محبوبترینها
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
سیگنال در ترید چیست؟ بررسی انواع سیگنال در ترید
بهترین هدیه تولد برای متولدین زمستان: هدیه‌های کاربردی برای روزهای سرد
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1831165812
فرهنگ وقف و قشربندي اجتماعي واقفان در شهرستان اراک
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
فرهنگ وقف و قشربندي اجتماعي واقفان در شهرستان اراک نويسنده: حميد رضا عرب چکيده در اين مقاله سعي شده است تا، ضمن ريشهيابي پديدهي وقف، گسترهي آن در جوامع و مذاهب اسلامي و همچنين قشربندي اجتماعي واقفان در شهرستان اراک بررسي شود. موقوفات و واقفان آنها در جامعهي ما بسيار است و به شمار آنها افزوده ميشود. وقف در جامعهي ما از زمانهاي بسيار دور داراي کارکردهاي مثبت اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و حقوقي بوده است و احتمالا از اين ابعاد مطالعات پراکندهاي دربارهي آن انجام شده است، اما از بعد فرهنگي و مردشناختي به اين پديدهي اجتماعي کمتر عنايت شده است. منظور از اين تحقيق، شناسايي واقفان و قشربندي اجتماعي آنها از ديدگاه مردمشناسي براساس انگيزههاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و مذهبي است. شهرستان اراک در اين نوشته به عنوان نمونه انتخاب شده است. مقدمه هيچ فردي نميتواند از فرهنگي که به آن تعلق دارد فرار کند. جامعه به وسيلهي فرهنگ انتظام ميگيرد و انسان به وسيلهي فرهنگ، اجتماعي ميشود. اگر جامعه نظامي تشکيل شده از ارتباطها باشد، اين ارتباط به وسيلهي فرهنگ مشخص ميشود. فرهنگ وسيلهي ارتباط منحصر به فرد انساني است؛ زيرا حيوانات نه ابزار ميسازند و نه قدرت يادگيري دارند و نه ميتوانند آموختههاي خود را به ديگران منتقل کنند. اگرچه زبان، نقطهي عطف فرهنگ است، اما فرهنگ مشتمل بر موارد بيشتري است. اگر به مقولهي وقف به عنوان بخشي از فرهنگ اسلامي بنگريم و تأثير آن در گسترش علم، کم کردن فاصلهي طبقاتي جامعه، تزکيهي نفوس و تقويت بنيانهاي عقيدتي و فکري و ديگر آثار حياتبخش آن را تبيين و تدوين کنيم، سهم عمدهاي در تحول ساختار فرهنگي جامعه خواهد داشت. براي نمونه به نقش وقف در توسعهي اجتماعي و اقتصاد بدون نفت و رواج صنعت گردشگري کمتر توجه شده است. اميد است با اجراي صحيح نيات واقفان خيرانديش بتوان آثار وقف و موقوفات را بيش از پيش به کمال نزديک کرد. فرهنگ وقف وقف ريشه در تاريخ دارد و تنها مختص جوامع اسلامي نيست، بلکه در اديان ديگر نيز، با عناوين ديگر، وجود داشته است. وقف در اسلام تحت عنوان صدقهي جاريه هم آمده است. مفهومي که معمولا از واژهي وقف به ذهن ميآيد، بعد مادي و معنوي آن است. در جامعهي ما نيز به همين بعد فرهنگ وقف تکيه شده است. ميل به جاودانه زيستن همواره انسان را تشويق کرده است تا کارهاي ماندني انجام دهد و بناهاي جاودانه بپردازد تا در زمان حيات آنها و همچنين پس از مرگشان منشأ خير و برکات شود و براي جامعه نيز مفيد باشد. روح نوعدوستي و انديشهي زندگي اجتماعي و همکاري متقابل، ريشهي چنين تفکري است. اين انديشه باعث ميشود تا با وجود دشواريهاي موجود در اجتماع، کارهايي انجام شود که بخشي از آن براي ديگران سودمند است. وقف مال نوعي ايثار و ارزش است و سنتي حسنه و در نهايت ارزشي اجتماعي و فرهنگي است، همانگونه که فرهنگ شامل ارزشها، هنجارها و رويههاي عمي مردم نيز هست. انگيزه واقفان تدبر در تاريخ وقف، اين حقيقت را مينماياند که انگيزهي واقفان در وقف اموالشان، خدمت و کمک به فقيران و مستمندان، تقويت مراکز ديني و ادارهي عالمان ديني و برخي از منافع عمومي بوده است. سنت حسنه وقف يکي از افتخارات مکتب اسلام و از ابزارهاي مؤثر و اعتقادي و فرهنگي براي رفع نيازهاي مادي و معنوي جامعه است. از صدها سال پيش تاکنون واقفان خيرانديش با اختصاص بخشي از اموال خود براي خدمت مستمر به جامعه، با روش پسنديده وقف که بارزترين و روشنترين مصداق انفاق، صدقهي جاريه و تعاون است، منشأ خدمات علمي، آموزشي و فرهنگي در جامعه بودهاند. وجود صدها مدرسه، کتابخانه، و... در سراسر کشورهاي اسلامي به ويژه ايران بهترين گواه و شاهد آن است. شواهد ديگري نيز وجود دارد که براساس آنها بايد به وقف فراتر از اين نگريست و آن را تا سر حد نياز فطري انسان و جامعهي انساني منزلت بخشيد. فطري بودن وقف و موقوفات شواهد عيني نيز دارد. از جمله اين شواهد عيني، رشد روزافزون بنيادهاي خيريه در کشورهاي غير مسلمان است. سرانجام اين که انسان به بينش جديد دست مييابد و وقف را فراتر و مفيدتر از رويکردهاي سنتي مينگرد. وقف و رفاه اجتماعي امروزه که مسأله رفاه اجتماعي در نطر ملتهاي متمدن اهميت يافته، اوضاع و احوال ناشي از دنياي جديد، اين انگيزه را در آنان تقويت کرده است و دستگاهها و سازمانها در مقام جبران ضعف طبقات بينوا برآمدهاند. مخصوصا در کشورهاي اسلامي بايد از مشروعيت و اهميت وقف استفاده بسيار شود و ثروتمندان تشويق شوند تا مطابق علاقههاي معنوي و شخصي خويش قسمتي از دارايي خود را براي ايجاد رفاه اجتماعي و رسيدگي به وضع مادي و معنوي گروههاي بيچيز صرف کنند. براي رسيدگي به حال طبقات ضعيف اجتماعي بايد سازمانهاي گوناگون به وجود آيد و هر سازمان عدهاي از داوطلبان خير را به خود جلب کند و همهي افراد در تعيين خط مشي آن سازمان همفکري کنند. اين کار باعث ميشود تا بار امور خيريه بر دوش دولت نماند. دولت، با وجود تکاليف سنگيني که بر عهده دارد، به گونهي شايسته نميتواند نفقات امور خيريه را تدارک کند و به فرض امکان تدارک، ادارهي آن براي دولت دشوار است. اسلام وقف و صدقهي جاريه را آن قدر ضروري و مهم شناخته است که وقف کافر را هم تجويز کرده و قصد قربت را در وقف، بنابر نظر برخي فقيهان، لازم دانسته است؛ زيرا ممکن است کساني صرفا به خدمت خلق علاقهمند باشند، اما رابطهي خلق و خالق را چنان که بايد و شايد نشناسند؛ از خدمات اين گونه مردم متمکن هم بايد در راه خدمت به آفريدگان خدا استفاده کرد. وقف و احاديث وقف، وضع حقوقي بسيار سودمندي است که در احاديث از آن به «صدقهي جاريه» تعبير شده است. از رسول مکرم اسلام (ص) نقل شده است که چون آدمي بميرد ارتباطش با اين جهان قطع ميشود و از او چند چيز باقي ميماند: فرزند صالح که براي وي دعاي خير کند، علمي که مردم از آن بهرهمند شوند و صدقهي جاريه. وقف اگرچه غالبا داراي آثار اجتماعي و مردمي است، اما از آن جا که قصد واقف، تحصيل ثواب اخروي، حفظ اثر و بقاي نام است، از نظر هدف و مقصد به امري شخصي بدل ميشود. همهي اديان و شرايع به وقف اهميت دادهاند و هزينهي نگهداري معابد و آثار مقدس ديني از موقوفات تحصيل ميشود و تجلي اعتقادات اجتماعي و مردمي و معنوي متدينان بوده است. در حقيقت وقف حافظ اغراض و مقاصد معنوي واقف است و مالکيت مادي او را به مالکيت معنوي، که شايستهي دوام است، مبدل ميسازد. از اين جهت اسلام از جنبههاي گوناگون آن را داراي ارزش فوقالعاده دانسته، مقام آن را پس از ولد صالح و علم نافع قرار داده است. چون واقف غالبا با موقوف عليهم روبهرو نيست، وقف او صدقهاي است که از منت و آزار خالي است و مشمول ابطال صدقه به وسيلهي منت و آزار رساندن نيست؛ چنانکه قرآن ميفرمايد: «لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذي». (بقره / 264)از سوي ديگر وقف صدقهي جاريه قابل ارضاست، بنابراين کساني را که به شهرت و آوازهي اجتماعي علاقهمند نيستند نيز ارضا ميکند. همهي آياتي که به پيشي گرفتن در خيرات توصيه کردهاند با مسأله وقف در ارتباط است؛ مانند آيات 148 سورهي بقره، 92 سورهي آلعمران، 177 سورهي بقره، 46 سورهي کهف، 20 سورهي مزمل و آيهي 18 سورهي توبه. وقف و روان شناسي اجتماعي از جنبه روانشناسي اجتماعي به خوبي درک ميکنيم که لذتهاي روزگذر اين جهان، هدف انسان نيست. آدمي مرکب از جسم و روح است، جسم وي دستگاههايي دارد که هنوز خود نتوانسته اسرار آنها را به تمامي کشف کند تا چه رسد به روح که به مراتب از جسمش شگفتآورتر است. جايي که ماده پايدار و باقي باشد چگونه روح انساني، که شايستگياش بيشتر است، راه فنا خواهد سپرد. امواج نور صوت از ميان نميرود پس چگونه ممکن است گوهر لطيف و شگفتآور روح با مفارقت از تن و جسم مادي جاودان نباشد؟ جسم و روح، هر يک، تغذيهي متناسب خود را طلب ميکنند. تغذيهي روحاني انساني اگر درست انجام شود، به سلامتي جسماني هم منجر خواهد شد. آري آرامش جسم در آرامش روح است. وقف و انسان شناسي از ديدگاه انسانشناسي، راه دستيابي به زندگي آرامشبخش، انجام دادن اعمال صالح و به تعبيري گشودن باب ارتباط با خلاق عليم و حکيم است. يکي از اين راهها، بلکه کارسازترين آنها، کمک به ديگران است. موقوفات و صدقات را ميتوان بر اين مبنا بررسي کرد و به اهميت آنها در سلامتي و آرامش جامعه پي برد؛ آرامشي که هم جنبهي مادي دارد و هم معنوي. جنبهي آن براي کساني است که از درآمد موقوفات بهرهمند ميشوند و جنبهي معنوي براي کساني است که تمام يا قسمتي از امول خود را وقف ميکنند. به بيان ديگر ميتوان، با توجه به اهداف اين سنت حسنه، آن را چنين تعريف کرد: خدمت معنوي و مادي به خود و مردم که بيانگر مسؤوليت دانايان و دينداران در مقابل اجتماع است. وقف و مردم شناسي از ديدگاه مردمشناسي، وقف، اداي دين به اجتماع است. وقف خدمتي است به نزديکان (وقف خاص)، و نيز خدمتي است به عامهي مردم (وقف عام)؛ خدمتي که در آن کمکگيرنده منتي را نميپذيرد و از طريق آن اخلاق خدمتگزاري نيز به ديگران آموخته ميشود؛ خدمتي توأم با محبت. انسانها در قبال هم مسؤوليتي دارند. اداي اين وظايف متقابل، و نفع رساندن به ديگران به آدمي اعتباري ويژه ميبخشد و ثقل وجودي او را افزايش ميدهد و روش مثبت زندگي را پيش چشم ديگران قرار ميدهد و به افراد هويت و اعتبار ميدهد و از اين راه زندگي معنا پيدا ميکند. قشربندي اجتماعي واقفان اراک از ديدگاه مردم شناسي واقفان اراک را از اين نظر ميتوان به اين طبقات تقسيم کرد: 1. طبقهي مالکان بزرگ و وابستگان به مراکز قدرت و حکومت اعم از زن و مرد؛ 2. طبقهي تجار و بنکداران عمده؛ 3. کسبهي جزء و متوسطالحال؛ 4. کشاورزان خردهپا؛ اين گروههاي چهارگانه نيات خود را در قالب موضوعات ذيل در وقفنامههايي که از خود به يادگار گذاشتهاند، نشان دادهاند. براي اثبات اين فرضيه که اهداف بيشتر واقفان، برطرف کردن نيازهاي فرهنگي جامعه شهري اراک است، ميتوان به اين موارد اشاره کرد: 1. ارائهي خدمات فرهنگي از قبيل ساختن مدرسه، کتابخانه، سالن اجتماعات، نشر کتب مفيد، تشکيل کلاسهاي تعليم قرآن، بيان احاديث، احکام دين و پند و اندرز؛ 2. روضهخواني و شبيهخواني حضرت اباعبدالله الحسين و ديگر معصومان در ايام مخصوص در مساجد، تکايا و منازل و طبخ غذاي رايگان براي مستمندان؛ 3. ساختن مساجد، حسينيهها، تکايا، حوزههاي علميه، آبانبار، بيمارستان، درمانگاه و قبول پرداخت مخارج عمران و آبادي؛ 4. ارائهي خدمات بهداشتي و پزشکي و دارو و درمان رايگان، به گونهاي که عموم طبقات بتوانند استفاده کنند و به دين و مذهب يا گروه خاصي منحصر نشده است. 5. عمران و آبادي و آبرساني به شهرها، حفر قنوات و چاه آب و احداث و تعمير پل و ساختن حمام و سوخترساني به آنها و تعمير بقاع متبرکه؛ 6. پرداخت هزينههاي ردمظالم و اداي فرايض مذهبي از قبيل نماز و روزهي استيجاري و حج بلدي و ميقاتي و زيارت قبور امامان معصوم (ع) و کمک به سادات و فقيران و ابنالسبيل؛ 7. تهيه و اهداي جهيزيه و کمک به ازدواج جوانان و خريد لباس و لوازم منزل براي ايتام. نمونهاي از چند وقف نامه براي نمونه خلاصهاي از چند وقفنامه را ميآوريم: 1. موقوفهي مرحوم حاج ذوالفقار خان صمصامالملک امير تومان. حاج ذوالفقار خان پسر حاج علينقي خان نظام لشگر و مادر او حاجيه خانم السادات مهاجراني است. حاج امير تومان به «صمصامالملک» ملقب بود و چون فرزند نداشت تمام ثروت و دارايي خود را وقف امور خيريه کرد. همسر او نيز، شادروان حاجيه طوطي خانم، که از زنان نيکوکار و خير بود، به تبعيت از همسر خود تمام دارايي خود را وقف امور خيريه کرده است. از کارهاي خير مرحوم حاج ذوالفقار خان، ساختمان بيمارستان حصار است که با هزينهي شخصي پزشک و پرستار نيز براي بيمارستان استخدام کرد. او براي هزينهي بيمارستان، املاک زير را وقف کرده است: 1. روستاي حسينآباد شش دانگ؛ 2. مزرعهي عليآباد دو دانگ؛ 3. روستاي مزرعه شش دانگ؛ 4. روستاي گليوار شش دانگ؛ 5. روستاي ميانرود دو دانگ و نيم به علاوهي قنوات و حقابههاي مربوط. از ديگر کارهاي خير اين نيکمرد ايجاد مدرسه صمصاميه در اراک در سال 1324 هجري قمري است. تا آن زمان در اراک فقط مکتبخانه وجود داشت، اما صمصامالملک مدرسهاي به سبک و روش مدارس جديد تأسيس کرد و تمام هزينههاي آن را از املاک خود وقف کرد. اين مدرسه پس از مدرسهي دارالفنون، اولين مدرسهاي است که با سبک و روش نظام جديد در ايران تأسيس شده است. آن مرحوم کليه مخارج مدرسه، از قبيل خوراک، پوشاک، کتاب و لوازمالتحرير دانشآموزان و حقوق معلمان و مستخدمان را خود به عهده گرفت و براي پرداخت اين هزينهها املاکي را وقف کرد که اصل وقفنامه موجود است. در اين جا صورت املاک وقفي جهت دبيرستان صمصامي را ذکر ميکنيم: 1. کاروانسراي واقع در بازار قبله ابتداي بازار بلدهي سلطانآباد؛ 2. قنات معروف به قنات آقا ميرزا سيد احمد (قنات وزيري)؛ 3. چهارباغ خريداري شده از وراث آقا کاظم امينالتجار واقع در سمت شمالي بلدهي سلطانآباد. 4. دو قطعه زمين مزروعي خريداري شده در پشت دروازه رازان از بلدهي سلطانآباد که امروزه به نام هنرستان شهيد باهنر اراک نامگذاري شده است؛ 5. شش دانگ قريهي حسينآباد؛ 6. کاروانسراي مشترک سمت دروازهي حاج علينقي به مقدار سه دانگ؛ 7. دکانهاي واقع در مدخل ميدان ارک زير نقارهخانه شامل شش باب دکان علافي و عصاري و غيره؛ 8. شش دانگ قريه هک عليا واقع در کزاز. مقداري از درآمد اين قريه، علاوه بر هزينه شدن براي مخارج مدرسه، براي امور خيريه، ارحام و مساکين، تأمين روشنايي و شمع امامزادهها و حضرت معصومه - سلام الله عليها - و حضرت عبدالعظيم (ع) و مستمري طلاب نيز درنظر گرفته شده است. مخارج موقوفه، به نقل از وقفنامهي مورخ شعبانالمعظم 1324 هجري قمري، به اين شرح است: مخارج ناهار 20 نفر اطفال و چهار نفر فراش و دو نفر معلم و شام دو نفر معلم و يک نفر فراش و دو نفر معلم از نان و گوشت و غيره و ماهي دو روزش پلو با قند و چاي و تنباکو. شهريهي مدرسهي صمصاميه: معلم عربي بک نفر ماهي 30 ريال، معلم فارسي و مشاق خط يک نفر ماهي 50 ريال، معلم ابتدايي فارسي يک نفر ماهي 100 ريال، معلم رياضي يک نفر 200 ريال، لباس 20 نفر اطفال هر سالي دو دست زمستاني و تابستاني و پنج نفر فراش و چهار نفر قراول. مواجب و جيرهي ناظر و چهار نفر فراش خبره و دو نفر قراول، مواجب قهوهچي مخصوص. مخارج سوخت زمستاني از قبيل ذغال و هيزم ساليانه... در پايان وقفنامه آمده است که «شاگرد هر طبقه از معلمين سي نفر معين شدهاند زايد بر سي نفر هرگاه باشند متولي و مدير مدرسهي صمصاميه نبايد معلمين را اجبار بر زايد از قرار بنمايند يا معلم بگيرند يا معلم را در زايد راضي کنند. و مشاق ايضا روزي 30 نفر را بايد مشق بدهد. و هر کدام از طبقات معلمين نباشند و به واسطهي عدم احتياج يا عدم وجود يا جهت ديگر، متولي مدرسه ميتواند بر طبقات ديگر بيفزايد. و سن اطفال از بيست سال افزون نباشد. و متولي اختيار دارد به سن بيست سال که رسيدند، چه ترقي حاصل شده و چه نشده، از مدرسه خارج نمايد که باعث بعضي مفاسد نباشد. مخارج مريضخانه 4 عشر درآمد. ارحام واقف و اقوام مستحق 2 عشر. تعزيهداري حضرت سيدالشهدا (ع) يک عشر. مصرف زوار مراقد ائمه - عليهمالسلام - يک عشر.مخارج شماعخانه و روشنايي چراغ مشاهد مشرفه و حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم يک عشر. مواجب طبيب. اجرت رختشور. اجرت طباخ. دوا و غذا. ملبوس طبيب و سرايدار. روشنايي نجف اشرف با زيارتنامهخوان. روشنايي و زيارتنامهخوان کربلاي معلي و کاظمين. روشنايي حضرت سهل بن علي و امامزاده طالب بن علي. روشنايي و زيارتنامهخوان حضرت ابوالفضل العباس عليهالسلام. روشنايي و زيارتنامهخوان حضرت امام رضا عليهالسلام.» همسر آن مرحوم، حاجيه طوطي خانم دختر محمدحسن خان سرتيپ رئيس فوج فراهان، نيز کليه سهمالارث خود را در فراهان به منظور کمک به طلاب ساکن در مدارس علميه و بيمارستان و امور خيريه و روضهخواني حضرت حضرت اباعبدالله الحسين در ايام محرم خصوصا عاشورا و پرداخت مستمري به طلاب علوم ديني وقف کرده است. املاک مذکور عبارتند از: 1. روستاي شهوه در مشکآباد فراهان با جميع توابع آن بدون استثناء از مزارع آبشخور و سياهخشت؛ 2. شش دانگ قريهي طاحونه واقعه در قريه از محال فراهان؛ 3. دو قطعه باغ اربابي؛ 4. پنج دانگ از مياه دستجرده (دستگره)؛ 5. پنج دانگ از عصارخانه واقعه در قريهي شهوه؛6. مياه انقان در فراهان. از طبقهي تجار، موقوفهي مرحوم حاج حسن تبريزيالاصل و سلطان آباديالمسکن ملقب به حاج ملکالتجار را با نظر به وقفنامهي آن بررسي ميکنيم. آن مرحوم مطابق وقفنامهي مورخه 12 شهر ذيحجةالحرام سال 1320 هجري قمري نظريات خود را چنين بيان کرده است: «وقف مخلد صحيح شرعي و حبس مؤبد دائمي نمود هر يک از اعيان و املاک و دهات و مزارع و مستغلات و دکاکين مرقومهي ذيل را که در هر سالي محصول و وجه اجاره و منافع آن را نقدا و جنسا به اطلاع اشخاص و آقايان لاحقالذکر دريافت و به مصارف مزبوره مسطوره برسانند». تفصيل املاک موقوفه از قرار ذيل است: 1. قريهي طردان شش دانگ؛ 2. قريهي قزليجه شش دانگ؛ 3. از رباط مير براتي نيم دانگ؛ 4. از مزرعهي جاروب سرخه چهار دانگ و نيم؛ 5. کاروانسراي متصل به يخچال ورثهي مرحوم حاجي قربانعلي به انضمام باربند و دکاکين متعلق به آن شش دانگ؛ از کاروانسراي مشترکي با مشهدي غلامعلي اصفهاني کاروانسرادار به انضمام باربند دو دانگ. مصارف موقوفه طبق نظر واقف مزبور به اين شرح است؛ «اولا پس از وضع مخارج موقوفه از قبيل تنقيه قنوات و اندود پشت بامهاي کاروانسراها و تعميرات ديگر از کلي و جزئي، ملزومات خودشان مقدم بايد باشد بر مصارف ديگر. ثانيا مخارج تعمير مدرسهي جديدالبناي خود جناب واقف که واقع است در جنب مسجد مرحوم مبرور جنت و رضوان آرامگاه حجت الاسلام آقاي حاجي سيد محمدباقر - طاب ثراه و جعل الجنة مثواه - و تعمير آبانبار متصل به مدرسهي مسطوره و بيتالتخليه و مستراح واقع در مدرسه مرقوم از مخارج جزئيه و کليه از قبيل اندود پشت بامها و حصير و بوريا و چراغ حجرات و همچنين چراغ جهت آب از قرار تفصيل ذيل به شرط بيتوتهي شب و روز و اشتغال حقيقي با اختبار هر دو ماه يک مرتبه که هر يک قابل ترقي نباشند از مدرسه خارج شوند. و از جمله خوارج و بيرون شدنيهاي از مدرسه طلبهاي است که مرتکب معاصي شود تا دو مرتبه او را توبه بدهند، هرگاه بعد از دو مرتبه توبه ايضا عاصي شد در دفعهي سيم خارجش نمايند. اما آنچه بايد به طبقات حضرات آقايان مدرسين و طلاب ساکنين مدرسه برسد علي حسب مراتبهم به قرار زير است: مدرس قابل خارج و سطح يک نفر از قرار ماهي پنج تومان؛ مدرس قابل سطح و مقدمات يک نفر از قرار ماهي ايضا پنج تومان؛ طلبهي خارجخوان قابل ماهي دو تومان؛ طلبهي سطحخوان قابل از قرار ماهي يک تومان و پنجزار؛ مقدماتيخوان قابل ماهي يک تومان. و نظارت موقوفات با جناب مستطاب سرکار بندگان شريعتمدار آقاي حاجي آقا کمال است. و حقالنظاره در هر سال هفتاد تومان است. خادم مدرسه يک نفر سالي 18 تومان. و در هر سالي پنجاه تومان کتاب از براي طلاب ساکن مدرسه ابتياع شود از فقه و اصول و مقدمات تا مدت ده سال پانصد تومان که رسيد در کتابخانهي خود مدرسه ضبط باشد، ولي بعد از انقضاي ده سال و خريداري پانصد تومان، بعدها هر چه کتاب خريداري شود از جملهي موقوفه نيست بلکه به طلاب فقير قابل مدرسه بايد تمليک شود. و ايضا در هر ماه مبارک رمضان پنجاه تومان به عموم فقرا بايد داده شود و ايضا در ماه صيامي سي قرآن به طلاب مدرسه داده شود. به قصد جناب واقف از قرار ختمي سه هزار دينار. اما در اوقات وفات واقف مستمرا يک نفر قاري درستخوان متدين روزي يک جزء قرآن در سر قبر قرائت نمايد سالي پانزده تومان به او داده شود و شبي دو چراغ در سر قبر تا صبح بسوزد، و در شبهاي جمعه يک نفر روضهخوان قابل صحيحخوان در سر قبر روضه بخواند سالي دوازده تومان به او داده شود و چاي و قليان و قهوه هم به حاضرين بدهند. بعد از اين مخارج هر چه باقيمانده در ماه مبارک رمضان و ماه محرمالحرام و صفرالمظفر روضهخواني نمايند با اطعام، و هرگاه زياد آمد ساليانه شبهاي جمعه را تعزيهداري بشود با اطعام و کان ذالک بتاريخ 12 شهر ذيحجةالحرام سنة 1320 «واقف در خاتمه توضيح ميدهد که مراد از معصيتي که موجب بيرون کردن طلاب است، معصيتي است از قبيل زنا و لواط و شرب خمر (نعوذ بالله) ولي ارتکاب برخي گناهان صغيره باعث اخراج آنها نخواهد بود. و در فرازي ديگر از وقفنامهي محمد اسماعيل خان نوري، مرتضي قليخان نوري و آقاي ناصرالدوله سلطان حميد ميرزا دربارهي آب فرات به شهر نجف و نجات اهالي شهر از بيآبي ميخوانيم: «چون غفران مآب و رضوان اياب محمد اسمعيل خان نوري وکيلالملک، نوري بر قلبش تافت در زمان حکمراني کرمان، بناي جريان نهري از شط فرات و نجف اشرف - علي ثاويها الاف التحيات و التحف - نهاد و همه ساله مبلغي انفاذ ميداشت و مصروف ميگشت و بعد از آن فردوس مکان مرتضي قليخان وکيلالملک ثاني اقتدا و متابعت اثر پدر کرده در حکمراني همه ساله وجهي مقدور انفاذ ميداشت تا آنچه منظور بود به حصول پيوست و آب فرات در نجف جاري گرديد و زايرين و ساکنين آن مکان ارفع امنع از شرب آب جاري در مجراي معلوم منتفع شدند. در اين ايام که موقوفات آن دو مرحوم مبرور انفاذ وجه کرمان موقوف شده، غالب اوقات به علت خرابي مجراي آب به هيچ وجه به نجف اشرف نميرسد يا به قدر کفايت نيست براي زوار و ساکنين آنجا عسرت حاصل گرديده بود. لذا حضرات مستطاب اشرف امنع ارفع والا آقاي ناصرالدوله سلطان حميد ميرزا دام اجلاله محض ثواب و امن از تشنگي يوم القيامة و الحساب بر ذمت همت گماشت که براي بقاي اين امر خير از املاک خويش موقوفه استقرار نمايد که به منافع آن همواره مجري النهر معمور و آب از براي مردم مقدور و ميسور باشد. لهذا وقف صريح ملي مؤبد و حبس مخلد صحيح شرعي فرمودند قربتا الي الله و طلبا لمرضاته همگي و تمامي موازي نصف کامل مشاع از کل شش دانگ مزرعه و قنات ناصري واقعه در سلطانآباد عراق را مع کافهي ملحقات و منضمات شرعيه و عرفيه از اراضي و صحاري و منابع و مجاري المياه و غيرها بقدر الحصه...». اما مصارف موقوفه: «در زمان خود حضرت واقف مقرر است همه ساله منافع و نماء و مداخل موقوفه را بعد از وضع مخارج مليکه و ملکيه برده سهم متساوي قسمت نمايند. يک عشر را انفاذ نجف اشرف دارند و مصرف خرج تعمير نهر نماييد، و عشر ديگر را منوطا برأيه العالي بهر مصرف خير و بري که در شريعت مطهرهي نبويهي مصطفويه مرغوباليه و مطلوب دانند برسانند و باقي را، که هشت عشر است، سال به سال انفاذ نجف اشرف خدمت ناظر وقف (يکي از علما) که در آن جا متوطن است دارد که به نظر ايشان صرف و خرج تعمير نهر فرات که نجف اشرف جاري شده گردد. و مقرر است در هر سالي که نهر تعمير لازم نداشته باشد، يا تعمير لازم خرج آن کمتر از وجه انفاذي از موقوفه شود، در صورت تحقق فرض اول تمام و بر فرض وقوع فرض ثاني زايد از تعمير نهر را ناظر نجف اشرف منوطا برأيه العالي بر طلاب محصلين متشرعين مشرفين در نجف کربلاي معلي انفاق نمايند.» جالب توجه است که واقف به ناظر اجازه ميدهد که هرگاه صلاح ميداند، «در صورت عدم احتياج عين موقوفه به وجهي و خرجي، ملکي ابتياع و وقف نمايد بر آنچه اين موقوفه وقف بر آن شده بدون اختلاف در ارکان و شروط و قيود با اين وقفنامه و مفاد نظر خود را در 8 صفحه وقفنامهي معتبره بنويسد که مفاد همه يکي است و هر نسخه را در جايي نزد شخصي عليالتفصيل به امانت ميگذارد تا محفوظ ماند؛ يک نسخه در نجف اشرف در خزانهي مبارکه حضرت ولايت مآب اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب - عليهالسلام - يک نسخه در کربلاي معلي در خزانهي مبارکهي حضرت سيدالشهداء - ارواحنا لتراب نعال زائريه فداه - يک نسخه در مشهد مقدس در خزانهي متبرکهي حضرت غريبالغرباء علي بن موسي الرضا - عليه آلاف التحيته و الثناء - و يک نسخه در سلطانآباد عراق خدمت جناب شرايع مآب عالي حجة الاسلام آقاي حاج سيد محمدباقر مجتهد عراق - سلمه الله تعالي - و يک نسخه در خدمت وزارت جليلهي اوقاف ايران در دارالخلافهي طهران، و يک نسخه ضبط کارگزاران حضرت اشرف ارفع والا - وفقه الله تعالي لمرضاته - و يک نسخه خدمت نواب کامياب اشرف والانصره الدولة العليه آقاي عبدالحسين ميرزا دام - مجده - و يک نسخه خدمت نواب عليه عاليه شاهزاده خانم زائرهي بيت الله الحرام حرم محترمه حضرت اشرف والا - دامت عفافها و مجدتها - وقفا صحيحا شرعيا لازما جازما. کان وقوعه يوم يک شنبه 22 شهر رجبالمرجب سنهي 1301 احدي و ثلثماه بعد الالف من الهجرة المقدسة المصطفوية علي مهاجره و انصاره آلاف التحية». بنابر بررسي وقفنامههاي استان مرکزي، بيشترين موارد مصرف، مواردي است که در متن مقاله ذکر کردهام. اين طرز فکر جامعه و فرهنگ در جاهاي ديگر ايران نيز وجود دارد. در همه جا اقامهي عزاداري سالار و سرور شهيدان حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و ديگر امامان معصوم (ع) در درجهي اول، و اطعام فقيران و مسکينان در درجهي بعد قرار دارد. دليل اين مطلب را ميتوان از اين موارد به دست آورد: 1. اعتقاد عميق مردم به مبدأ و معاد و اين که دنيا دار فناست و زندگي جاويد در جهان آخرت است. بر پايهي اين اعتقاد تقريبا در تمام وقفنامهها اين مفاد ديده ميشود: الحمد لله الواقف علي الضماير و المطلع علي السرائر الذي وفق عباده لايتاء الخيرات و هداهم الي الاتيان بالمبرات. و الصلوة و السلام علي اشرف رسله محمد صاحب لواء المعجزات و علي آله و اولاده خير البنين و البنات. اما بعد بر ضماير و مآثر ذويالاثار روشن و مبرهن است که اين دنياي غدار و ناپايدار جاي اقامت و مقر استقامت نيست و انتقال از دار غرور دنيا به مقام سرور عقبي لابد و ضروري که: انما الدنيا فناء ليس للدنيا ثبوت انما الدنيا کبيت نسجته العنکبوت». يا عبارت «اذ مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلاث...» 2. نفوذ کلام روحانيون در بين مردم و اعتقاد مردم ايران؛ به آنها بالاخص بعد از ورود اسلام به ايران. و دليل بر اين ادعا اين است که مردم مسلمان براي شروع و خاتمهي هر کاري از قبيل عبادات و معاملات و احوال شخصيه اول با عالم و روحاني محل دسترس خود مشورت ميکنند و نظر مثبت يا منفي او را به جان و دل به سمع قبول تلقي ميکنند و موارد مصرف موقوفات يکي از مصاديق اين ادعاست. هيچ وقفنامهاي نيست که تعليم و انشاي آنها نباشد يا به امضاي آنها نرسيده باشد يا آنها را ناظر قرار نداده باشند. 3. گاه عشق به بقا و استمرار خانواده و به اصطلاح روشن بودن اجاق و چراغ خانواده نيز در وقفنامهها آمده است. اين مضمون از وقفنامههايي که به عنوان وقف اولاد تقرير شدهاند به دست ميآيد و قرينهي دال بر مدعا اين است که توليت را به فرزند ارشد پسر، «به شرط اورع و اتقي بودن نسلا بعد نسل»، واگذار کردهاند؛ زيرا بقاي دودمان را در پرتو وجود فرزند پسر ميدانند. 4. گروه اندکي از واقفان هم بوده و هستند که مايملک خود را وقف کردهاند تا آنها را از دستبرد و مصادرهي حکام و سلاطين محفوظ دارند؛ زيرا حکام و سلاطين مستبد، بالاخص سلسلهي قاجار، پس از اينکه ثروتمندي از دنيا ميرفت به لطايفالحيل به دارايي او دستاندازي ميکردند و آن را در حيطهي تصرف خود ميآوردند. شخص واقف با وقف اموال خود براي استفادهي فرزندانش قدرت شاه را غير مستقيم به چالش ميکشيد و او را در برابر قدرت دين و مذهب قرار ميداد. بديهي است که هيج قدرتمندي توان مقابله با مذهب و اعتقاد مردم را نداشت. اما بيشتر واقفان که از گروه متوسط جامعه هستند، فقط بنابر معتقدات ديني خود اموال و دارايي خود را وقف ميکردند و به اصطلاح «طلبا لمرضات الله» بدون هيچ گونه شائبه و چشمداشتي فقط طالب رضاي خداي متعال بوده و هستند. نتيجه گيري وقف، که در آن اصل مال يا ملک ميماند و منافع و عوايد آن در امور عامالمنفعه مصرف ميشود، کار نيکي است که در ساماندهي زندگي فردي و اجتماعي نقش فراواني دارد. نهاد وقف در ادوار گذشته نيز وجود داشته و پس از اسلام با تأثيرپذيري از جهانبيني اسلامي به صورت استوار و جهتدار مطرح ميشود و همچون چشمهسار خيرخواهي خداپسندانه و مردمگرايانه در زمينههاي مختلف به جريان خود ادامه ميدهد، در رويکرد اجتماعي وقف، علاوه بر ماندگاري نام واقف و موقوفات او، ديوارهاي تنگ فردگرايي فرو ميريزد و بعد خيرخواهي و مردمگرايي به قدري گسترش مييابد که مرزهاي عقيده و مليت را نيز پشت سر ميگذارد. احساس مسؤوليتي خودجوش و به دور از هر گونه الحاح و اجبار در قبال تأمين محرمانهي رفاه نسبي ديگر همنوعان و مصداق «خير الناس انفعهم للناس» در اين رويکرد نهاد وقف عينيت پيدا ميکند. همچنان که در صدر اسلام نيز بسياري از موقوفات نه تنها به عنوان پشتوانهي اقتصادي نظام اسلامي محسوب ميشدند، بلکه در تحديد تکاثر، کم کردن فاصلهي طبقاتي و نهايتا تأمين عدالت اجتماعي نقش مؤثري داشتهاند. واقعي کردن اجارهبهاي موقوفات، حذف کامل ماليات بر موقوفات و سازماندهي و جهتدهي آنها به سمت نيازهاي ضروري جامعه مانند اشتغال، بر اثربخشي نهاد وقف خواهد افزود. رويکرد فرهنگي وقف در احداث و ادارهي دهها مرکز آموزشي و تحقيقاتي و تعليم و تربيت تعداد فراواني از مردم بخصوص اقشار آسيبپذير جامعه از طريق نهاد وقف ميتواند دستمايهي آثار هنري زيادي از قبيل داستانها، مجموعههاي تلويزيوني و فيلمهاي سينمايي قرار بگيرد تا رفتهرفته فرهنگ وقف رواج يابد و تفکر فردگرايانه محدود و محصور شود. شايد ايجاد رشتهاي دانشگاهي تحت عنوان اوقاف نيز به بهرهبرداري بهتر و علميتر و جهتدهي مناسبتر سرمايههاي عظيمي که به وسيلهي نهاد وقف رنگ جاودانگي ميگيرد کمک نمايد. با نهاد وقف، که در آن مالکيت خصوصي به نوعي مالکيت عمومي تبديل ميشود، مراکز مختلف آموزشي، فرهنگي، بهداشتي و اقتصادي ايجاد ميگردد که علاوه بر آنکه در شهرنشيني جوامع - که از مؤلفههاي توسعهي اقتصادي است - نقش قابل توجهي دارند، به شهرها نوعي برجستگي ديني، تاريخي و اقتصادي خواهد بخشيد و توسعه را همراه با عدالت اجتماعي به ارمغان خواهد آورد. کارنامهي درخشان وقف اين نويد را ميدهد که از طريق گسترش موقوفات و هدايت آنها ميتوان نيازهاي جامعه را برطرف کرد و سنگيني اين امور را از بيتالمال مسلمين برداشت يا لااقل از فشار آنها بر بودجهي کل کشور کاست. با توجه به کارکردهاي مثبت وقف در جامعه ضروري است که از طريق تدوين سياست اصولي و برنامهريزي شده از سوي دولت به منظور شکوفايي فرهنگ وقف در جامعه، زمينههاي احياي اين سنت حسنه و نبوي فراهم آيد. اين امر مستلزم تلاش همهي دستگاههاي اجرايي کشور است. از همه مهمتر عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو ميتواند در گرايش و سوقدهي مردم به عمل وقف مؤثر باشد و به تدريج فرهنگ وقف در جامعه حاکم شود.منبع: ميراث جاويدانتصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 508]
-
گوناگون
پربازدیدترینها