاج علیهم بها أو الحکم بما فیها إذا کان موافقا لشرعنا أو بیان أن حکم کتابهم کذلک وإن لم یحکم بینهم إلا بما یوافق شرعنا». (محمدباقر مجلسی، همان، ج40، ص 136). 62. محمدبن علی ابن بابویه، الأمالی، ترجمة محمدباقر کمره ای، ص92؛ همو، عیون أخبارالرضا(ع)، تصحیح سیدمهدى حسینى لاجوردى، ج 1، ص194 و محمدباقر مجلسی، همان، ج 11،ص73. 63. محمدباقر مجلسی، همان، ج14، ص 36. 64. همان، ص 39. 65. همان. 66. قطب الدین راوندی، قصص الأنبیاء للراوندی، ص 142؛ محمدباقر مجلسی، همان، ج12، ص 382 . 67. حسن مصطفوى، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج2، ص 265. 68. سیدمحمدحسین طباطبائی، همان، ج7، ص254-255. 69. قرآن ترجمة علی مشکینی. منابع ابن بابویه قمى، محمدبن علی (شیخ صدوق)، الأمالی، ترجمة محمدباقر کمره ای، تهران، کتابخانه اسلامیه، 1362. ـــــ ، عیون أخبار الرضا(ع)، تصحیح سیدمهدى حسینى لاجوردى، تهران، جهان، 1378ق. بحرانى، سیدهاشم، البرهان فى تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق. حر عاملى، محمدبن حسن، وسائل الشیعة، چ دوم، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1409ق. خامنه ای، سید علی، بحث حول الصابئه، بیروت-لبنان، الغدیر، 1419ق. راوندى، قطب الدین، قصص الأنبیاء(ع)، مشهد، بنیاد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، 1409ق. سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، تهران، دارالکتب اسلامیه،1400ق. شریف لاهیجى، محمدبن على، تفسیر شریف لاهیجى، تهران، دفتر نشر داد، 1373. صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، چ دوم، قم، فرهنگ اسلامى، 1365. صفار قمی، محمدبن حسن، بصائر الدرجات فى فضائل آل محمّد(ص)، تصحیح حاج میرزامحسن کوچه باغى تبریزى، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفی، 1404ق. طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ پنجم، قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372. طوسی، محمدبن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الاخبار، تصحیح حسن خراسانی و علی آخوندی، چ سوم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1390ق. ـــــ ، التهذیب الاحکام فى شرح المقنعه، تحقیق سیدحسن خرسان، چ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیه، 1365. عروسى حویزى، عبدعلى بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق. عیاشى، محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی (کتاب التفسیر)، تهران، چاپخانه علمیه تهران،1380ق. قمى، على بن ابراهیم، تفسیر قمى، قم، دارالکتاب،1367. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365. مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت – لبنان، مؤسسة الوفاء، 1404ق. مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1374. موسوی خوئى، سیدابوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقى، نرم افزار کتابخانۀ نور ـ جامع فقه اهل بیت(ع). علی زمانی قشلاقی: کارشناس ارشد کلام مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). معرفت کلامی 6- سال دوم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 137 ـ 164.
دوشنبه ، ۴آبان۱۳۹۴
[مشاهده متن کامل خبر]
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: فردا نیوز]
[مشاهده در: www.fardanews.com]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 27]
-
گوناگون
پربازدیدترینها