محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1844679408
نقد کتاب تاريخ تحليلي اسلام (استاد سيد جعفر شهيدي)
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
نقد کتاب تاريخ تحليلي اسلام (استاد سيد جعفر شهيدي) تاريخ تحليلي اسلام مشهورترين کتاب دکتر سيد جعفر شهيدي است که طي ساليان اخير همواره به عنوان يک متن درسي جهت آموزش تاريخ اسلام مورد استفاده قرار گرفته است. در اين مقاله اين کتاب از دو منظر مورد نقد و بررسي قرار گرفته است:1. از منظر عناصر بيرون از متن (مؤلف، ناشر، خوانندگان و گفتماني که اثر متعلق به آن است).2. از منظر عناصر موجود در متن (عنوان، ادبيات موضوع، ادبيات کتاب، محتوي، روش و کميت اثر). از منظر اول بايد اشاره کرد که تاريخ تحليلي اسلام اثري است متعلق به گفتمان مذهبيون نوانديش. مؤلف به رغم تحقيق و تأليف و تدريس در تاريخ اسلام، داراي تحصيلات تاريخي نيست. چاپ کتاب توسط ناشريني دولتي نيز بعيد است مجالي براي خروج از تفکر حاکم بر چنين مؤسساتي باقي گذاشته باشد و نکته ديگر اين که به دليل محدوديت شرح درس تاريخ اسلام در مقايسه با مطالب اين کتاب، به اغلب احتمال، بخش قابل توجهي از کتاب توسط خوانندگان آن ناخوانده باقي مي ماند. اما از منظر دوم بايد گفت که وجود واژه “ تحليلي “ در عنوان کتاب، نشانگر تأثير بينشي خاص در کار نويسنده است و نيز کوشش او براي يافتن مخاطبيني هماهنگ با اين بينش، در دوره اي خاص. مؤلف در کتاب خويش ذکري از ادبيات موضوع ( Literature Review ) نکرده و وجه تمايز کار خويش از آثار مشابه را به دست نداده است. نثر کتاب سليس و روان است، ولي گاه به جملات مبهم، نادرست و حاوي حشو نيز بر مي خوريم. در مواردي کاربرد واژه هاي نادرست و اغلاط تايپي نيز مشاهده مي گردد. در پارگراف بندي کتاب نيز هيچ دقتي به عمل نيامده و اصول اين کار رعايت نگرديده است.تاريخ تحليلي اسلام گاه شامل مطالب و تحليلهاي خوب و به جا، گاه در برگيرنده مطالب و تحليلهاي نادرست و در برخي مواقع خالي از هرگونه تحليلي است. کتاب در مواردي نيز داراي مطالبي نه چندان ضروري و در مواردي ديگر حاوي مطالبي ناسازگار با ساير سخنان مؤلف است. روش مؤلف نيز دچار مشکلاتي است؛ وي با منابع تاريخي برخوردي نقادانه ولي گاه دوگانه دارد. نقل قولها گاه مناسب و گاه طولاني و نامناسب اند. سيستم ارجاعات کتاب نيز ناهماهنگ است. نويسنده در استفاده از تصاوير نيز بي برنامه عمل کرده است. در برخورد با مخالفين مذهبي پا از دايره انصاف بيرون ننهاده است، ولي مواجهه ايشان با آراي مستشرقين منکرانه و از موضع رد و انکار است و در اين باره از ملايمت قبلي اثري نيست.کميت و حجم مطالب نيز داراي مشکلاتي است و نويسنده محترم در اين باره نيز در چهارچوب خاصي عمل نکرده است.مشخصات کتابشناسيتاريخ تحليلي اسلام، سيد جعفر شهيدي، شرکت انتشارات علمي و فرهنگي و مرکز نشر دانشگاهي، چاپ اول، تهران 1383، دوازده + 394 ص.کتاب تاريخ تحليلي اسلام به بررسي تاريخ اسلام « از آغاز تا نيمه نخست سده چهارم » (رک: ص يک و سه) هجري قمري پرداخته است. اين کتاب در حقيقت چاپ جديدي از کتابي است تحت همين عنوان که پيشتر به دفعات منتشر گرديده است. وجه تفاوت اين چاپ با چاپهاي پيشين، بسط قلمرو تحقيق توسط مؤلف است: در چاپهاي پيشين، نويسنده، تاريخ اسلام را از آغاز تا پايان دوره اموي (132 ق.) بررسي کرده بود، ولي در اين چاپ، تاريخ اسلام تا نيمه اول قرن چهارم (حدود سال 330 ق.) بررسي شده است. بنا به اظهار ناشر، مؤلف تجديد نظرهايي نيز در مطالب پيشين انجام داده است. علاوه بر اين، اغلاط چاپي تصحيح و فهرستي از اعلام نيز به پايان کتاب ضميمه شده است(ص پنج).نقد و داوري ما در خصوص اين کتاب در دو بخش ارائه خواهد شد:1. نقد و ارزيابي عناصر بيرون متن، مانند؛ مؤلف، ناشر، انديشه و بنيشي که اثر در چهارچوب آن تاليف شده است. 2. نقد و ارزيابي عناصر درون متن، شامل؛ عنوان اثر، ادبيات موضوع، محتواي اثر، ادبيات متن، روش نويسنده و کميت اثر.1. نقد عناصر بيرون متن1ـ1. مؤلفسيد جعفر شهيدي متخصص در فقه و اصول، داراي مدرک دکتراي ادبيات فارسي(نامه شهيدي، ص 9ـ8) استاد دانشگاه تهران و رئيس مؤسسه لغت نامه دهخدا (همان، ص 1) و صاحب آثاري در ادبيات و تاريخ اسلام و تشيع است. از جمله مشهورترين آثار ايشان مي توان به ترجمه نهج البلاغه و همين کتاب (تاريخ تحليلي اسلام) اشاره کرد. بر اساس آنچه گذشت، دکتر شهيدي داراي تحصيلات آکادميک در زمينه تاريخ نيست، ولي سالهاي متمادي است که در تاريخ اسلام به مطالعه و پژوهش پرداخته و آثار متعددي در اين زمينه خلق کرده است. اين نکته يعني تحصيل و حتي تدريس نکردن در اين رشته (مؤلف هنگام بحث از همين کتاب، خود را ” معلم ادبيات “ خوانده است (همان، ص 25))، ممکن است در برابر کارنامه مؤلف علامت سؤالي قرار دهد ولي نمي توان انکار کرد که احاطه دکتر شهيدي به فقه و اصول وادبيات فارسي و عربي و سالها غور و بررسي در منابع و مآخذي که مستقيم يا غير مستقيم، حوادث و وقايع تاريخ اسلام را در خود منعکس کرده اند، او را در مطالعات تاريخي مدد بسيار رسانده اند.2-1. ناشرکتاب تاريخ تحليلي اسلام به خلاف آنچه در يادداشت ناشر آمده است (ص پنج) اولين بار در سال 1362 و آن هم توسط مرکز نشر دانشگاهي به چاپ نرسيده است، بلکه اولين بار در دو جلد با عنوان تحليلي از تاريخ اسلام، توسط «نهضت زنان مسلمان» به چاپ رسيد. چاپ دوم جلد اول ، تاريخ 1359 را در شناسنامه دارد. تاريخ چاپ جلد دوم نيز سال 1360 است. مدتها بعد از اين بود که مقارن بازگشايي دانشگاهها در سال 1362 شمسي، مرکز نشر دانشگاهي جهت عرضه کردن متني مناسب براي تدريس تاريخ اسلام که در برنامه درسي جديد همه رشته هاي دانشگاهي گنجانيده شده بود، مبادرت به چاپ اين کتاب کرد. اما چاپ حاضر که در حقيقت نسخه جديدي از اين کتاب است، نام دو ناشر را در شناسنامه خود دارد؛ شرکت انتشارات علمي و فرهنگي و مرکز نشر دانشگاهي. اين هر دو ناشر جزء ناشرين معتبر علمي و در عين حال دولتي و وابسته به نهادهاي آموزش عالي کشور (وزارت علوم و شوراي عالي انقلاب فرهنگي) هستند. بنابراين در حالي که چاپ کتابي توسط اين دو ناشر مي تواند نشانگر اهميت و اعتبار علمي آن به شمار آيد، در عين حال بايد به اين نکته توجه کرد که به دليل وابستگي اين هر دو ناشر به نهادهاي رسمي، محتواي اثري که توسط آنها منتشر شود، نمي تواند با افکار، ارزشها و باورهاي حاکم بر اين نهادها ناسازگاري داشته باشد. بنابراين مي توان نتيجه گرفت که محتواي چنين اثري خود بخود بايد با تفکرات نهادهاي رسمي کشور سنخيت داشته باشد و يا حداقل مخالف آن نباشد.3-1. خوانندگانآنگونه که مؤلف محترم در يادداشت مختصري که بر اين چاپ کتاب خود نوشته، آورده است، ايشان اين کتاب “ مختصر” را با هدف ”راهنمايي دانشجويان“ تأليف کرده است (ص هفت). ناشر نيز در يادداشت خود کتاب را به “ پژوهشگران تاريخ و به ويژه آنان که مشتاقند تاريخ تحليلي اسلام را مطالعه کنند “ تقديم کرده است (ص پنج). بنابراين مي توان چنين نتيجه گرفت که مخاطبين کتاب دانشجويان و اهل تحقيق و نظرند.اما تعيين اين نکته که اين کتاب طي حدود بيست و پنج سالي که از زمان انتشار آن مي گذرد تا چه ميزان توانسته با مخاطبين خود ارتباط برقرار کند، کاري چندان آسان نيست؛ زيرا گرچه چاپهاي متعدد کتاب که آن را در شمار يکي از پرفروشترين کتابهاي تاريخي ساليان اخير قرار داده است، براي سنجش جايگاه آن در ميان مخاطبين، مي تواند ملاک و مبنايي به شمار آيد ولي توجه به اين نکته که بخش بسيار مهمي از اين موفقيت مرهون معرفي گسترده اين کتاب به عنوان متن “ درس عمومي تاريخ اسلام “ در دانشگاههاست، قضاوت در اين باره را مشکل مي سازد. به اين معني که نمي توان مشخص کرد؛ در صورت عدم الزام دانشجويان به تهيه اين کتاب به عنوان متني که بايد آن را بخوانند و امتحان دهند، چاپ و تيراژ تاريخ تحليلي اسلام چه وضعي پيدا مي کرد.توجه به دو نکته ديگر نيز در اين باره لازم است؛ اول اين که کتاب تاريخ تحليلي اسلام به دلايل متعدد متن درسي مناسبي نيست و دوم اين که شرح درس عمومي تاريخ اسلام در رشته هاي دانشگاهي با درگذشت پيامبر (ص) (11 ق .) پايان مي پذيرد. به همين دليل در چاپهاي پيشين کتاب حداکثر 50% و در چاپ فعلي تنها حدود 35% از متن مورد استفاده دانشجويان قرار مي گيرد و بخش مهم و قابل توجهي از آن به اغلب احتمال نخوانده باقي مي ماند.4-1. بينش و انديشه اي که مؤلف اثر خود را در چهارچوب آن خلق کرده است.به طور کلي مي توان در سالهاي دهه 50 شمسي (تاريخي که تحرير اوليه کتاب تاريخ تحليلي اسلام، در آن فراهم آمده است.) در عرصه تاريخنويسي کشورمان، بينش و انديشه هايي مانند؛ جريان ناسيوناليستي، جريان مارکسيستي، جريان دانشگاهي و جريان مذهبي را از يکديگر تفکيک کرد. در اين ميان جريان مذهبي البته جايگاه ويژه اي داشت و در آن سالها خود به سه جريان کوچکتر تقسيم مي شد که اتفاقا هر سه به تاريخ اسلام، تحليل آن و خلق آثاري در اين رشته، توجه نشان مي دادند. اين سه جريان عبارت بودند از:#1. سنتي ها2. ايدئولوژيک ها3. مذهبيون نوانديش در ميان سنتي ها تفاوت چنداني ميان تاريخ و کلام وجود نداشت و معمولا از مطالعات تاريخي و نوشتن آثاري در اين زمينه، اثبات و يا تقويت مباني اعتقادي منظور نظر بود.اما ايدئولوژيک ها در پي استفاده از تاريخ اسلام براي دفاع از اسلام و تشيع در برابر مکاتب فکري معاصر و نيز ايجاد شور و حرکت در ميان مخاطبين خود به ويژه جوانان تحصيلکرده بودند، بنابراين نزد ايشان هم مطالعه و بيان حقايق تاريخ اسلام وسيله بود و نه هدف.اما مذهبيون نوانديش معمولا به دليل تحصيلات و گاه اشتغالات دو گانه حوزوي و دانشگاهي خود، در حالي که پايبند سنت بودند، چشمي نيز به مسائل جديد داشتند. اين انديشه در حالي که با هردو جريان پيش گفته مشترکاتي داشت، داراي ويژگيهاي خاص خود بود. نزد مذهبيون نوانديش نيز به دليل تقيد به اعتقادات، همانند دو جريان پيشين، خروج از چهارچوبي که مذهب خلق کرده بود، مقدور نبود. پرداختن به تاريخ اسلام و تشيع در آن، بيشتر جنيه تربيتي داشت، نويسندگان اين آثار، عمدتا در پي شبهه زدايي بودند و در اين راه معمولا با آرا و نظرات مستشرقين و گاه برخي جريانات ناسيوناليستي داخلي رودررو مي شدند. آثاري که در چهارچوب چنين انديشه اي خلق مي شدند، از نظر فرم، نه سادگي و بساطت آثار سنتي ها را داشتند و نه زيبايي آثار ايدئولوژيک ها را. با وجود اين فرم و ادبيات آنها از نظرگاه علمي تا حدي قابل قبولتر از آثار دو گفتمان ديگر بود. به نظر اين جانب دکتر شهيدي متعلق به چنين گفتماني است و کتاب تاريخ تحليلي اسلام به اين حوزه از تاريخنويسي معاصر ايران تعلق دارد. 2 . نقد عناصر دروني1ـ2. عنوان اثرعنوان کتاب مورد بحث مرکب از سه واژه “ تاريخ “ ، “ تحليلي “ و “ اسلام “ است. دو واژه اول و آخر در ظاهر داراي بار ارزشي و احساسي خاصي نيستند و به نظر مي رسد نه بکرند و نه جذابيتي ويژه براي عنوان يک کتاب را واجدند، ولي واژه “ تحليلي” وضعي ديگر دارد؛ اين واژه به روش کار مؤلف اشاره دارد و تمايز اين اثر از آن دسته آثاري را که تنها به نقل روايات تاريخ اسلام اکتفا کرده اند، نشان مي دهد. اما نکته مهمتر جايگاه اين واژه در انديشه و بينش رايج در زمان چاپ اول کتاب (اواخر دهه پنجاه شمسي) است. در انديشه انقلابي رايج در آن ايام، واژه هايي مانند “ تحليل “ و “ تحليلي “ داراي رواجي تام و مقبوليتي فراگير بود. در آن فضا اصولا هر امري تحليل مي شد و اين تحليل مبناي عمل انقلابي قرار مي گرفت، بنابراين انتخاب اين واژه توسط مؤلف محترم، هم بيانگر تاثير پذيري او از اين انديشه و هم حاکي از کوشش او براي يافتن مخاطبيني در آن فضا بوده است. مطلب ديگر اين که به رغم آن که عنوان انتخاب شده توسط مؤلف بيانگر جهتگيري ديني و مذهبي خاصي نيست ولي اولين کلماتي که ايشان در يادداشت خود بر همين چاپ کتاب نوشته اند، تمايلات و جهتگيري ايشان را آشکار مي سازد: “ بسم الله والصلوه علي محمد و آله “. نويسنده اينچنين خواننده را آگاه مي کند که کتاب متعلق به نويسنده اي مسلمان و شيعه است و به صورت منطقي نمي توان در آن به “ تحليلي “ متفاوت از مباني اين دين و مذهب دست يافت.2ـ2. ادبيات موضوع(Literature review)مؤلف محترم اشاره اي به اين موضوع نکرده و طبيعتا اشتراک و اختلاف اثر خود با آثار مشابه در اين باب را بيان ننموده است. بنابراين خواننده تا پيش از خواندن اثر نمي تواند تفاوتها و تمايزات اين کتاب از آثار مشابه را دريابد. به عنوان مثال خواننده در آغاز کار نمي داند وجه تمايز اين کتاب از تاريخ اسلام دکتر فياض (که از جهاتي به اين کتاب شباهت دارد.) چيست و اين را مي توان نقصي در کار کتاب دانست.3ـ2. محتويدر خصوص محتواي کتاب تاريخ تحليلي اسلام بايد گفت: از اين منظر در اين کتاب با موارد مختلف و گاه ناسازگاري روبرو هستيم که اکنون به بررسي آنها مي پردازيم:1ـ3ـ2. ارائه تحليلهاي خوب و مناسبکتاب تاريخ تحليلي اسلام در مواردي متعدد، حاوي تحليلهايي خوب و بجا ـ حداقل در ميان کتابهاي مشابه فارسي ـ از حوادث مختلف تاريخ اسلام است. به عنوان مثال به مواردي اشاره مي کنيم:ـ نويسنده در خصوص علل و دلايل مخالفت بزرگان مکه با اسلام و نيز پذيرش تعاليم اين دين از سوي ضعفاي شهر، تحليل جالبي ارائه داده است (ص 50). ـ تقريبا تمامي مطالبي که نويسنده در خصوص دوران خلافت عثمان ارائه کرده است (ص 150 ـ 139) حاوي تحليلهايي مفيد پيرامون بر سر کار آمدن، اوضاع دوران خلافت و سرانجام زمينه هاي سقوط و قتل اوست. اين بخش از کتاب کاملا تحليلي است و سازگار با عنوان کتاب. ـ آنچه مؤلف محترم در خصوص خوارج و موضوع حکميت بيان کرده (ص 162 ـ 155) حاوي تحليلهايي جالب و در مواردي بديع است.ـ در صفحه 167، تحليلي جالب از دسته بندي هاي سياسي در عراق در واپسين ايام خلافت امام علي (ع) به دست داده شده که بخصوص آنچه در باره دليل حمايت اشراف کوفه از امام در برابر خوارج گفته شده، جالب توجه است. ـ تحليل مؤلف از تاثير کشتار حرّه در رفتار مردم مدينه پس از اين واقعه (ص 204) نيز تحليلي عميق و جالب است. 2ـ3ـ2. ارائه تحليلهاي نادرست يا نارساکتاب تاريخ تحليلي اسلام از تحليلهاي نادرست يا نارسا خالي نيست. به مواردي از آنها اشاره مي کنيم:ـ آنچه مؤلف محترم در تحليل زمينه هاي ظهور اسلام در جامعه مکه ارائه کرده است (ص 37) بيش از حد رنگ و بوي اجتماعي و طبقاتي به خود گرفته و تأثير برخي انديشه هاي رايج در دوران تأليف کتاب، در آن مشهود است.ـ آنچه نويسنده در خصوص شکل گيري سه فرقه مهم؛ مرجئه، جهميه و معتزله عنوان کرده است (ص 314 ـ 313)، به نظر درست نمي آيد. نويسنده در باب مرجئه آورده است که اين تفکر را “ طرفداران خليفه هاي فاسد به خاطر برکنار داشتن آنان از انتقاد مردم پديد آوردند “. در خصوص جهميه نيز آورده است که آنان نيز “ به صورتي ديگر براي خليفه هاي اموي پشتيبان فکري بودند و آنان را از کيفر گناهاني که مي کردند تبرئه مي کردند “. نيز ظهور معتزله و رونق يافتن کار ايشان را به سرنگوني امويان و بر سر کار آمدن عباسيان نسبت داده است. به نظر مي رسد چنين نظراتي ناشي از نوعي سياست زدگي در تحليل مسائل تاريخي باشد؛ زيرا اولا نويسنده محترم سند و مدرکي در اين خصوص ارائه نداده است، ثانيا شکل گيري مرجئه را مي توان به عوامل فکري، مذهبي و اجتماعي نيز نسبت داد. به عنوان مثال مي دانيم که يکي از مشهورترين عقايد مرجئه اين بود که نبايد در باره اعمال و رفتار ديگران قضاوت کرد.#واقعيت اين است که چنين گزاره اي را مي توان در انجيل نيز يافت، آنجا که آمده است؛ “ ديگران را محکوم نکنيد تا خدا شما را محکوم نکند “ (انجيل لوقا، بخش 6، آيه 37). اين درست است که برخي شخصيتها و محافل مرجئه از طرف بعضي امويان مانند حجّاج بن يوسف مورد حمايت قرار مي گرفتند (فرهنگ فرق اسلامي، ص 404) ولي فراموش نکنيم که هم اينان در برابر اجبار حجّاج به لعن علي (ع) با او به مخالفت برخاستند و کار او را نوعي بدعت دانستند. نيز توجه داشته باشيم که در سال 82 هجري در نبرد ديرالجماجم عليه اوجنگيدند (همان، ص 5 ـ 404). جالب اين که جعد بن درهم که از مرجئه و معلم مروان بن محمد، آخرين خليفه اموي، بود به خاطر اعتقاداتش، به دستور هشام بن عبدالملک به بصره تبعيد شد و در آنجا به دست فرماندار اموي، خالد بن عبدالله قسري، به وضع فجيعي به قتل رسيد (الفهرست، ص 401). در خصوص جهميه نيز نکته جالب اين است که رئيس و بنيانگذار اين فرقه يعني جهم بن صفوان کسي است که سلاح برگرفت و با دولت اموي جنگيد و سرانجام در مرو به دست امير اموي خراسان، نصر بن سيار، به قتل رسيد (الکامل، ج 2، ص 6ـ 445 ؛ توضيح الملل، ج 1، ص 49)؛ اما در خصوص معتزله نيز بايد گفت؛ اگر رونق کار آنان به دليل سرنگوني امويان و بر سر کار آمدن عباسيان بوده است، چگونه است که به قول مؤلف محترم، عباسيان و عمالشان پيوسته تا قبل از مأمون، آنان را مورد تعرض قرار مي دادند (ص 313). اينچنين معلوم مي شود که آنچه آقاي دکتر شهيدي در اين باره آورده حداقل روايتهاي تاريخي معارضي دارد که نمي توان آنها را ناديده گرفت. بنابراين مي توان به اين نتيجه رسيد که مؤلف محترم در اين تحليل بدون توجه به ريشه هاي عميق شکل گيري اين فرق، تنها به ساده کردن موضوع پرداخته و به نقل برخي مشهورات بسنده کرده است. ـ يکي از مهمترين تحليلهاي دکتر شهيدي در اين کتاب، نقدي است که در باره “ سرانجام بني قريظه “ ارائه کرده و بر اساس دلايلي عقلي و نقلي اين ماجراي مشهور را انکار کرده است. بر اساس نظر ايشان اختلاف موجود ميان روايتهاي مربوط به اين واقعه، بخصوص آنچه ابن اسحاق، طبري و واقدي نقل کرده اند، مانع از پذيرش اين داستان است، ضمن اين که اين داستان با سيره و سنت پيامبر نيز سازگار نيست و به همين دليل مي توان گفت ساختگي است.در اين خصوص بايد گفت که تحليل ايشان دراين باره نادرست است. زيرا مراجعه دقيق به روايات مشهور و رايج ابن اسحاق و طبري از يک سو و واقدي (المغازي، ج 2، ص 16 ـ513) از سوي ديگر، مشخص مي سازد که به رغم سخن مؤلف محترم، ميان اين روايات اختلافي وجود ندارد و اين روايتها به گونه اي مکمل يکديگرند و نه مخالف هم. علاوه بر اين، قرآن ـ به عنوان قديمترين و معتبرترين اثر در تاريخ اسلام ـ به اين ماجرا تصريح کرده و از قتل و اسارت اين قوم سخن گفته است (سوره احزاب، آيات 7ـ 25). بنابراين دليل رد اين واقعه توسط دکتر شهيدي مربوط به مشکلي است که در نوع نگاه ايشان به اين حادثه تاريخي وجود دارد، به اين معني که ايشان در اين مورد، واقعه قتل و اسارت اين قبيله يهودي را با توجه به تبعات و نتايج بعدي آن تحليل کرده و به اصطلاح، زمان گذشته را در آينده ديده و چون به قول ايشان “ اين داستان ... در قرن اخير دستاويزي براي شرق شناسان، مخصوصا يهوديان اسلام شناس شده است “ (ص94). به جاي تحليل و تبيين آن، راه حل را انکار اصل ماجرا دانسته است.3ـ3ـ2. آوردن مطالب نه چندان ضروري “ تاريخ تحليلي اسلام “ همان گونه که نويسنده خود اشاره کرده است(ص 115)، در کل کتابي موجز و مختصر است و نويسنده در ارائه مطالب، از محدوده تاريخ پا فراتر ننهاده است. بنابراين مطالب زائد و حتي تکراري در آن چندان به چشم نمي خورد. با وجود اين مؤلف محترم در مواردي اندک، به مطالبي پرداخته که مي توان آنها را با عنوان و سبک و سياق کتاب ناهماهنگ دانست:#ـ در صفحه 78، آنجا که به غزوه ذات العشيره(؟) اشاره کرده، داستاني را درخصوص علي(ع) و عمار آورده است که نقل آن هيچ ضرورتي ندارد. ـ در صفحات 300، 309 و 328، وقتي از امامان کاظم، رضا و جواد(ع) سخن گفته به سبک کتب قديمي مانند تاريخ يعقوبي، تعدادي از کلمات قصار اين حضرات را نيز نقل کرده است که به رغم زيبايي اين سخنان و نيز محتواي غني آنها، متأسفانه بايد گفت، با سبک وسياق کتاب همخواني ندارد. جالب اين که مؤلف محترم در خصوص ساير ائمه چنين کاري صورت نداده است.ـ در صفحه 365، آنجا که از يکي از نواب خاص امام دوازدهم يعني “ علي بن محمد سمري “ سخن به ميان آمده، ناگهان به توضيحي لغوي در باره ضبط و معني کلمه “ سمري” پرداخته است که به فرض ضرورت اين توضيح، جاي آن در پاورقي است نه در متن. 4ـ3ـ2. نادرستي برخي مطالب و اطلاعات ارائه شدهبرخي اطلاعات و مطالب کتاب داراي اشکال است. به اين موارد اشاره مي کنيم:ـ نويسنده محترم در صفحه 5 آورده است که “ حجاز ... را حجاز ناميده اند چون در جهت شمالي يمن و شرق تهامه قرار دارد و اين دو قسمت را از هم جدا مي کند”. آنچه در جغرافياي تاريخي عربستان مشهور است اين است که حجاز را حجاز گفتند به اين دليل که ميان تهامه و نجد قرار داشت.ـ در صفحه 42 در چهل ساله بودن خديجه هنگام ازدواج با پيامبر تشکيک کرده و آورده است: “ با توجه به فرزنداني که خديجه به دنيا آورد، مي توان احتمال داد که سن او کمتر از اين مقدار بوده است”. اين سخن به نظر درست نمي نمايد، چون اگر اين قول معقول را بپذيريم که زهرا يعني آخرين فرزند خديجه، پنج سال پيش از بعثت به دنيا آمد. سن خديجه در اين هنگام پنجاه سال بوده است و اين غير طبيعي نيست.ـ در صفحه 47، مقايسه اي ميان يونس بن بکير(يکي از راويان ابن اسحق) و ابن هشام و طبري صورت گرفته و چنين برداشت مي شود که طبري از اين دو قديمتر است. ولي روشن است که واقعيت خلاف اين است و طبري از يونس و ابن هشام متأخرتر است. ـ در صفحه 97، تعداد جنگهايي را که در سال ششم هجري رخ داد، “ دو سه جنگ “ ذکر کرده است. ولي واقعيت اين است سال ششم هجرت از نظر تعداد جنگها، در تاريخ اسلام سالي استثنايي است به گونه اي که حدود يک سوم کل جنگهاي دوران پيامبر در اين سال اتفاق افتاده است (رک: المغازي، ج 2، ص 534 به بعد).ـ در صفحه 178 آورده است: “ عراقيان در سراسر حکومت علي و فرزندانش حسن و حسين و ...” ولي ما مي دانيم که امام حسين (ع) هيچ گاه موفق به تشکيل حکومت نشدند.ـ در صفحه 296 آمده است که “ حکومت ادريسيان ...تا سال سيصد و هفتاد و چهار ادامه داشت و با انقراض دولت فاطميان مصر دولت آنان نيز برافتاد. “ واقعيت اين است که برافتادن ادريسيان ربطي به سقوط فاطميان مصر نداشت. همانگونه که مؤلف محترم اشاره کرده اند، ادريسيان در سال 374 هجري برافتادند ولي تاريخ سقوط فاطميان مصر 567 هجري است. (سلسله هاي اسلامي جديد، ص 140) بنابراين چگونه اتفاقي که در نيمه دوم قرن ششم اتفاق افتاده، مي تواند علت حادثه اي باشد که دو قرن پيش از آن رخ داده است.روشن است که اغلب اين موارد ناشي از سهو القلم است و مسلم است که نويسنده محترم به چنين موضوعاتي آگاهي کامل دارند.5ـ3ـ2. اظهار سخنان مخالف و ناسازگارمؤلف محترم در مواردي سخناني گفته است که گاه در اين کتاب و گاه در آثار ديگر خود، خلاف آن را اظهار کرده است. به عنوان نمونه به مواردي اشاره مي کنيم:ـ در صفحه 63، به صراحت از بنا نهادن مسجد قبا توسط پيامبر سخن به ميان آمده است ولي در صفحه بعد اين سخن انکار شده و آورده است که اين مسجد ساخته دست پيامبر نيست بلکه بعدها توسط بني حارثه ساخته شده است. ـ در ص 288، به ماجراي سرودن قصيده مشهور فرزدق در مدح امام سجاد در مسجدالحرام و در حضور هشام بن عبدالملک اشاره کرده و آورده است: “ سرودن چنان مديحه و شيوع آن در زبانها بيم جان داشت، ليکن اين شاعر بخاطر دوستي اهل بيت و نيز سرزنش اين خليفه زاده اموي هر گزندي را به خود خريد “.اما جالب اين است که دکتر شهيدي به خلاف اين سخنان، در کتابي ديگر (زندگاني علي بن الحسين، ص 133 ـ113) و طي بحثي مفصل، هم اصالت بيتهاي بسياري از اين قصيده را زير سؤال برده، هم در سروده شدن آنها توسط فرزدق تشکيک کرده و هم ارادت و دوستي فرزدق نسبت به اهل بيت را انکار کرده است و اين با آنچه در کتاب تاريخ تحليلي اسلام آمده است، سازگاري ندارد. درست است که بر اساس تاريخ مندرج در مقدمه کتاب زندگاني علي بن الحسين، دکتر شهيدي اين کتاب را در سال 1364 شمسي يعني چند سال بعداز چاپ تاريخ تحليلي اسلام منتشر کرده است ولي مي دانيم که هردو کتاب پس از آن بارها تجديد چاپ شده اند و امکان تصحيح مطلب فراهم بوده است. جالب اين که در چاپ اخير تاريخ تحليلي اسلام نيز با وجودي اين که کتاب حروفچيني مجدد شده است، اين تناقض برطرف نگرديده است.4ـ2. ادبيات (نثر و لحن کتاب، پاراگراف بندي، نقل قولها)1ـ4ـ2. نثر کتابنثر تاريخ تحليلي اسلام، نثري است روان و خالي از حشو و زوائد و تکرار. به همين دليل خواننده به آساني با آن ارتباط برقرار مي کند و از طريق آن به سهولت مقصود نويسنده را درمي يابد. حتي مي توان از اين فراتر رفت و گفت که نثر دکتر شهيدي در اين کتاب نثري جاندار، زيبا و دلنشين است و اين را مي توان حاصل علم و احاطه ايشان به ادبيات فارسي و عربي و سالها ممارست با متون نثر و نظم اين دو زبان و نيز ذوق و سليقه ايشان دانست. جالب اين که ايشان در مواردي حتي تفنن به خرج داده و جملاتي را در قالب نثر مسجع آورده است. به عنوان نمونه به اين جملات دقت کنيد؛“ عمرو بن سعيد اشدق ...گفت يزيد همان است که آرزو داريد و عدالتي دارد که مي خواهيد و پس از اين سخنان ديگر دين فروشان و دنياخران ... يزيد را بدانچه در او نبود ستودند و آنچه را دراو بود از وي زدودند “ (ص 188).با وجود اين متن کتاب گاه داراي اشکالاتي است که شايد بيشتر آنها را بتوان به عدم دقت در ويراستاري کتاب نسبت داد. به اين موارد اشاره مي کنيم: الف. وجود ابهام در برخي جملات؛ـ در سطرهاي آخر صفحه 7 آمده است: “ در پيمودن راههاي دراز سرعت شتر سه برابر اسب است”. براستي اين جمله چه معنايي مي دهد؟ يعني طاقت شتر بيش از اسب است و به اين دليل بيش از اسب راه مي پيمايد يا اين که اصولا شتر سريعتر از اسب حرکت مي کند. (ظاهرا چنين نيست). به هر حال جمله داراي ابهام است.ـ در پاراگراف چهارم صفحه 15 آمده است: “ آليوس گاليوس[ (رومي)] با لشکري به جنوب عربستان حمله برد و در مدت چند روز خود را به مأرب رساند “. سؤال اين است مگر اين سردار رومي از کجا حرکت کرده بود که ظرف “ چند روز “ به مأرب رسيد. و اصولا “ چند روز “ يعني چند روز؟ ـ در پاراگراف اول صفحه 34 آمده است: “ در قرآن کريم هرجا حنيف و يا حنفا آمده، مقصود کساني است که بر دين فطرت ابراهيمي هستند.” براستي “ بر دين فطرت ابراهيمي” بودن يعني چه؟ـ در پاراگراف دوم صفحه 92 آمده است: “ ابوسفيان در سال چهارم هجرت گروهي را به بدر آورد، اما در وسط راه پشيمان شد و برگشت “. مي بينيم که صدر و ذيل اين کلام با هم همخواني ندارد؛ اين را مي دانيم که ابوسفيان به بدر نيامد و از بين راه آن برگشت. بنابراين چگونه مي توان گفت؛ “ ابوسفيان...گروهي را به بدر آورد.” ؟ ـ در پاراگراف سوم صفحه 105 در مورد متنبّيان آمده است که “ سرانجام شکست خوردند و ناپديد شدند “. سؤال اين است که ناپديد شدن مدعيان نبوت يعني چه؟ يعني پنهان شدند؟ يعني مردند؟ و يا...ـ در پاراگراف اول صفحه 118 آمده است که “ گروهي هم بودند که نمي دانستند از مدينه و شخص ابوبکر اطاعت کنند “. در اين جمله “ نمي دانستند “ به چه معني است؟ ـ در پاراگراف سوم صفحه 166 آمده است؛ “ عبدالرحمان بن رستم...از سرزمينهاي شرق جنوبي ايران برخاسته بود. “ در جغرافيا معمولا گفته مي شود “ جنوب شرقي” و واژه “ شرق جنوبي “ حتي به فرض درستي آن، نامأنوس است. البته شايد بتوان اغلب اين ابهامات را از سنخ اغلاط تايپي دانست.ب. کاربرد بعضي کلمات نادرست يا نامناسب؛ ـ در پاراگراف دوم صفحه 23 آمده است: “ دولتهايي که اين مهاجران تشکيل دادند، غسانيان ، لخميان و آل کنده مي باشند “. کلمه “ مي باشند “ واژه اي غير فصيح است که اگرچه کثرت استعمال آن، اندک اندک تبديل به مجوزي براي کاربرد بيشتر آن گرديده است ولي از نويسنده اي چون دکتر شهيدي که سالها مؤسسه لغتنامه دهخدا را سرپرستي کرده و فرهنگ معين را به چاپ رسانده است، مي توان انتظار داشت که از به کاربردن چنين واژه اي خودداري کند. ـ نويسنده در مواردي کلماتي کهنه و نامناسب به کار مي برد که دليل آن معلوم نيست. مثلا در پاراگراف اول صفحه 333 به جاي چهل و هشت مليون، آورده است “ چهل و هشت هزار هزار “. اين موضوع دو جاي ديگر نيز تکرار شده است؛ در صفحه 336 آمده است: “ دو هزار هزار و پانصد هزار “. در صورتي که مطابق استعمال رايج در زبان فارسي مي توانست بنويسد؛ دومليون و پانصد هزار. در پاراگراف دوم صفحه 359 نيز به جاي عدد قابل فهم يک ميليون و پانصد هزار، آورده است: “ هزار هزار و پانصد هزار “. ـ به نظر مي رسد در پاورقي 2 صفحه 35 که به ترجمه آيه 126 سوره بقره اختصاص دارد، اشتباهي صورت گرفته است. محتواي آيه، دعاي ابراهيم براي مکه و اهل آن است که “ ربّ اجعل هذا بلدا آمنا و ارزق اهله من الثمرات من آمن منهم بالله واليوم الآخر” و نويسنده محترم ترجمه کرده اند: “ پروردگار من اين شهر را ايمن گردان و از مردم آن، آنان که به خدا و روز رستاخير گرويده اند را ميوه ها روزي کن. “ سخن بر سر ترجمه واژه “ الثمرات “ است که نويسنده محترم آن را “ ميوه ها “ ترجمه کرده است و اين اگرچه ظاهرا اشتباه نيست ولي با توجه به وضعيت جغرافيايي و اقليمي مکه نمي تواند درست باشد. زيرا اگر ما اين معني را بپذيريم بايد اين را نيز بپذيريم که خداوند هيچ گاه دعاي پيامبر خود را اجابت نکرده است؛ چون مکه هيچ گاه محل “ الثمرات “ به اين معني نبوده است.ج. وجود حشو در برخي جملات؛ ـ در سطر آخر صفحه 206 و سطر اول صفحه 207 آمده است: “ مختار همان کسي است که چون لشکريان امام حسن (ع) بر او شوريدند و او را زخمي کردند و او به خانه عامل مدائن، که عموي مختار بود، رفت، مختار گفت بهتر است حسن را به بند کني ...” روشن است که بايد “ مختار” آخر را حذف کرد. ـ در پاراگراف پنجم صفحه 236 آمده است: “ از جمله وقايع زمان هشام رحلت امام باقر عليه السلام در عصر اوست “. معلوم است که با توجه به اين که در ابتداي جمله گفته شده که “ از جمله وقايع زمان هشام “، کلمات “ در عصر او “ اضافي هستند. ـ گاه نيز جملاتي تکراري به چشم مي خورد. مثلا در اواخر صفحه 289 به تاريخ مرگ مهدي عباسي و نحوه آن اشاره شده ولي مؤلف در ادامه، دو صفحه ديگر در خصوص حوادث دوره او سخن گفته و باز در سطر آخر صفحه 291 به مرگ اين خليفه و تاريخ آن اشاره کرده است. 2ـ4ـ2. پاراگراف بندي کتابمتأسفانه تاريخ تحليلي اسلام از اين منظر کتابي است ضعيف. مي دانيم که ايجاد هر پاراگراف جديد در متن، يعني پرداختن به موضوعي تازه، بنابراين تا وقتي موضوع سخن عوض نشود، نبايد به پارگراف جديدي پرداخت. ولي اين قاعده به هيچ وجه در اين کتاب رعايت نشده است تا جايي که به نظر مي رسد نويسنده محترم يا ويراستار (در کتاب البته اشاره اي به ويراستاري آن نشده است) و شايد هم حروفچين کتاب هرجا خسته شده و يا قصد تفنن داشته، به پارگراف جديدي پرداخته است. به عنوان نمونه فقط به برخي از اين موارد (به عنوان مشتي که نمونه خروار است.) اشاره مي کنيم؛ در صفحه 11، پاراگرفهاي سوم، چهارم، ششم و هفتم مشمول اين حکم هستند، در صفحه 15، پاراگرفهاي پنجم و هفتم، در صفحه 28، پاراگراف آخر، در صفحه 32، پاراگراف چهارم، در صفحه 34، پاراگرفهاي دوم و سوم، در صفحه 36، پاراگراف پنجم در صفحه 48، دو پاراگراف آخر، در صفحه 57، پاراگراف چهارم، در صفحه 111، پاراگراف سوم، در صفحه 203، پارگرافهاي دوم و سوم، در صفحه 206، پارگرافهاي دوم، چهارم، پنجم و ششم، در صفحات 210 و 211، پارگرافهاي آخر صفحه 256، پاراگرافهاي سوم و چهارم صفحه 293، پاراگراف پنجم صفحه 310، پارگرافهاي دوم در صفحات 310 و 311، پاراگراف آخر صفحه 325 و نيز عموم پارگرافهاي صفحه 343 و سرانجام در صفحه 362، تفکيک پاراگراف آخر تنها نمونه هايي از اين دست اند. 3ـ4ـ2. نقل قولهاي کتابمعمولا در کتابهاي تاريخي مطالبي بسياري از منابع ديگر نقل مي شود. اين را نيز مي دانيم که ارجح آن است که اين نقلها حتي المقدور به صورت غير مستقيم بيان شوند. يعني آنچه ديگران گفته اند، با قلم مؤلف بيان شود و در صورتي که نقل قولي مستقيم ضروري باشد، لازم است چندان طولاني نشود. روش آقاي دکتر شهيدي در کتاب تاريخ تحليلي اسلام، در اين باره يکسان نيست. به اين معني که در حالي که در مواردي اين موضوع کاملا رعايت گرديده، در مواردي نيز توجهي به آن نشده است. به عنوان مثال در صفحات 31 و 32، سخن کلبي در خصوص بت پرستي اعراب، بسيار خوب و مناسب تلخيص و به صورت غير مستقيم نقل شده است. اما در صفحات 68 تا 70، متن پيمان مدينه در دو و نيم صفحه به صورت مستقيم آورده شده است که به هيچ وجه مناسب نيست. همچنين در صفحات 122 و 124 دو نقل قول طولاني از تاريخ طبري آورده شده است.#يکي از نکات جالب در کتاب تاريخ تحليلي اسلام، آوردن ديالوگهايي از شخصيتهاي حوادث تاريخي است که در مواردي کتاب را به يک متن نمايشنامه شبيه ساخته است. متأسفانه در اين خصوص نيز کار نويسنده محترم يکدست نيست. به اين معني که در مواردي اين کار در جملاتي کوتاه صورت گرفته که باعث ايجاد تنوع در متن و زيبايي آن گرديده است. به عنوان نمونه مي توان به گفتگوي معاويه و پسر مغيره بن شعبه در صفحه 188 و نيز گفتگوي وليد و مروان در صفحه 194 اشاره کرد. اما گاه اين گفتگوهاي نمايش گونه طولاني شده و سبک وسياق کتاب را تحت تأثير قرار داده است. به عنوان نمونه مي توان به متن گفتگوي منصور و ابومسلم در صفحه 297 اشاره کرد که بسيار طولاني است و گويي ديالوگ دو شخصيت در يک نمايشنامه واقعي است. 4ـ4ـ2. اغلاط تايپيکتاب از اين نظر مشکل چنداني ندارد جز اين که در مواردي معدود، اغلاطي در آن راه يافته که به آنان اشاره مي کنيم: 1. “ بتراء “ به جاي “ پتراء “ در زيرنويس تصوير صفحه 17.2. “ سر “ به جاي “ سير” در سطر دوم پاورقي شماره 2 صفحه 37.3. “ نضر بن حرث “ به جاي “ نضربن حارث “، در پاراگراف دوم صفحه 53. از آنجايي که عموم مآخذ تاريخ اسلام نام اين فرد را به شکل دوم ضبط کرده اند، اگر صورتي که نويسنده محترم آورده است، غلط تايپي نيست، مناسب بود ايشان به مأخذي که اين نام را “ حرث “ ثبت کرده است، اشاره مي کردند.4. “ جنايت “ به جاي “ جنابت “ در صفحه 85، پارارگراف دوم، سطر پنجم.5. “ يا “ به جاي “ تا “ در صفحه 111، سطر پنجم.6. “ نيز “ به جاي “ نزديک “ در صفحه 126، سطر ششم.7. “ زياد “ به جاي “ يزيد “ در صفحه 198، سطر آخر.8. “ قيس “ به جاي “ قيسي “ در صفحه 215، پاورقي 1.9. “ آل “ به جاي “ آن “ در صفحه 282، پاراگراف سوم، سطر اول. 5ـ2. روشروش نويسنده محترم، در تحليل و ارائه مطالب کتاب متأسفانه يک دست نيست. به اين معني که روش کار ايشان گاه منطبق با چهارچوبهاي علمي و تحقيقاتي است و گاه خارج از اين ضوابط و معيارها. اکنون مواردي را در اين خصوص مورد بررسي قرار مي دهيم:1ـ5ـ2. برخورد نويسنده با منابع تاريخيبرخورد دکتر شهيدي با منابع و مآخذ تاريخ اسلام، برخوردي تحليلي و نقادانه است. ايشان براين عقيده است که نبايد آنچه را نويسندگان تاريخ اسلام در سده هاي سوم و چهارم هجري بر اساس روايتهاي غير مکتوب قرون اول و دوم، در آثار خود گرد آورده اند، بدون نقد و بررسي پذيرفت. وي بر اين باور است که بخشي از آنچه در اين آثار با آن روبرو هستيم، در حقيقت قصه هايي است مربوط به دوران پيش از اسلام که در دوره اسلامي گرد آورده شده و نام تاريخ به آنها داده اند (ص 3). ايشان اين حکم را به دوره اسلامي هم تعميم مي دهد و به همين دليل راويان برخي حوادث ـ از جمله فتوحات ـ را بيشتر شايسته عنوان “ داستان پرداز “ دانسته است تا مورخ (ص 129). دکتر شهيدي به تغيير و تحريفاتي که ـ در فاصله نسبتا طولاني وقوع حوادث صدر اسلام تا زمان تدوين اين آثار ـ در روايتهايي که ماده اين کتب و مآخذند، رخ داده است، کاملا واقف است (ص 171) و اينچنين اصالت قديمترين آثار تاريخ اسلام را زير سؤال برده و پذيرش روايتهاي اين آثار را بدون نقادي کافي و در نظر گرفتن قرائن ديگر، با چالشي جدي مواجه ساخته است. ايشان در اين باره گاه به نقادي برخي روايات مشهور تاريخي پرداخته است:#ـ در صفحه 225 به نقد روايات مربوط به سفر امام باقر به شام در در دوران عبدالمک بن مروان پرداخته و هفت دليل بر نادرستي آنها ارائه کرده است (ص 6ـ 225). ـ در صفحه 284، کتاب، ضمن نقل حديث مشهور “ المهدي من ولدي اسمه اسمي و اسم ابيه اسم ابي “ متعرض اصالت آن شده و آن را به احتمال زياد ساخته پيروان محمد نفس زکيه دانسته است. ـ در صفحه 160 متعرض برخي روايتهاي مربوط به انگيزه عبدالرّحمن بن ملجم در قتل امام علي گرديده و آنها را نتيجه خيال بافي قصه پردازان دانسته است. نظر مؤلف معطوف به داستان مشهور قطام است (در اين باره نيز رک: علي از زبان علي، ص 164ـ 158).ـ اما اوج کار نويسنده در اين خصوص نقد روايات مربوط به سرانجام بني قريظه است (ص 6ـ 93) که طي‌آن مؤلف محترم يکي از مشهورترين ماجراهاي تاريخ دوران پيامبر را ـ که قرآن بدان تصريح دارد ـ رد و انکار کرده است.با وجود اين نويسنده تاريخ تحليلي اسلام، در مواردي ديدگاه نقادانه خود را وانهاده و خلاف آن عمل کرده است: به عنوان مثال: در صفحه 282 کتاب، دو رقم مبالغه آميز را بدون هيچ نقد و نظري نقل کرده است: اول اين که تعداد کشته هاي سپاه سنباد را 60000 تن ثبت کرده و در مورد دوم کشتگان سپاه استاذسيس در نبرد با سپاهيان منصور را 70000 نفر نوشته است. نويسنده محترم اين هردو آمار را از کتاب الکامل ابن اثير نقل کرده است و مي دانيم که ابن اثير در نقل حوادث اين سالها متکي به تاريخ طبري است که خود جزء آن دسته آثاري است که به نظر دکتر شهيدي نمي توان روايتهاي آنها را بدون نقادي و در نظر گرفتن قرائن و شواهد ديگر پذيرفت.ـ نکته ديگر در خصوص نوع نگرش مؤلف محترم به منابع تاريخي و تاريخنگاري، اظهار نظري است که در خصوص چهارچوب وظايف تاريخنگار صورت داده است. وي هنگام بحث از ثروتمند شدن بسياري از بزرگان اسلام در دوران خلافت عثمان، آورده است که “ اگر بخواهيم فهرستي از اين ثروتمندان در اين جا بنويسيم خارج از وظيفه تاريخ نگاري است “. اين سخن به نظر درست نمي آيد زيرا مخالفتي ميان به دست دادن اين فهرست با وظيفه يک تاريخ نگار وجود ندارد. اگر چنين سخني را بپذيريم بايد اقدام بسياري از مورخين را در اين باب نيز عملي “ خارج از وظيفه تاريخ نگاري “ بدانيم. در صورتي که اين نوع اطلاعات، بسيار مفيد و سودمندند و بخصوص در تحليل اجتماعي و سياسي تاريخ يک دوران به کار مي آيند. 2ـ5ـ2. ارائه نکردن تحليلهاي لازم در برخي مواردطبيعي است خواننده کتابي که عنوان “ تحليلي” را بر جلد دارد، انتظار داشته باشد که نويسنده کتاب در تمامي موارد رويکردي تحليلي به حوادث داشته باشد يعني هم علل و دلايل حوادث را بيان کند و هم آثار و تبعات آن را، ولي متأسفانه بايد گفت کتاب از اين نظر هم نوعي ناهماهنگي دارد. به عنوان نمونه مي توان اشاره کرد که نويسنده محترم در بيان حوادث عصر نبوي، در بيشتر موارد نه تنها تحليلي ارائه نکرده بلکه حتي از بيان کامل حوادث نيز خودداري نموده است. از اين روي، اين بخش از کتاب تبديل به گزارش مختصري از حوادث اين سالها گرديده است. به عنوان نمونه مؤلف در خصوص حلف الفضول هيچ تحليلي ارائه نداده است و تنهابه ذکر مختصر همانچه ديگران پيشتر گفته اند بسنده کرده است (ص 2 ـ 41). همچنين هنگام بحث از حوادث جنگ احد و سخن گفتن از اين که چرا ابوسفيان بعد از شکست دادن مسلمانان در ميدان جنگ، به مدينه حمله نکرد، هيچ تحليلي ارائه نداده و دليل آن را به استناد قرآن (به آيه يا آيات مورد نظر اشاره نشده است.) بيمي دانسته که خداوند در دل او انداخت (ص 9 ـ 87). جالب اين که ايشان در همين باب تحليل معقول مستشرقين را ضعيف و غير قابل قبول دانسته است.3ـ5ـ2. روش مؤلف در نقد مستشرقيناصولا دکتر شهيدي در کتاب تاريخ تحليلي اسلام نظر مثبتي راجع به مستشرقين ندارد؛ به اين موضع در مقدمه چاپ دوم کتاب تحليلي از تاريخ اسلام تصريح شده است؛ آنجا که بيشتر آثار مستشرقين در باب تاريخ عصر نبوي و سياسي اسلام، آميخته با ” غرضي يا مرضي “ معرفي (تحليلي از تاريخ اسلام، بخش يک، ص 3) و به کوشش مؤلف براي” نشان دادن لغزشهاي آنان “ اشاره شده است. (همان، ص4) در متن کتاب نيز معمولا هرجا به آنان و نظراتشان اشاره شده، اين نظرات رد و انکار شده اند. به مواردي از اين دست اشاره مي کنيم: ـ دکتر شهيدي در خصوص داستان سرانجام بني قريظه آورده است که “ اين داستان ... در قرن اخير دستاويزي براي شرق شناسان مخصوصا يهوديان اسلام شناس شده است “ (ص 94). به همين دليل به نظر مي رسد کوشش نافرجامي نيز که ايشان براي انکار اين واقعه صورت داده اند، مسبوق به همين موضوع است. ـ در بحث از جنگ احد نيز ضمن ذکر نظر “ بعضي اسلام شناسان غربي “ در خصوص عدم حمله ابوسفيان پس از پيروزي در ميدان جنگ به شهر مدينه، به دليل در اختيار نداشتن وسيله کافي براي در اختيار گرفتن شهر(ص 87)، بدون هيچ دليلي اين را “ تحليلي بسيار ضعيف “ قلمداد و از پذيرفتن آن خودداري کرده است (ص 88). در حالي که دليلي بر ضعف اين تحليل معقول ارائه نشده و تنها به رعبي که خداوند در دل مشرکين انداخت، اشاره کرده است. حال آن که افتادن رعب در قلوب مشرکين، ضرورتا تناقضي با اين موضوع ندارد.ـ هنگام بحث از دلايل پيروزي مسلمانان در جنگ بدر بر مردم مکه، باز هم بدون هيچ دليلي، سخن معقول “ بعضي تاريخ نويسان غربي “ که اين پيروزي را به قوت و قدرت مردم مدينه در مقايسه با مردم مکه نسبت داده اند، “ توجيهي بي اساس “ دانسته و آورده است که چنانچه اين را نيز عاملي به حساب آوريم، عامل مهمي نبوده است. از نظر دکتر شهيدي اين پيروزي صرفا ريشه در ايمان مسلمانان داشته است (ص 80). مي بينيم که در اين جا نيز تحليل معقول و پذيرفتني مستشرقين رد شده است. در تاريخ مشخص است که مردم مکه ساليان طولاني بود که درگير جنگ نبودند، ولي يثربيان تا نزديکي هجرت پيامبر با هم مي جنگيدند. بنابراين پذيرفتني است؛ قبيله اي که جوانانش هيچ گاه در جنگي شرکت نکرده بودند (آخرين جنگ قريش يعني جنگ فجار حدود سال 20 عام الفيل رخ داد (تاريخ يعقوبي، ج 1، ص 370) که هنگام وقوع جنگ بدر در سال دوم هجري، حدود 32 سال از آن تاريخ گذشته بود)، در مقايسه با مردمي که تا همين سالهاي اخير درگير جنگ بوده اند از آمادگي کمتري برخوردار بوده باشند. جالب است که آقاي دکترشهيدي خود چند صفحه جلوتر (ص 85)، سخن بني قينقاع را خطاب به پيامبر نقل کرده است که اين قبيله يهودي در مقايسه آمادگي رزمي خود با قريش خطاب به پيامبر مي گويند: “ شکست مردم مکه [در جنگ بدر] تو را فريفته نگرداند، آنان مردم جنگ نبودند...” مشاهده مي کنيم که نويسنده تاريخ تحليلي اسلام هيچ تحليلي ـ حتي معقول ـ را از هيچ مستشرقي نمي پذيرد و به شيوه اي کاملا سنتي، ملاک درست و غلط بودن را نه محتواي سخن بلکه دين و مذهب گوينده قرار مي دهد. نتيجه آن مي شود که تنها مسلمانان، آن هم از منظري خاص، حق “ تحليل تاريخ اسلام” را دارند. 4ـ5ـ2. عدم ارائه اسناد برخي مطالب پيشتر هنگام بحث از مرجئه و جهميه و معتزله گفتيم که نويسنده محترم سندي در خصوص اظهارات خود ارائه نکرده است. اکنون به مواردي ديگر از اين دست اشاره مي کنيم: ـ در صفحه 48 آمده است که “ قريش حاضر بودند، رياست او [(پيامبر)] را بپذيرند “. ولي هيچ سندي براي اين مطلب ارائه نشده است. حقيقت اين است که پذيرش اين سخن غير مستند بسيار دشوار است زيرا به نظر مي رسد بخش مهمي از مخالفت بزرگان قريش با پيامبر ناشي از اين بود که آنان قصد پذيرش رهبري او را نداشتند.ـ در صفحه 55، سال مسلمان شدن عمر، پنج سال قبل از هجرت (سال 8 بعثت) ذکر شده و در پاورقي شماره 2 همين صفحه آمده است که “ در بعضي سندها سالياني متأخرتر هم ديده مي شود “. ولي در هيچ يک از اين موارد، نويسنده سند يا سندهاي خود را معرفي نکرده است. مشهور اين است که عمر در سال 6 بعثت اسلام آورده است و ردّ اين روايت مشهور نياز به ارائه سند معتبر دارد. ـ در صفحات 57 و 58، ماجراي رفتن پيامبر به طائف را آورده و آوردن برخي جملات ميان گيومه، حاکي از اين است که اين مطالب به صورت مستقيم نقل شده اند ولي بر خلاف روش معمول، سند اين مطالب ارائه نگرديده است. ـ در صفحه 67، آورده است: پيمان مدينه را “ نخستين قانون اساسي “ عنوان داده اند. ولي سند اين ادعا به دست داده نشده است. ظاهرا نويسنده محترم اين عنوان را از محمد حميدالله وام گرفته است که کتابي تحت عنوان اولين قانون اساسي مکتوب در جهان (ترجمه مرحوم سيد غلامرضا سعيدي) نوشته و در آن اين پ�
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 2408]
-
گوناگون
پربازدیدترینها