تبلیغات
تبلیغات متنی
محبوبترینها
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
پروازهای مشهد به دبی چه زمانی ارزان می‌شوند؟
تجربه غذاهای فرانسوی در قلب پاریس بهترین رستوران‌ها و کافه‌ها
دلایل زنگ زدن فلزات و روش های جلوگیری از آن
خرید بلیط چارتر هواپیمایی ماهان _ ماهان گشت
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1834864764
وقف در آسياي ميانه
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
وقف در آسياي ميانه نويسنده: نادر رياحي ساماني مقدمهقاره آسيا پهناورترين خشکي روي زمين است که متجاوز از 44 ميليون کيلومتر مربع مساحت دارد، قديميترين تجمعات انساني و کهنترين تمدن بشري مربوط به قاره آسياست و تمدن انسان در همزماني با نخستين پديدارهاي نوشتاري در 4000 سال قبل از ميلاد توسط سومريان که از مردم آسيا بودند آمده است. قاره آسيا مهد اديان ميباشد. بسياري از آثار درخشنده مسلمين که جلوههاي معنوي و مقدس دارند در اين قاره واقع شدهاند. مساجد زيبا و با شکوه، مصليها، مدارس مذهبي و... اين قاره 60 درصد سکنهي جهان (بنا به گزارش 1993) و 75 درصد مسلمانان جهان را در خود جاي داده است.با توجه به کثرت مسلمانان و به طبع آن موقوفات گستردهاي که در قاره آسيا وجود دارد، بر آن شديم تا به بررسي اجمالي وقف در آسياي ميانه و سهم آن در رشد و توسعه ديني، فرهنگي، اقتصادي و سياسي در برخي از کشورهاي اين منطقه بپردازيم.بحث در خصوص موقوفات در آسياي ميانه داراي سه محور ميباشد که هر يک از آنها تحقيق بيشتري را ميطلبد که ما در اين مختصر کلياتي پيرامون آن محورها را ذکر مينماييم.مختصري در مورد آسيا و آسياي مرکزيقاره آسيا را به لحاظ موقعيت هندسي و مناطق جغرافيايي به چند بخش تقسيم ميکنند:آسياي شمالي - شرقي - جنوبشرقي - جنوبغربي - غربي و مرکزي، مهمترين نواحي جغرافيايي اين قاره هستند.از نيمه دوم قرن 13 هجري از جهانگردان و جغرافيدانان بر پايه واقعيتهاي جغرافيايي و مشخصات اقليمي و با در نظر گرفتن ارتفاعات، منابع آب و چهره زمين شناختي بخشي از قاره آسيا را با نام آسياي مرکزي يا (Central asia) ناميدند، که شامل ترکستان چين (سين کيانگ) بخش غربي مغولستان، نواحي شمالي، تبت، کشمير، بخش شمالي پاکستان، افغانستان، نواحي شمال خراسان، قفقاز و پنج جمهوري تازه استقلال يافته آسياي ميانه را دربر ميگيرد.بر خلاف تنوع قومي در اين منطقه يک اشتراک فرهنگي را ميتوان نظارهگر بود. مردمان اين سامان به لحاظ گرايش مذهبي، فرهنگي و همساني عناصر اجتماعي و آداب و رسوم مشترکات زيادي دارند. اسلام در اين منطقه ريشه دار است و از همان قرن اول هجري آيين جاودان و پر صلابت اسلام آسياي مرکزي را از فروغ معنوي خود بهرهمند ساخت از آنجا که هويت واقعي اين منطقه را اسلام تشکيل ميدهد، در بناهايي مذهبي چون مدارس، مساجد، مشاهد مقدس، مزار عرفا و فضلا و بناهاي تاريخي ديگر ميتوان معماري اسلامي را نظارهگر بود.آسياي مرکزي در شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي نقش بهسزايي داشته و دانشوران اين خطه در زمينههاي گوناگون علوم اسلامي از خود آثار ارزنده و مفيدي به يادگار گذاشتهاند که برخي از آنها جزو بهترين منابع علمي و مستندترين معارف بشري هستند.با وجود آن که اکثريث سکنهي آسياي مرکزي مذهب تسنن (1) دارند ولي به دلايل داشتن جنبههاي اشراقي و عرفاني و اشتراک تاريخي و فرهنگي با ايران و اين که ايران در گسترش اسلام بين مردمان اين نواحي آن هم از طريق تبليغي و صلح آميز نقش داشته با شيعيان ايران يگانگي دارند وميتوانند در آينده با هم براي نيل به مقاصد عالي و رشد توسعه فرهنگي و علمي هماهنگي بيشتري داشته باشند.آسياي ميانه يعني چه؟همان گونه که اشاره شد آسياي ميانه و قفقاز بخشي از قلمرو جغرافيايي آسياي مرکزي ميباشند و عدهاي لفظ آسياي ميانه و آسياي مرکزي را به جاي هم و به صورت معدل بکار ميبرند کار درستي نيست و اين گروه بايد واقف باشند که آسياي ميانه يک اصطلاح ساخته و پرداخته شوروي سابق بوده است و انگيزهاي سياسي داشته است. کلا آسياي مرکزي مفهومي جغرافيايي را در زمان تداعي مينمايد.ولي آسياي ميانه مفهومي ديدگاهي و سياسي را و رژيم حاکم بر شوروي سابق به منظور محوريت فرهنگي و تاريخي اين بخش از جهان اسلام چنين لفظي را عنوان نمود.گسترش اسلام در آسياي ميانهگسترش اسلام در مناطقي که به آسياي ميانه موسوم است در قرن اول هجري صورت گرفت، سپاهيان اسلام در سال 56 هجري بخارا را فتح نمودند و در فاصله سال 87 تا 98 هجري بر سراسر قلمرو يکجانشينهاي جنوب سيحون فايق آمده و سرانجام در قرن 4 هجري اسلام به عنوان دين آسياي ميانه قلمداد گرديد و از اين تاريخ سرزمين ياد شده به يکي از معتبرترين کانونهاي فرهنگي جهان اسلام تبديل شد.پس از طلوع و نشر اسلام در آسياي ميانه توسعه اين آيين در قلمرو ياد شده با ايجاد تحول در سنتهاي اجتماعي و گرايشهاي فکري و شيوههاي قومي همچنان ادامه يافت و مباني ارزشمند اين آيين از قبيلههاي وحشي، انسانهاي نيک انديش و درست کردار و دانشوران فاضل پديد آورد. اسلام موجب آن گشت تا مردمان آسياي ميانه خود را کشف و به جاي عقيده به سنتهاي جاهلي و خرافات و بتپرستي و چند گانگي در باورها، به توحيد بگرايند نيروي معنوي اسلام موجب اتحاد قبايل با يکديگر شد و آنان را در مقابل هجوم سلطهگران مقاوم نمود. آسياي ميانه با بهرهمندي ازفروغ معنوي اسلام در پيريزي تمدن اسلام نقش مهمي را ايفاد کرد. دو شهر بخارا و سمرقند زادگاه بزرگترين متفکران علم و ادب اسلامي و ايران شد.تفکراتي در مورد آسياي ميانهتعيين هويت ملي و انتخاب بين شيوه حکومتي با دخالت موثر عامل مذهب و نظام سکولار، شرايط فقر، بيسوادي رشد بيرويه جمعيت، عدم تطابق مرزهاي سياسي با تقسيمبنديهاي سياسي، دشواريهاي اساسي اين کشورها پس از وزيدن نسيم استقلال بر آنها ميباشد.در خصوص آسياي ميانه پس از فروپاشي شوروي در غرب سه تفکر نضج گرفت:1) روند غربزده يا وحشت نوع غربي از گسترش اسلام از همان آبشخور فهم غرب از اسلام به عنوان مانعي براي مدرنگرايي.2) اسلام تحت کنترل درآيد و از متن زندگي سياسي و اجتماعي مردم حذف شود.3) تفکري که با پختگي بيشتري به اسلام مينگرد و آن را به عنوان بخشي از ارزشهاي بشري قلمداد ميکند و عقيده دارد بايد نظر اسلامي غير سياسي باشد که هيچ کدام از اين تفکرات با واقعيتهاي فرهنگي و تاريخي و گرايشهاي ديني مردم اين سامان مطابقت ندارد.از اين جا به بعد ابتدا مختصري در مورد تاريخچه وقف و سپس به صورت خلاصه در برخي کشورهاي آسياي ميانه وقف و موضوع مساجد و آرامگاهها را بررسي ميکنيم.تاريخچه وقفاعمال و مقصودي شبيه وقف در تمام اجتماعات بشري وجود داشته و دارد ولي وقف در فقه اسلامي ويژگيهايي دارد که بايد گفت وقف از مختصات نظام حقوقي و اقتصادي اسلام است.وجود انواع معابد در اجتماعات مختلف و تخصيص اموال و املاکي به هر معبدي حکايت از نوعي وقف ميکند ولي نگارنده ميل دارد آنها را تحت عنوان وقف نياورد زيرا هر کار خيري وقف نيست، گو اين که روح وقف در برخي از آنها به چشم ميخورد زيرا چه بسا اتفاق افتاده که موسسه خيريهاي بوجود آمده و املاکي به آن موسسه تخصيص يافته و از فروش و انتقال آن املاکو اشياء مقدس هم منع شده است و از اثاث متعلق به آن موسسه و يا متعلق به معبدي تحت عنوان اشياء مقدس و اشياء حرام نام برده شده است.هنگام فتح شوش در بقعه دانيال نبي، سندي به دست آمد که به موجب آن گنجي اختصاص يافته بود براي پرداخت وامهاي بدون بهره و خليفه دستور داد که گنج بدست آمده به بيت المال منتقل شود و طبق دستور مندرج در سند عمل شود.در ميان اعراب حجاز افرادي بودند که تحت شرايطي خاص تعدادي از چارپايان خود و حتي گاهي فرزند خود را در مقام وفا به نذر پاي بتها قرباني ميکردند و گوشت گوسفند يا شتر قرباني شده را به ميان مردم و به ويژه نيازمندان تقسيم ميکردند.اقدامات کمونيست در برابر مسلمانان و کاهش تعداد مساجدمسلمانان آسياي ميانه در عين قول فشار حکومت کمونيستي و مرزبنديهاي خشن بين اقوام اين قلمرو و نيز بين آسياي ميانه و نقاط همجوار هرگز به قطع ارتباط کامل نرسيدند و فرهنگ اسلامي فراگيرتر، عميقتر و جا افتادهتر از آن بود که در مقابل حملههاي بيمحتوا و تبليغات پوچ کمونيستي از هم بپاشند. از نظر کمونيستها دوران تاريخي فرهنگ اسلامي در آسياي ميانه بر سر آمده و آنان با اين ايده مرهوم و بياساس شيوهاي بسيار خطرناک و اثرات انهدام مسلمين پيش گرفتند. تبعيدهاي دسته جمعي، ايجاد اختلافات فرقهاي، تبليغات شديد الحادي بر عليهاسلام... روشهاي مبارزه با هويت ديني بود.از سال 1925 ميلادي موقوفات مصادره شد تا توان اقتصادي مراکز مذهبي به تحليل رود. در همان ايام قوانين اسلامي (شريعت) و سنتهاي مذهبي مورد هجوم قرار گرفت و پس از چند سال تا 1927 ميلادي کليه محاکم سنتي اسلامي برچيده شد، مراکز تعليمات ديني تعطيل شد و حدود 8000 مکتب و مدرسه مذهبي تا اواخر 1928 ميلادي به طور کامل از ادامه فعاليت بازداشته شدند. در آستانه انقلاب خونين اکتبر 1917 ميلادي متجاوز از 26000 مسجد در آسياي ميانه وجود داشت که يورش وحشيانه سال 1928 ميلادي که ده سال به درازا کشيد تعداد مساجد فعال به 1300 مسجدکاهش يافت. در زمان خروشچف و در پي سياست ضد اسلامي وي که از سال 1953 ميلادي آغاز شد تعداد مساجد فعال به 400 باب تنزل يافت و تعداد مبلغين ديني و روحانيون در آستانه سال 1927 ميلادي 45000 نفر بود که تهاجم وسيع سال 1928 ميلادي بر عليه آنان آغاز شد و تبليغات گستردهاي در جهت هتک حرمت و اعتبار آنان با اتهامات واهي صورت گرفت، برخي به عنوان ضد انقلاب و عدهاي تحت عنوان جاسوس ژاپن و آلمان تحت تعقيب و مورد تصفيه قرار گرفتند در دوران نسبتا ناشناخته سال 1953 ميلادي تعداد روحانيون به حدود 2000 نفر کاهش يافت. تمامي اين اقدامات به منظور شناختن انسان شوروي (Home sovieticus) که خالي از هر گونه هويت ديني و فرهنگي بود صورت گرفت. اما اين فشارها و رفتارهاي خشن سياسي اثري معکوس بدنبال داشت و باعث غيرت و بيداري بيشتر مسلمانان شد و اسلام به عنوان وجه اشتراک مليتهاي تحت و نشر حکومت مسکو قلمداد گرديد.منطقه قومي اجتماعي آسياي ميانه از گذشته چهار راه برخورد چهار تمدن چين، هند، تمدن اسلامي و مسيحي بوده است، قرون وسطي از مراکز عمده تجاري بود. نظام مارکسيستي با کنترل نظامي سياسي آسياي ميانه، استخراج منابع اوليه در مقياس وسيع، ايجاد وابستگي اقتصادي و تکنولوژيک آسياي ميانه به حکومت مرکزي، سرکوب فرهنگ و نهادهاي بومي و برنامهريزي در جهت توليد محصولات زراعي مورد نياز کارخانجات اين منطقه را از رونق بازداشت.موقوفات آسياي ميانهاسلام يکي از عظيمترين عوامل تحول در جهان بوده است که از آن جمله در آسياي ميانه که عميقا تحت تاثير و تا حد زيادي تحت استيلاي خود قرار داده است و حتي سبک هنري و فرهنگي اسلامي بيش از آئين بود در اين ناحيه نفوذ داشته است.يکي از نهادهاي برجستهاي که اسلام به منظور نشر علوم و معارف و ايجاد مدارس و دبيرستانها و مراکز علمي و تربيت دانشمندان و متخصصان و فتح ابواب خيرات و مبرات روي نيازمندان و تاسيس مراکز رفاهي و... بنياد نهاد، نهاد وقف است که از روزگار رسول خدا تا به امروز در تمامنقاط اسلامي همچنان پويا است ابوبکر احمد بن عمر خصاف شيباني حنفي متوفي 291 ه. ق سن هشتاد سالگي در کتاب ارزنده خويش به نام احکام الاوقاف) يا احکام الوقوف الصدقات چاپ قاهره ديوان عموم اوقاف 22 ملي - هق در 11 به اضافه 356 صفحه اطلاعات وسيعي در خصوص: وقف عمر بن الخطاب صفحه 9 - 5 وقف عثمان ص 9 وقف حضرت علي عليهالسلام ص 10 - 9 وقف زيدن بن عوام ص 11. وقف معاذ بن جبلي ص 11، 12 وقف زيد بن ثابت ص 12 وقف عايشه زوجه رسول خدا ص 13 وقف اسماء دختر ابيبکر ص 13، وقف ام حبيبه، زوجه رسول خدا ص 13، وقف صيغه زوجه رسول خدا ص 13، وقف صيغه زوجه رسول خدا ص 14 و بسيار از صحابه پيامبر اسلام (ص) بما داده است.ابنجوزي متوفي 597 ه در جلد سيزده کتاب المنتظم في تاريخ السم و الملوک ص 74 گويد: اسماعيل بن احمد بن نوح ساماني متوفي 295 ه ق از ري تا ماوراءالنهر و از ماوراءالنهر تا سرزمينهاي ترک که اين همه در قلمرو و حکومت او بود رباطهايي ساخت که هر يک از آنها گنجايش هزار مسافر را داشته و موقوفاتي بر آنها وقف کرد تا هم اين مراکز آباد بماند و هم واردين در آسايش باشند.البته موقوفات بزرگ در آسياي ميانه فراوان است از جمله موقوفات سيف الدين با خزري ابوالمعالي سعيد بن مطهر متوفي 659 ه. ق در قريه فتح آباد بخارا که تکيه و خانقاهي داشته و سلاطين و امراي مغول غالبا با وي حرمت سلوک ميکردند. مادر منکوقاآن در بخارا مدرسهاي بنا کرد و توليت آن را به عهده سيف الدين گذاشت خانقاه و مقبره شيخ سيف الدين با خزري در بخارا و موقوفات مشهود ابنبطوطه و صاحب طرائق الحقائق آن را زيارت کردهاند موقوفات الغ بيک در سمرقند و بخارا که مشتمل بر چند مدرسه بوده است و گور مير که براي امير تيمور کافي ساختهاند همچنين مسجد بيبي خانم که تاريخ بناي آن 808 - 801 ه.ق است.ديگر از موقوفات مهم آسياي ميانه، موقوفات خواجه عبدالله احرار، ناصر الدين عبيدالله نقشبندي متوفي 895 ه.ق عارف مشهور ماوراءالنهر و از مشايخ بزرگ نقشبنديه است که در ماوراءالنهر وخراسان در زمان خود شهرت و نفوذ تمام داشته سلاطين عصر نسبت به او ارادت مخصوص ميورزيدند علما و صوفيه خراسان مکرر از هرات و ساير بلاد به ماوراءالنهر براي زيارت او مسافرت ميکردند عبدالرحمان جامي و امير عليشير نوائي مريد و تربيت يافته او بودند عبيدالله احرار در سمرقند ميزيست و همان جا وفات يافت و مدفون گرديد و آرامگاهش زيارتگاه خاص و عام است و موقوفاتي دارد مشتمل بر چند مدرسه و... در سمرقند و تاشکندموقوفه عشرت خان در سمرقند که از طرف خانواده سلطان ابوسعيد اهدا شده است موقوفه سلطان حسين بايقراء در حرم حضرت علي بن ابيطالب (ع) در بلخ و خوانديد در جلد چهارم حبيب السير ص 171 تا 174 اشاره به پيدا شدن مزار شريف حضرت علي بن ابيطالب عليهالسلام در قريه خواجه خيران از بلخ تا اين قريه سه فرسخ مسافت است و ميگويد در شهور سنه خمس و ثمانين و ثمانايه که معين السلطنه و الخلافه ميرزا بايقرا از رقبه الاسلام بلخ به قريه مذکوره... تشريف برد... پس از وصول غايت نياز و اخلاص بجاي آورد و قبه در کمال ارتفاع و وسعت بر سر آن مرقد جنت بنا نهاده در اطراف آن ايوانها و بيوتات طرح انداخت و در آن قريه بازاري مشتمل بر دکاکين و حمام بنياد نهاد يکي از آنها بلخ را که حالا به نهر شاهي موسوم است بر آن مزار فيض آثار وقف ساخت... جهت ضبط موقوفات و نذورات عمله امين تعيين فرمود... و القصه ظهور مرقد پر نورشاهي بواسطه رفتن حضرت خاقاني و طرح عمارات و تعيين موقوفات در اطراف آفاق اشتهار يافته و قريه خواجه خيران از کثرت عمارت و زراعت صفت مصر جامع گرفته به اندک زماني آن مقدار از جمعيت در نواحي آن سده سدره دست داده که شرح آن به گفتن و نوشتن درست نيايد.موقوفات مدرسه غياثيه که بر در شمالي مسجد جامع هرات واقع است و از مشاهير مدارس ميباشد که توسط ملک غياث الدين محمد بن محمد بن ابيبکر کرت ساخته شده حدود سال 730 ه. ق و اوقافي جهت عمارت و وظايف امام و خطيب و حافظ و موذنان و مقريان مسجد جامع او کرده است. (مطلع اسعدين 93)موقوفات مدرسه الغ بيک که در ميدان ريگستان سمرقند قرار دارد و در سه طرف آن ميدان مدرسه الغ بيک مدرسه طلا کاري و مدرسه شيردار قرار گرفته مدرسه الغ بيک در سال 824 ه. ق به دستور الغ بيک ساخته شده و الغ بيک و قاضي زاده رومي و غياث الدين جمشيد کاشاني در آن تدريس ميکردند يکي از مواد اصلي دروس اين مدرسه علم نجوم بوده است الغ بيک مستقلات بسيار و مزارع و انهار براي اين مدرسه و خانقاهي که مقابل آن ساخته بود وقف کرد موقوفات رباطها و قنوات و لنگرها که توسط امير تيمور گورکان وقف گرديده و شرح آن را کمال الدين عبدالرزاق سمرقندي در کتاب مطلع السعيدين 112 جزو حوادث سال 736 ه. ق آورده است.موقوفات جامع گوهرشاد در هرات. موقوفات امير عليشير نوائي و موقوفات خاندان شيباني و خانواده جويباري در بلخ. موقوفات مسجد جامع بخارا که بسيار با عظمت بود و به گفته ملازاده در سال 94 ه. ق توسط قتيبه بنا شده است.موقوفات مسجد جامع بلخ که در وسط شهر قرار گرفته و بازارچه پيرامون مسجد جامع است که حدود نيم فرسنگ طول داشته. نهري دارد به نام دهاس يعني ان چه ده آسياب را ميچرخاند اين نهر از دروازه نوبهار ميگذرد و روستاهاي آن را تا سياه جرد سيراب ميکند موقوفات مسجد بيبي خانم در سمرقند بيبي خانم زن اول تيمور است که اين مسجد به نام او نامگذاري شده و بخاطر اهميت هنري اين مسجد در سال 1950 ميلادي در يک کتاب مستقل دوباره تاليف و در مسکو به چاپ و منتشر شده است.اين مسجد در واقع مدرسه اتحاد است که به تقليد از مساجدي که حياط مرکزي و چهار ايوان دارند ساخته شده است و تاريخ بناي آن به سال 808 - 801 ه ق ميرسد اين مسجد يا مدرسه نمونهاي است که تمام مساجد بزرگ ترکمنستان از روي آن اقتباس شدهاند. موقوفات مدارس و مساجد غزنين که به گفته صاحب روضيات در ناحيه غزنين حدود دوازده هزار مدرسه و مسجد با شکوه بوده است و همه داراي موقوفاتي بودهاند.وقف کتاب و کتابخانههايکي از کارهاي بسيار خوبي که عدهاي از خير خواهان به خاطر رضاي پروردگار به جا ميآورند وقف کتاب است و يا اين که ساختماني را جهت کتابخانه وقف مينمايند و موقوفاتي براي اداره آن تعيين مينمايند اين عمل خداپسندانه علاوه بر اجر معنوي و ثواب اخروي نام نيکي است که بعد از مرگشان از خود به جاي ميگذارند و ياد آنها در تاريخ براي هميشه باقي ميماند و کتابها هم از خطر زوال و نابودي مصون و محفوظ ميماند و از آنها بهرهبرداري و استفاده ميشود در هر دوره و عصري و در بيشتر ممالک اسلامي اين گونه افراد فرهنگ دوست بودهاند از اين ميان توجه قابل تحسين مسلمانان ماوراءالنهر و ترکستان ديروز و آسياي ميانه امروز از همان قرون اوليه اسلام به وقف کتاب و کتابخانه اثر شگرفي در فراهم ساختن عوامل پيشرفت آموزش و پرورش در جهان داشتهاند و همين امر موجب جذب طلاب علم به اين ناحيه و وادار ساختن آنها به تحقيقات و پژوهشهاي علمي گرديد.توسعه روز افزون کتابخانههاي گرانبها در آسياي ميانه که حاوي کتب مختلف و مراجع نادر بودهاند و وجود امکانات رفاهي که از طريق عوائد موقوفات اين کتابخانهها در اختيار مراجعين گذارده ميشد نظر دانشمندان و پژوهشگران و قراء و نساخ را به خود جلب ميکرد چون هر وقت ميخواستند ميتوانستند به آساني به آن کتابخانهها بروند و از آثار ارزشمند موجود بهره گيرند از جمله کتابخانه معروف نوح بن منصور متوفي 387 ه. ق در بخاراست که ابنسينا کتابهايش را بررسي کرده است چنان که ميگويد... سپس روزي از او دستور خواستم که به کتابخانهشان بروم و آنچه از کتابهاي پزشکي در آنجا بود بخوانم و مطالعه کنم پس مرا دستوري داد و به سرايي اندر شدم که خانههاي بسياري داشت و در هر خانهاي صندوقهاي کتاب بود که روي هم انباشته بودند در يک خانه کتابهاي تازه و شعر در ديگري فقه و بدين گونه در هر خانهاي کتابهاي دانشي...بارتلد دانشمند بزرگ روس مينويسد که در همه سفرنامههايي که در قرون پنجم و ششم و هفتم هجري در وصف سمرقند نوشته شده از کتابخانههاي بزرگ آن سخن رفته است.از قرن ششم هجري به بعد کتابخانهها شهرت فراوان يافت چنان که با فوت متوفي 626 ه ق که از مشاهير جغرافي دانان اسلامي است از کتابخانههاي مرو، ياد کرده و ميگويد در آن شهر دوازده کتابخانه هر يک شامل دوازده هزار جلد کتاب خطي بوده ياقوت سه سال در اين شهر زيسته است با وجود گراني کتابها چون همه دستنويس بودند و صنعت چاپ نبود مينويسد مراجعه به آن کتابخانهها و استفاده از آنها بسيار آسان بود چنانکه هميشه دويست جلد کتاب که هر يک دويست دينار ارزش داشت بدون وثيقه در خانه من و من در باغ و بوستان علم و ادب ميچيدم و گلها و ميوهها ميچيدم تا انجا که ياد زن و فرزند و ديار فراموشم شد. در سده نهم هجري شيخ محمد پارسا کتابخانه عمومي بزرگي در بخارا ايجاد کرد که حاوي نسخ خطي نادر و گرانبهايي بود.در سده دهم و يازدهم هجري امراي هسترخاني (1007 تا 1200 ه) کتابهاي فراوان و مهمي را در بخارا گرد آوردند و در اين راه کوشش فراواني مبذول داشتند.کتابخانه ديوانعالي اول (1053 ه) خان خيوه يا خوارزم که مشتمل بر اسناد تاريخي مهمي بوده است.اسناد و مدارک تاريخي به ما نشان ميدهد که در قرن سيزده و چهارده هجري در بخارا و تاشکند کتابخانههاي قابل توجهي وجود داشته است از جمله کتابخانه جورابيک، باقي جان بيک، قاضي يحيي الدين شرف جان مخدوم ضياء و غيرهدر هر حال موضوع وقف کتاب و کتابخانه در آسياي ميانه بخشي طولاني دارد که اين مختصر را مجال آن نيست و تحقيقي جداگانه را ميطلبد چون کتابخانههاي مستقلي از قبيل کتابخانههاي مدارس، مساجد نظاميهها، رباطها، خانقاهها، بيت الحکمهها، دارالعامهها، کتابخانههاي شخصي دانشمندان وزراء و صدور خلفا و حکام د راين ناحيه فراوان بوده است و اين کتابخانهها مانند مساجد و مدارس و... بمنظور بازسازي آنها و ترميم کتابها و خريد کتابهاي تازه و لوازم مورد نياز و حقوق کارکنان همه از محل درآمد موقوفات تامين ميشده است.علي رغم رخدادهاي تاريخي که پيوسته مسلمين و سرزمينهاي اسلامي را به مخاطره افکنده و با آن که مفاخر علمي و فرهنگي پيروان قرآن بويژه در آسياي ميانه يا به تاراج رفته و يا طعمه حريق گشته در عين حال و با وجود همه حوادث ناگوار، با تربيت اسلامي، امت محمد (ص) را در حفظ و آفرينش آثار علمي و هنري خود همچنان کوشا داشته است به طوري که امروزه مشاهده ميشود کتابخانههاي گرانقدر آسياي ميانه هنوز همچون گوهر تابناک بر تارک جهان اسلام ميدرخشد.نکته قابل ذکري که نبايد آن را در اينجا ناديده گرفت اين که ساکنين با ايمان آسياي ميانه عمل به سنت حسنه وقف را منحصر در سرزمينهاي خويش نکرده بلکه در نقاط مختلف بلاد اسلامي هر جا که مناسب ديدند با اهداف اعتقادي ديني فرهنگي اجتماعي اقتصادي و يا سياسي به تاسيس موقوفات اقدام ميکردهاند چنان که در مسجد جامع اصفهان ساختمان صفه و مسجدي که در ضلع شرقي اين مسجد قرار دارد به نام صفه عمر عبدالعزيز است که به وسيله عمر بن عبدالعزيز عجلي از خاندان ابيدلف در سده سوم هجري ساخته شده است در عقب اين شبستان، شبستان زمستاني بسيار بزرگي وجود دارد که به نام بيت الشتاء ناميده شده که از آثار سلطان محمد بن باسنغر تيموري در سده نهم هجري است.در ايوان صاحب روي کتيبهاي نام اوزون حسن پادشاه اقاقوينلو نوشته شده است و مفاد آن تعميراتي است که در سال 880 ه به امر آن پادشاه در اين ديوان صورت پذيرفته. مسجد جامع گوهر شاد و موقوفات آن از بناهاي ملکه نيکوکار گوهرشاد آغا است.نصف جنوبي صحن قديم يا صحن کهنه که مشتمل بر ايوان طلاي فعلي است باني آن امير عليشير نوائي وزير دانشمند و دانش پرور سلطان حسين بايقرا در سال 872 ه. ق ميباشد در پيشاني ايوان طلا کتيبهاي است بخط محمد رضاي امامي که تاريخ بنا را در زمان شاه مذکور نوشته شده است.آب نهر خيابان مشهد که از مغرب به مشرق جريان داشته و از چشمه گيلاس سرچشمه گرفته و از زير ايواني غربي وارد صحن مطهر حضرت رضا (ع) ميشده و از زير ايوان شرقي خارج ميگرديده از موقوفات امير علي شير نوائي متوفا 906 ه. ق بوده است.در کتابخانه آستان قدس رضوي سي پارهاي از قرآن کريم وجود دارد بخط ترکان زمرد ملکه دختر سلطان محمود پسر محمد بن ملک شاه سلجوقي در سال 500 ه وقف بر آستانه مبارکه گرديده و بسياري ديگر از لحاظ نوع مصارف موقوفات و ساختمانهاي وقفي تشکيل مجالس وعظ و عزاداري اطعام فقراء و مساکين تعليم و تربيت عمومي تامين نيازهاي بهداشتي، امور اجتماعي، آسايش و رفاه عمومي و... يا رشد و توسعه فرهنگي، اقتصادي و سياسي را دنبال ميکرده است و يا کسب اجر و ثواب اخروي و يا پيشبرد عقيده و مذهب.اسلام در ترکمنستاندر ترکمنستان نيز تهاجم کمونيستها به اسلام صورت سيستماتيک و شديد از سوي شوروي بر روي اسلام قرار گرفت. اين تهاجم به صورتهاي گوناگون بروز يافت. انهدام مساجد و مدارس و ساير مراکز ديني، کشتار تعداد زيادي از علماي اسلام و رهبران مذهبي، مصادره اموال موقوفه... رژيم حاکم براي مبارزه با اسلام راههاي گوناگون داشت، انتشار کتابهاي ضد اسلام تبليغات الحادي، سخنرانيها... اما تجزيه و تحليل روزنامهها و مجلات شوروي نشان ميدهد که به رغم اين همه تبليغات و رعب و فشار، اسلام همچنان به حکومت خود حتي در بين نسل جوان ادامه داد و از نظر کمي نيز به تعداد مسلمانان افزوده شده است. يک دبير کميته جذب منطقهاي در ترکمن در بيانهاي که به مطبوعات داده گفته بود: هنوز هم در ميان مردم کساني هستند که اسير باورهاي ديني هستند و حتي جوانان اعم از دختر و پسر که در مدارس شوروي تربيت شدهاند به ديدن اماکن مقدس رفته و به مسائل مذهبي احترام ميگذارند جالب اين که بنا به گزارشهاي مذکور معلمين مدارس شوروي نيز مراسم ديني را رعايت کرده و مرتب در مساجد حاضر ميشوند.ترکمنستان در 26 اکتبر 1991 ميلادي 1370 شمسي به دنبال فروپاشي شوروي استقلال خود را به دست آوردند برخي از سياستمداران با الهام از غرب به رغم باطن خويش اسلام را مانعي براي توسعه اجتماعي فرهنگي اين کشور تلقي ميکنند و گروهي ديگر با وجود آن که واقع گرايانه به اسلام مينگرند و آن را به عنوان ارزشهاي راستين مردم ميانگارند ولي درصدد غير سياسي کردن نقش اسلام قدرت تحمل آن را ندارند که نيروهاي معتقد به اسلام اصيل در راس امور سياسي قرار بگيرند با اين حال نيارف رئيس جمهور ترکمنستان در بخشي از سخنراني خود به مناسبت سالگرد استقلال اين جمهوري گفت: با توجه به تاثير قرآن بر زندگي مردم ترکمنستان و وجود مشترکات تاريخي، فرهنگي و اسلامي، آموختن مفاهيم قرآني براي نسل کنوني الزامي است.از سوي ديگر «جوراباراموف، رئيس انستيتوي اقتصادي ترکمنستان و مشاور رئيس جمهور اين کشور ميگويد:...ما ترکيه را دريچهاي به غرب ميبينيم...»مساجد زيارتگاهها و آرامگاههاي ترکمنستان1) هزار صحابه در مرو (دوران تيموري) احتمالا بناي ياد بودي براي دو صحابه شهيد پيامبر ميباشند.2) مزار خواجه يوسف همداني، که در آن ايواني آجري و بلند است، اين ايوان که سبک و سياق بناهاي ايلخاني و تيموري را دارد و احتمالا مصلاي مرو بوده که اخيرا آرامگاه خواجه يوسف در جلو آن ساخته شده و آن را از صورت مصلي خارج کرده است. اين بنا در بيرام علي نزديک مرو است.3) آرامگاه ابوالفضل سرخسي تنها يادگار سرخس کهن قرن پنجم و ششم هجري است در سرخس ترکمنستان.4) بناي آرامگاهي يارتي گنبد در دوران سلجوقي واقع در محوطه باستاني يارتي گنبد.5) بناي ياد بود سرباز گمنام در ميانه شهر هاري قابل مقايسه و احتمالا اقتباس از آرامگاه خيام نيشابوري.6) آرامگاه سلطان سنجر در مرو اواسط قرن 6 هجري.7) آرامگاه محمد بن زيد در مرو.8) آرامگاه ابوسعيد ابوالخير در ميانه خرابههاي ميهنه کهن.9) ابيورد در نزديکي کاخکا، در حاشيههاي شرقي و غربي ابيورد بقاياي معماري خشت و گلي در هيئت اتاقهاي مجاور همديگر وجود دارد که از قدمت زيادي برخوردار نيست و احتمالا آخرين نشانههاي سکونت در ابيورد است که در سال 1153 هجري قمري به دستور نادرشاه افشار ساخته شد تا مسکن اسيران ايراني شود که از خيره آزاد کرده بود (بارتولد، آب و آب باري صفحه 55)10- تنها بناي بازمانده در ابيورد آرامگاه ابومصيب ازهاد و پرهيزداران ابيورد در جيه شرقي شهر است و آن بناي محقر و چهار ايواني است ساده و بيپيرايه که مورد توجه مراجع مسلمانان قرار ميگيرد.11- در شهر باغباي قديم يا آنوي فعلي مسجدي با شکوه وجود داشته بنام مسجد سيد جمال الدين و متعلق به قرن 9 هجري است اين مسجد بر اساس زلزله شکافيهاي عميق برداشته و مسئولين وقت اتحاد جماهير شوروي به بهانه رفع خطر ريزش با بلد زر اقدام به تخريب آن کردهاند که هم اکنون ديوارهاي کاشي کاري و گچبري در آن محل انباشته است.12- از مهمترين مزار اين شهر يعني مرو ترکمنستان آرامگاه عطاء الملک جويني است.13- مزار ابوعلي دقاق نيشابوري عارف بزرگ قرن 4 هجري در آبادي باقر واقع در مغرب نساي جديد ترکمنستان.ازبکستانازبکستان از سرزمينهايي است که مهد علم و دانش روزگاري بوده است، به همين دليل هم شاهد مساجد و زيارتگاههاي زياد و جالبي در آن هستيم که به اختصار شهرهايش را بيان ميکنيم.بخارابخارا که هميشه لقب بخاراي شريف را داشته است و مقام شامخ ادبي خود را حفظ کرده، بسياري از بناها مزارها مساجد و آثار تاريخي ديگر در بخارا يادگار مستقيم ايرانيان است. آرامگاه معروف امير اسماعيل ساماني يکي از مهمترين اين بناها ميباشد که از اصيلترين نمونههاي معماري ايراني در جهان محسوب ميشود. از زمره ساير اين بناها ميتوان از آثاري چون مسجد کلان، مناره کلان، مسجد ميرخان، مدرسه مير عرب، مدرسه مادر جهان، خانقاه نادر، ديوان بيگي، مسجد عزيزخان، مقبره عصمت بخارايي، مزار بهاء الدين نقشبند مؤسس طريقت نقشبنديه در 12 کيلومتري بخارا در روستايي که زادگاه و محل خانقاه وي بود، نام برد. به گفته واهبري بخارا «روم جهان اسلام» بود، يعني از نظر علومي ديني بزرگترين شهر دانشگاهي به شمار ميرفت.در حال حاضر بزرگترين فرقه تصوف در دو شهر ازبکستان يعني خيره و بخارا است و از چنان حرمت برخوردار است که بسياري تصور ميکنند اگر دو يا سه بار به زيارت مرقد بهاء الدين نقشبند که در کنار بخارا واقع است بروند گويي به زيارت کعبه نايل شدهاند. اگر چه اکنون اطلاعي دقيق از وضع تصوف در ازبکستان منتشر نميشود ليکن از قراين و شواهد ميتوان دريافت که هنوز هم در اعياد مذهبي زوار زيادي به زيارتگاههاي مردان مقدس اين منطقه چون بهاء الدين ميروند. مسجد آقا سراهم در بخارا است.شرح مسجدي قديمي در تاريخ بخاراکرمينه از جمله روستاهاي بخارا است و آب اواز آب بخارا است و خراج او از خراج بخارا است و وي را روستايي عليهده است و مسجد جامع دارد و اندروي ادبا و شعرا بسيار بودهاند و به مثل در قديم کرمينه را با ديه خردک خواندهاند و از بخارا تا کرمينه چهارده فرسنگ است و نور جاي بزرگ است و در وي مسجد جامع است و رباطهاي بسيار دارد و به هر سالي مردمان بخارا و جاي ديگر به زيارت آنجا روند و اهل بخارا در اين کار تکلف کنند و کسي که به زيارت نور رود فضيلت حج دارد و چون بازآيد شهر را خوازه بندند به سبب آمدن از آنجاي متبرک بدين ديهه هرگز مسجدجامع نبوده است تا به روزگار ملک شمس الملک نصر بن ابراهيم بن طمغاج خان خواجه بوده است. از اهل الحيمه که او را خوانسالار خواندندي مردمي محتشم بود با خيل انبوه و از جمله عمال سلطان بود، وي مسجد جامع بنا کرد از خالص مال خود به غايت نيکو و مالي عظيم خرج و نماز آدينه گذارد.قتيبه بن مسلم مسجد جامع بنا کرد اندر حصارا بخارا به سال نود و چهار و آن موضع بتخانه بود بر اهل بخارا را فرمود تا هر آدينه در آنجا قتبيه بنا کرده است. مردمان در وي نماز ميکردند چون مسلماني زيادت شد و رغبت مردمان به هر روز به اسلام بيشتر ميشد پس بدان مسجد نگنجيدند تا... و چون مسجد جامع فرسوده و مسجد جامع حصار معطل شد و ديوان خراج شد و هيچ کس را در عمارت مسجد بزرگ آن اثر نبود که فضل بن يحيي برمکي را وي بسيار مال خرج کرد و بعد از آن هر کسي زيادت ميکردند تا به روزگار امير اسماعيل ساماني، وي بسيار خانها خريد و به مقدار ثلثي از مسجد جامع زيارت کرد و نخستين کسي که ماه رمضان به مسجدها قنديل فرمود،ابنفضل بن يحيي برمکي بود. حکايت آورند که به روزگار امير سعيد نصر بن احمد اسمعيل اندر ماه رمضان روز آدينه بود. به وقتي که مردم در مسجد جامع در شده بودند مسجد به يک باره فرورفت و خلق بسيار در وي هلاک شدند...در مدت پنج سال مناره را ابوعبيدالله الجيهاني برآورد از خالص مال خويش اندر سال سيصد و شش و او وزير سلطان بود بدان تاريخ... و اين مسجد به اين صنعت ميبود تا به روزگار ارسلان خان محمد خان سليمان، او فرمود تا مسجد جامع از حصار دورتر کردند تا خللي پديد نيايد چنان که به وقت شمس الملک و ارسلان خان در شارستان خانهاي بسيار خريد و از مسجد جامع آنچه به حصار نزديکتر بود فرمود نهادند و مناره به نزديک حصار بفرمود تا آن مناره از آنجا برکندند و به شارستان فرمود نهادند چنان که مثل او در هيچ جاي نبود در غايت تکلف و نيکويي (تاريخ بخارا - تاليف ابوبکر محمد بن جعفر النرشفي 348 - 286)سمرقند و مساجد و زيارتگاههاي آنشهر سمرقند يکي ديگر از شهرهايي است که نام آن با تاريخ ايران ارتباط نزديک دارد. نام فارسي اين شهر هرکنده بود و در آثار البلاد گفته شده است که نخست بناي قلعه را کيکاووس کرد، در سمرقند بناها و مدارس و مقاير بسياري وجود دارد که به طور مستقيم يا غيرمستقيم يادگار ايرانيان است. مهمترين اين مراکز بناهاي معروف «شاه زند» است که مجموعهاي از آثار جالب معماري ايراني و اسلامي است. در مرتفعترين بخش اين بناها مقابري است که متعلق به زمانهاي خيلي پيش از تيموريان و مقابر متأخرتر به خاندان تيموري تعلق دارند.از ديگر آثار سمرقند بايد از مسجد بيبي خانم (همسر امير تيمور)، مسجد نمازگاه، مسجد خواجه احرار، مسجد ريگستان، مسجد کبود، مدرسه شيردار، مدرسه الغ بيک را بايد نام برد.آرامگاه رودکي اهل قريه پنج رودک از توابع سمرقند بود و مزار او در اين قريه نه تنها از گذشته بلکه هنوز هم به عنوان مکان مقدسي مورد زيارت است.خواجه عبيدالله احرار سمرقندي معروف به خواجه احرار مؤلف تحفه الاحرار يکي از بزرگترين مشايخ نقشبنديه که آرامگاه او در روستاي کمانگران نزديک سمرقند همواره زيارتگاه بوده است.خوارزم و مساجداز مناطق ديگر ازبکستان که در دوران اسلامي همواره با تاريخ ارتباط داشته خوارزم است که فرهنگ باستاني ايران حتي پس از فتوحات اعراب مدتها در آن استوار ماند و به ويژه نزد مردمي که به آئين زرتشت باقي مانده بودند، تا قرنها بعد سنن و رسوم باستاني پابرجا بود.در سال 1873 اين سرزمين تحت الحمايه روسيه شد و آن زمان آن را خيوه ناميدند. از جمله بناهاي آن مسجد جامع کوش دروازه، مدرسه محمد امين خان، آرامگاه پهلوان عطار (پهلوان آتا) را بايد ذکر کرد.از مهمترين مزارهاي بزرگان در اين منطقه مرقد شيخ نجم الدين کبري عارف نامي قرن ششم و هفتم هجري و آرامگاه شهيد الدين و طواط است.از شهرهايي چون ترمذ (ترميز) که داراي آثار متعددي مربوط به ايران است، از جمله مقبره کاکل دار آرامگاه حکيم ترمذي نام برد در تاشکند که نام قديمي آن چاچ و بنا به گفته مورخان عرب «شاش» بود بناهاي متعددي از قبيل خواجه ولي، مدرسه براق خان، مدرسه ابوالقاسم شيخ و مسجد شيخ وجود دارد.قزاقستان و مسجد سازياسلام در اوائل قرن 19 ميلادي سريعا به کمک روسها در قزاقستان رواج يافت، هدف روسها از اين اقدام يکپارچه جمع کردن قبايل پراکنده در کنار هم براي راحتتر کنترل کردن و نظارت کردن بر سکنه اين سرزمين بود به همين منظور روسها مبلغين مسلمان تاتار را به ميان مردم فرستاده و مسجد سازي ميان قزاقها را تشويق کردند.ولي در اواسط همين قرن سياست روسها در اين زمينه تغيير کرد و به گونهاي که بناي هر مسجد بنا بر اجازه رسمي بود. کم کم شمار ائمه جماعات و جمعه کم شد.در ايالت جامبول قزاقستان بناي تاريخي جالبي به نام مقبره: «عاشيه بيبي» وجود دارد که در قزاقستان آن را «مرواريد کهن شرق» لقب دادهاند. بناي مقبره و نيز مقبره ديگري به نام «خواجه احمد ياسوي» (از صوفيان صاحب مکتب و طريقت اين سرزمين) به سبک بناي مسجد بخارا و سمرقند دوران تيموري ساخته شده است.مشهورترين صوفي ترک تبار شهر ياس از جنوب قزاقستان برخاست و او که «احمد ياسوي» نام دارد، از مشايخ قرن 12 ميلادي است که پيروانش اسلام را در سراسر دنياي ترک زبان اشاعه دادند.احمد ياسوي در ياس دفن گرديد و اين شهر به يکي از مراکز معتبر تصوف بدل شد و آرامگاه ياسوي به صورت يکي از مقدسترين زيارتگاههاي آسياي ميانه درآمد. تيمور در 1397 ميلادي بر مزارش مسجدي ساخت و زائرين از نقاط مختلف مانند چين و هند به زيارتش ميآمدند شهر ياسي از قرن 16 به ترکستان تغيير نام داد. اين شهر نيز اکنون به همين اسم خوانده ميشود و مسجد آن «مسجد حضرت» نام دارد، که زيارتگاه مردم ميباشد.تاجيکستان86 درصد از مردم آن پيرو آئين اسلام هستند که بخش عمده از آنان را اهل سنت تشکيل ميدهند و اهل سنت اين سامان غالبا مذهب حنفي دارند. گرايش دين گرچه بين عده از مردم تاجيکستان نيرومند است اما چندان فراگير نميباشد، زيرا در مدت چند دهه سلطه کمونيست آموزش علوم ديني به طور رسمي در آن متوقف بده و طالبان قادر نبودهاند براي تحصيل يا تکميل معلومات ديني اسلامي به کشورهاي مسلمان مسافرت کنند. با اين حال تظاهرات هفت هفتهاي مردم براي سرنگوني يکي از اعضاي حزب کمونيست شوروري سابق و رئيس پارلمان اين کشور از نمونههاي بارز بازگشت به اعتقادات ديني است، اعتراضهاي مذکور به صورت برگزاري نمازهاي جماعت در مساجد و اماکن عمومي تجلي نمود و متعرضين در چادرهايي با مراسم دعا و قرائت قرآن و سخنراني مردم را تحت تأثير احساسات مذهبي و هيجان و هيجانهاي اسلامي قرار ميدادند.آذربايجان و مساجدخانقاه و مزار پير حسين در 7 کيلومتري جنوب باکو مسجد جامع باکو از بناهاي سلطان شيخ خليلا... که کتيبه آن تاريخ 780 ه. ق دارد گيلک مسجد از بناهاي قرن 8 هجري قمري - مسجد قصر - مسجد زنده پير اثري از قرن 7 هجري در دهکده مازاد در نود کيلومتري باکو. مسجدي از قرن 10 هجري در شبه جزيره آبشوران در نخجوان - آرامگاه شيخ خراسان و مقبره گلستان در قرن 7 هجري توسط نخجواني معمار مشهور آن عصر ساخته شد، بناي امام زاده گنجه که به احتمال زياد يادگار ايرانيان است.روسيه، مساجد، سازمان اوقافدر روسيه تأسيس و حفظ ساختمانهاي مذهبي معمولا مورد موافقت دولت بود، حتي گاهي اوقاف مورد استقبال دولت نيز واقع ميشد به طوري که در اوايل قرن 20 بيش از 26000 مسجد و 24000 مدرسه مذهبي در امپراتوري روسيه فعال بود. (اين تعداد البته خان نشينهاي خيوه و بخارا را شامل نميشود)اين سياست جديد تساهل مذهبي حکومت مسيحي روسيه، خوشايند ساير حکومتهاي مسيحي نبود و بدون شک کليساي ارتدکس نيز از آن حمايت نميکرد. بعد از انقلاب منع به گونهاي ناگهاني تغيير کرد، حکومت شوروي از همان ابتدا يک سياست علني ضد مذهب براي ريشهکن کردن مذاهب در پيش گرفتن، تشکيلات ظاهري مذاهب مشخصترين و در نتيجه آسيب پذيرترين هدفهاي حکومت بود و مذهب زدايي نيز با حمله به آنها آغاز شد. کمونيستها اقدامات ضد مذهب خود را در مورد اسلام با بستن هزاران مسجد و مدرسه ديني آغاز کردند. سپس به تدريج تا سال 1925 دادگاههاي شرع را بستند و در 1930 سازمان اوقاف را منحل کردند.در نتيجه حکومت دولت شوراها، تغييرات زيادي در اعتقادات اسلامي مردم شوروي به وجود آمده است در دهه اول استقرار اين حکومت چند همسري و حجاب ممنوع شد. شريعت يا دادگاههايي که بر اساس احکام قرآن قضاوت ميکردند و مدارس ديني و بسياري از مساجد تعطيل شد. سازمان اوقاف از ميان رفت و زيارت حج ممنوع شد.، گرفتن روزه و پرداخت زکات با موانع بسيار روبهرو گشت چاپ قرآن و ديگر کتب مذهبي متوقف شد و در مقابل کتب مذهبي و ضد اسلامي سيل آسا انتشار يافت. نظارت بر امور مسلمين در اتحاد شوروي از طريق 4 مرکز مذهب انجام ميگيرد. مهمترين اين مراکز مذهبي آسياي مرکزي و قزاقستان است. قبل از انقلاب در اين منطقه هيچ سازمان مذهبي وجود نداشت. قديميترين و بزرگترين مرکز اسلامي در آن زمان «اوفا» بود که نظارت بر مسلمانان روسيه شرقي و مرکزي را بر عهده داشت.مراکز مذهبي شوروي و حضور در مساجدنظارت بر امور مسلمين در اتحاد شوروي از طريق 4 مرکز مذهب انجام ميگيرد. قبل از انقلاب در اين منطقه هيچ سازمان مذهبي وجود نداشت. جنگ جهاني دوم نقطه عطفي بود براي اسلام در شوروي، تحول واقعي با به رسميت شناختن قانوني مراکز 4 گانه مذهبي از سوي دولت آغاز شد قبل از انقلاب چهار مرکز مشابه مذهب وجود داشت يکي در اوفا يکي در کريمه و دو تاي ديگر در ماوراي قفقاز، اين مراکز در انجام اموري مانند تعليم و انتصاب علما، احياي مساجد و انتشار کتبمذهبي قدرت داشتند. اما در دوران حاکميت دولت شوراها اين مراکز فتوا از ميان رفت و ديگر هيچ مرکزي نبود که مسئوليت امور مذهبي و مساجد را رسما عهده دار باشد. اگر به رسميت شناختن مراکز 4 گانه مذهب، نشانه مداراي دولت با مذهب بنا شد دست کم راهي است به اعتراض رسمي به وجود اسلام در شوروي. تعداد مساجد رفته رفته افزايش يافت. اگر چه در اوايل دهه 1960 موج مخربي براي به تعطيلي کشاندن مساجد آغاز شد. زيارت حج دوباره براي گروههاي منتخب از زائرين آغاز شد.اما تنها مشکل واقعي که امروزه در سر راه اکثر ملمانان روسيه براي شرکت در مساجد وجود دارد بعد مسافت است زيرا در بعضي مناطق مساجد در جاهايي پرت واقع شدهاند. به درستي نميتوان يقين کرد که چه تعداد از مسلمانان به طور مرتب به مساجد ميروند اما ائمه جماعات مساجد درگفتگوهاي خصوصي اطمينان ميدهند که تعداد بسياري از مسلمانان در مساجد حضور مييابند البته در روزهاي خاص مانند عيد قربان و عيد فطر مساجد مملو از مسلمانان است و صدها نفر در مراسم شرکت ميکنند.زيارتگاه در شورويدميدوف در ادامه بحث قبل مينويسد: از جنبههاي برجسته در عيد مسلمانان در سال 1927 ميلادي اين بود که صدها نفر از مسلمانان و غير مسلمانان که تعدادي زياد از آنان را جوانان تشکيل ميدادند، به زيارت اسما موت آتا رفتند.دميدوف آنگاه اظهار ميدارد که اين شور و علاقه براي زيارت به هيچ وجه غير معمول نبود.مساجد شورويمساجد از لحاظ مالي کلا متکي به کمکهاي مردمي هستند.رياست مساجد با يک هيئت اجرايي متشکل از سه عضو است. که از ميان مسلمانان انتخاب ميشوند اين هيات مسئول رسيدگي به مساجد و حفاظت از آنهاست ولي در مسايل مربوط به سازمانهاي دولتي و ديگر گروههاي اسلامي، نمايندگي مسلمانان را نيز به عهده دارد و مرتبگزارشهايي به مردم ميدهد. يک کميته سه نفره نيز براي مشاوره و بازرسي در امور هيأت انتخاب ميشوند. هر مسجد که براي انجام مراسم مذهبي باز است يک امام دارد، که در شوروي آن را امام خاطب مينامند زيرا هر دو کار امامت نماز و ايراد خطبه را به عهده دارد. دقيقا معلوم نيست چه تعداد از مساجد مؤذن دارد و در اين صورت مؤذنين چند بار اذان ميگويند. تمام علماي اتحاد جماهير شوروري بايد در ارتباط با مراکز مذهبي باشند اين مراکز علما را با مسئوليتهاي مختلف تعيين ميکنند و به آنها حقوق ميدهند، روحانيون که در ارتباط با اين مراکز نيستند به اصطلاح فاقد صلاحيتند و حق انجام هيچ گونه مذهبي را ندارند.تعداد مساجد فعال شورويتعداد مساجد فعال شوروي در حال حاضر معلوم نيست و راهي براي تحقيق در اين زمينه وجود ندارد، زيرا منابع خبري شوروي به اين مطلب حساسند و از گزارش آن طفره ميروند.برآوردهايي نيز که در اين زمينه ارائه ميشود اختلافات فاحشي با يکديگر دارند (تاريخ انتشار اين کتاب اسفند 1366) بر اساس يکي از برآوردهاي اخير تعداد مساجد به 450 بالغ ميشود که 143 مسجد در آسياي مرکزي و قزاقستان، 200 مسجد در سيبري و شوروي اروپايي 45 مسجد در قفقاز شمالي و 16 مسجد در آذربايجان قرار دارد.(Religion in commanist lands . VOL. 7. NO.3. 1979.P.151,2) در سالهاي اخير مساجد جديدي ساخته شده براي مثال در گورگي در سال 1978 و تعدادي از مساجد قديمي نيز مرمت شدهاند.مدارس مذهبي شورويدر اتحاديه جماهير شوروي دو مدرسه مذهبي وجود دارد يکي در بخارا و ديگري در تاشکند بناي اين دو مدرسه در قرن 16 ميلادي پايه ريزي شد و هر دو بعد از انقلاب همزمان با مدارس مذهبي ديگر بسته شدند.مدرسه مير عرب در بخارا فعلا فعال است و حدود هفتاد طلبه دارد طول مدت تحصيل در اين مدرسه هفت سال است اين مدرسه تنها جايي است که دوره مقدماتي تحصيل علوم ديني را آموزش ميدهد.مدرسه «برکه خان» در تاشکند مرحله عالي علوم ديني را تعليم ميدهد در سال 1974 به مناسبت يکهزار و دويستيمن سالگرد تولد اسماعيل النجاوي (که در نزديکي سمرقند مدفون است) مدرسه را به نام او نامگذاري کردند. طول مدت تحصيل در اين مدرسه چه
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 578]
-
گوناگون
پربازدیدترینها