محبوبترینها
چگونه با ثبت آگهی رایگان در سایت های نیازمندیها، کسب و کارتان را به دیگران معرفی کنید؟
بهترین لوله برای لوله کشی آب ساختمان
دانلود آهنگ های برتر ایرانی و خارجی 2024
ماندگاری بیشتر محصولات باغ شما با این روش ساده!
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
بارش‌های سیل‌آسا در راه است! آیا خانه شما آماده است؟
قیمت انواع دستگاه تصفیه آب خانگی در ایران
نمایش جنگ دینامیت شو در تهران [از بیوگرافی میلاد صالح پور تا خرید بلیط]
9 روش جرم گیری ماشین لباسشویی سامسونگ برای از بین بردن بوی بد
ساندویچ پانل: بهترین گزینه برای ساخت و ساز سریع
خرید بیمه، استعلام و مقایسه انواع بیمه درمان ✅?
صفحه اول
آرشیو مطالب
ورود/عضویت
هواشناسی
قیمت طلا سکه و ارز
قیمت خودرو
مطالب در سایت شما
تبادل لینک
ارتباط با ما
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
مطالب سایت سرگرمی سبک زندگی سینما و تلویزیون فرهنگ و هنر پزشکی و سلامت اجتماع و خانواده تصویری دین و اندیشه ورزش اقتصادی سیاسی حوادث علم و فناوری سایتهای دانلود گوناگون
آمار وبسایت
تعداد کل بازدیدها :
1846075037
اثبات الوصیة و مسعودی صاحب مروج الذهب
واضح آرشیو وب فارسی:راسخون:
اثبات الوصیة و مسعودی صاحب مروج الذهب نويسنده:سید محمد جواد شبیری زنجانیمنبع:انتظار پیش درآمد نویسنده، در هنگام نوشتن مقالهی نعمانی و كتاب غیبت، به بحث مشایخ نعمانی كه رسید، با نام «علی بن حسین مسعودی» برخورد كرد. شناخت دقیق وی، نیازمند بررسی اتحاد وی با صاحب مروج الذهب بود، لذا ضمیمهای برای بحث در این موضوع در نظر گرفت، ولی گستردگی بحث، طرح كردن مستقل آن را ضروری ساخت، بدین سان، مقالهی حاضر شكل گرفت. گفتنی است كه این مقاله، علاوه برارتباطی كه با نعمانی صاحب كتاب غیبت دارد، به بحث از مؤلف اثبات الوصیة - كه یكی از كهنترین منابع مبحث امامت است و فصل پایانی آن به حیات امام عصر علیه السلام اختصاص دارد - نیز میپردازد، لذا از دو زاویه، میتوان آن را در شمار مباحث منبعشناسی مهدویت جای داد. آغاز سخن علی بن حسین مسعودی، مورخ نامداری است كه كمتر پژوهندهای را در حوزه تحقیقات اسلامی میتوان یافت كه نام وی و دو كتاب ارجمند مروج الذهب و التنبیه والاشراف را نشنیده باشد. فهرست آثار وی در رشتههای گوناگون تاریخ، كلام، فرقهشناسی، اصول فقه، نشان از گستره آگاهیهای وی میدهد. با این وجود، او، در عصر خود و مدتها پس از آن، چندان شناخته شده نبود. لذا ترجمهی احوال شایستهای از وی در آثار مورخان و تراجم نگاران نیافتیم. نخستین بار، نام مسعودی، در فهرست ابن ندیم آمده، در این كتاب، به جز ویژگیهای فردی وی، تنها دو جمله ذكر شده است: «هذا الرجل من اهل المغرب... مصنف لكتب التواریخ و اخبار الملوك» . (1) . سپس نام چند كتاب وی - كه احیانا با تحریف هم همراه است - دیده میشود. ابن ندیم، هیچ سخنی دربارهی گرایش مذهبی مسعودی ذكر نكرده است. نجاشی، دومین كسی است كه نام مسعودی را در رجال خود (فهرست اسماء مصنفی الشیعة) آورده است. نجاشی، پس از ذكر نام سیزده كتاب از وی، میافزاید: «هذا رجل زعم ابوالمفضل الشیبانی، رحمه الله، انه لقیه واستجازه» و در ادامه میافزاید كه این مرد، تا سال سیصد و سی و سه زنده بوده است. (2) این ترجمهی حال، با توجه به نام بردن از رسالهی اثبات الوصیة لعلی ابن ابی طالب علیه السلام كه ظاهرا همین كتاب اثبات الوصیه موجود است، امامی بودن مسعودی را میرساند. شیخ طوسی (385- 460)، در فهرست و رجال اش، نام علی بن حسین مسعودی را نیاورده است. خطیب بغدادی (- 463) نیز در تاریخ بغداد، از وی نام نبرده است، با این كه وی بغدادی بوده است. (3) نام مسعودی به ذیلهای تاریخ بغداد، همچون ذیل ابن نجار هم راه نیافته است. ابن ادریس حلی (543- 598) پس از ذكر كتاب مروج الذهب و ستایش آن، دربارهی مؤلف آن میگوید: «هذا الرجل من مصنفی اصحابنا، معتقد للحق...» . (4) یاقوت حموی (574- 626) نویسندهی دیگری است كه در معجم الادباء از مسعودی یاد كرده است. نكتهی جالب توجه در این ترجمه، ذكر عبارتی از مروج الذهب است كه از آن بر میآید كه «بابل، زادگاه مسعودی است، و او در بغداد میزیسته و خود را از اهل این شهر میدانسته است» . (5) در این ترجمه هم سخنی از مذهب مسعودی به میان نیامده است. به گزارش ابن حجر، ابن دحیه [ ابوالخطاب عمر بن الحسن، متولد 554، متوفی 633 ] در كتاب صفین، مسعودی را مجهول و ناشناس خوانده كه به گفتهی ابن حجر، این، اظهار نظری ناروا (6) است. سید علی بن طاووس (589- 664) صاحب مروج الذهب را «الشیخ الفاضل الشیعی» خوانده است. (7) علامه حلی (648- 726) و ابن داوود حلی (647- زنده در 707) با یاد از كتاب اثبات الوصیة لعلی ابن ابی طالب علیه السلام، در ترجمهی علی بن حسین مسعودی، وی را صاحب كتاب مروج الذهب معرفی میكنند. علامه حلی، در ترجمهی وی، این افزوده را دارد: «له كتب فی الامامة و غیرها.» . (8) ذهبی (673- 748) در تاریخ اسلام (و نیز در سیر اعلام النبلاء) برای نخستین بار، وی را معتزلی خوانده و بر این ادعا، تعبیر اهل العدل را كه مسعودی در حق معتزله، مكرر به كار برده، شاهد میگیرد. (9) سبكی (727- 771) وی را در طبقات الشافعیة الكبری ترجمه كرده است. وی، ماجرای تالیف رسالة البیان عن اصول الاحكام به دست ابوالعباس بن سریج (م 306) را به روایت مسعودی، در آغاز نسخهی این رساله آورده است كه حائز اهمیت میباشد. (10) گویا مرحوم سید حسن صدر، برای سازگاری میان كلام سبكی و نجاشی، او را امامی مذهب خوانده كه در مدت اقامت در مصر و شام، به خاطر تقیه، خود را شافعی معرفی میكرده است. (11) ابن حجر، در لسان المیزان، در ترجمهی وی میگوید، كتاب وی، سراسر بر این امر گواهی میدهد كه وی، شیعی معتزلی بوده تا بدان جا كه در حق ابن عمر میگوید: «او، از بیعتبا علی ابن ابی طالب سرباز زد، ولی پس از آن، با یزید بن معاویه، و با حجاج برای عبدالملك بن مروان، بیعت كرد» . وی، از این دست مطالب، بسیار دارد. (12) در آثار امامی مذهبان، در تشیع مسعودی، تردیدی روا نداشتهاند، تا این كه آقا محمد علی صاحب مقامع الفضل متوفی 1216- فرزند وحید بهبهانی - ، باب تامل در صحت مذهب وی را گشوده و بر عامی بودن وی تاكید ورزیده است. (13) پس از وی، محدث نوری، در خاتمه مستدرك، در اثبات امامی بودن وی، به تفصیل سخن گفته است. (14) مرحوم مامقانی نیز در تنقیح المقال (15) و محقق تستری در قاموس الرجال (16) در این باره بحث كردهاند. عالمان امامی، انتساب اثبات الوصیه را به مسعودی صاحب مروج الذهب، مسلم انگاشتهاند (17) ، راقم این سطور، نخستین بار، از آیة الله والد، مدظله، این نكته را شنیده و در برخی تعلیقات ایشان بر الغیبهی نعمانی مشاهده كرده كه علی بن حسین مسعودی دو نفرند: یكی، صاحب مروج الذهب كه قطعا غیر از صاحب اثبات الوصیة است و دیگری، استاد نعمانی. تردید یا انكار انتساب اثبات الوصیة به مسعودی در آثار مستقلی كه دربارهی صاحب مروج الذهب، نوشته شده، مانند موارد المسعودی، از جواد علی، (18) و منهج المسعودی فی بحث العقائد والفرق الدینیة از هادی حسین حمود، و منهج المسعودی فی كتابة التاریخ از سلیمان بن عبدالله المدیدالسویكت نیز دیده میشود. نویسندهی اخیر دربارهی مذهب مسعودی هم بحث مفصلی كرده است. (19) در آثار مستشرقان هم بحثهایی در این زمینه، آمده است. مثلا، برخی، وی را بدون هیچ دلیلی، اسماعیلی مذهب خواندهاند. (20) آن چه گفته آمد، گذری تاریخی بر اطلاعات و بحثهایی بود كه دربارهی مذهب مسعودی صورت گرفته است. در این مقاله، تلاش میكنیم كه قرائن و شواهد داخلی و خارجی را درباره مذهب مسعودی، گرد آورده و با بررسی آنها، دربارهی مذهب وی و نیز درباره مؤلف اثبات الوصیة و ارتباط آن دو با هم سخن بگوییم. مقالهی حاضر، در سه بخش تنظیم شده است: بخش یكم - مذهب مسعودی صاحب مروج الذهب قرائن تشیع مسعودی را میتوان به دو دسته تقسیم كرد: یكی، قرائن داخلی، و دیگری، قرائن خارجی. مراد از قرائن داخلی، قرائنی است كه از مطالعهی آثار موجود مسعودی مورخ یا دقت در نام آثار مفقود وی به دست آوردهایم. ما بحث را از قرائن خارجی آغاز میكنیم. قرائن ذیل میتواند قرینه یا دلیل بر تشیع صاحب مروج الذهب باشد. قرینهی یكم - اتفاق نظر علمای شیعه پیش از صاحب مقامع ابوعلی حائری، اشاره میكند كه كسی را تا كنون نیافتهام كه در تشیع وی، تامل كرده باشد، به جز فرزند استاد علامه (یعنی آقا محمد علی فرزند وحید بهبهانی) كه در مخالفت، اصرار كرده و مدعی شده كه او، از مخالفان (یعنی عامه) است. (21) محدث نوری، با نقل عبارات نجاشی، علامه حلی در خلاصه، شهید ثانی در حاشیه آن، سید علی بن طاووس در فرج المهموم، میرداماد در حاشیهی رجال كشی، ابن ادریس در سرائر، آنها را در امامی بودن وی، صریح دانسته، میافزاید: «كسی در این امر، تردید نكرده است» . (22) دربارهی این قرینه، صرف نظر از عدم ثبوت اتفاق نظر علمای شیعی و نیز با چشم پوشی از تفاوتی كه میان اصطلاح شیعی و امامی وجود داشته، و نیز عدم صراحتبرخی از عبارات نقل شده در امامی بودن مسعودی، موضوع مهم، آن است كه «این اتفاق نظر، تا چه اندازه دارای اعتبار است؟» . با دقت در عبارات علمای ما، روشن میگردد كه آنان به پیروی از نجاشی، مسعودی را شیعی دانستهاند و خود تحقیق مستقلی در این زمینه انجام ندادهاند. بنابراین، باید میزان ارزش كلام نجاشی را در این بحث، ملاك قرار داد و اتفاق نظر علما - بر فرض ثبوت - ارزش بیشتری از آن ندارد. قرینهی دوم - گواهی نجاشی بر تشیع وی ابوالعباس نجاشی، كتابشناسی خبیر و متخصص بوده، بر حالات رجال، آگاهی كامل داشته است. او، كتابهای چندی هم به مسعودی نسبت داده كه غالبا در مروجالذهب هم به نام آنها اشاره شده است. (23) عصر نجاشی به عصر مسعودی نزدیك بوده است. بنابراین، گواهی وی در این زمینه، ارزش بسیاری دارد. (24) در بررسی این دلیل، تذكر این نكته مفید است كه «اصل گواهی دادن نجاشی بر امامی بودن مسعودی، چه گونه قابل اثبات است؟» . یك بیان در این زمینه، این است كه نجاشی، در كتاب رجال (كه به مصنفان شیعه (25) اختصاص دارد) نام مسعودی را آورده و به فساد مذهب وی هم اشارهای نكرده، بنابراین باید وی را شیعه و صحیح المذهب دانست. باید دانست كه در رجال نجاشی و نیز فهرستشیخ طوسی، افراد عامی مذهبی كه به سود شیعه تالیفی داشتهاند نیز ذكر شدهاند. حال اگر نجاشی، به مؤلفی برخورد كند كه از مذهب وی آگاه نبوده، ولی تالیفی به سود شیعه داشته باشد، قهرا، وی را در كتاب خود خواهد آورد; چون، مذهب وی، هر چه باشد، به هر حال از موضوع كتاب بیرون نیست. اشاره كردن نجاشی به مذهب افراد هم در جایی است كه اطلاعی در این زمینه داشته باشد. پس اصل یاد كرد از یك شخص در رجال نجاشی، الزاما، به معنای گواهی دادن به امامی بودن آن شخص نیست. البته، در خصوص ترجمهی مسعودی در رجال نجاشی، با عنایتبه ذكر آثاری با گرایش امامی در ترجمه وی، بویژه اثبات الوصیة، بعید نیست كه نجاشی وی را امامی میدانسته است، ولی آن چه اهمیت دارد، بررسی میزان اعتبار كلام نجاشی در این زمینه است. نجاشی، هر چند غالبا به احوال رجال، آگاهی كافی داشته، ولی در خصوص ترجمهی مسعودی، نحوهی ارائهی اطلاعات، روشن میسازد كه وی را درست نمیشناخته و اطلاعات وی در این زمینه، به جز فهرست كتب وی، بسیار اندك است. لحن كلام نجاشی - بویژه تعبیر «هذا رجل» و «بقی هذا الرجل» - از ناشناس بودن مسعودی در نزد نجاشی حكایت میكند. به احتمال قوی، نجاشی، در هنگام نگارش ترجمهی احوال مسعودی، كتاب مروج الذهب او را اصلا ندیده است، وگرنه، ختم تالیف نسخهی كنونی آن در سال 336 بر وی پوشیده نمیماند (26) و زنده بودن وی را تا سال 333 نمیانگاشت. كتاب التنبیه والاشراف نیز كه از آن، اصلا، در رجال نجاشی نامی به میان نیامده، در سال 345 نگارش یافته است. (27) ناشناس ماندن مسعودی، شاید به خاطر مسافرتهای طولانی وی و سكنا گزیدن وی، در اواخر عمرش، در مصر باشد. به هر حال با توجه به عدم آگاهی كافی نجاشی از این شخصیت، نمیتوان به كلام وی بر تشیع مسعودی استدلال كرد، بویژه با توجه به این نكته كه به احتمال زیاد، نجاشی، بر اساس مبنای یكی دانستن مؤلف اثبات الوصیه و مروج الذهب، مسعودی را در شمار عالمان شیعی درج كرده است. بنابراین، اگر در این مبنا مناقشه كنیم، قهرا، اعتبار مستقلی برای كلام نجاشی بر جای نخواهد ماند. قرینهی سوم - روایات شیعی خالص اثبات الوصیة این قرینه، مبتنی بر اتحاد صاحب اثبات الوصیة و مسعودی مورخ است. در این باره پس از این، سخن خواهیم گفت. قرینهی چهارم - روایات شیعی خالص الغیبهی نعمانی از علی بن حسین مس عودی این قرینه هم مبتنی بر این است كه استاد نعمانی، صاحب مروج الذهب باشد. در این زمینه، در مقالهی نعمانی و مصادر الغیبة، بحث كردهایم. (28) به هر حال، قرائن خارجی برای اثبات تشیع مسعودی، غالبا، متكی به قرائن داخلی است. لذا باید بیشتر به این قرائن توجه كرد. شواهد تشیع مسعودی از مروج الذهب پیش از پرداختن به این بحث، اشاره به این نكته مفید است كه سبك و سیاق كلی مروج الذهب، به سان كتب تاریخ عامه است. صاحب مقامع، با تكیه بر این امر، میگوید: مسعودی، در مروج الذهب، بر اخبار عامیان اعتماد ورزیده و از مطاعن خلفا یاد نكرده است. وی، عبارات مروج الذهب را ظاهر، بلكه صریح در عامی بودن مؤلف میداند. وی، سپس این احتمال را مطرح ساخته كه شاید وی از مذهب عامه به مذهب تشیع - به اصطلاح قدیمی آن كه اعم از امامیه اثنا عشریه است - گرویده باشد. محدث نوری، با تكیه بر كلام نجاشی و این كه رسم وی، بر آن است كه نكات مذهبی، مانند عامی بودن یا رجوع یك راوی را از یك مذهب به مذهب دیگر، بیان میكند، این استدلال را ناتمام میخواند. ایشان، این نكته را میپذیرد كه مروج الذهب، به سیاق كتابهای عامه نگارش یافته، ولی این امر را معلول جو محیط میداند و سپس میافزاید، با تامل در لابهلای كتاب مروج الذهب، بویژه در قسمت مربوط به خلافت عثمان و خلافتحضرت امیر علیه السلام میتوان از مذهب پنهانی مؤلف پرده برداشت. محدث نوری، سپس به نقل عباراتی از این كتاب در مناقب و فضائل حضرت امیر علیه السلام میپردازد (29) كه در ادامه، به برخی از آنها اشاره میكنیم. برخی از دیدگاههای شیعیانه مروج الذهب عبارت است از: 1- اعتقاد به وجود نورانی ائمه علیهم السلام; روایت مفصلی دربارهی آغاز خلقت و آفرینش نور پیامبر صلی الله علیه و آله به نقل از حضرت امیر علیه السلام در مروج الذهب نقل شده كه به ترجمهی (تا حدودی آزاد) برخی از قطعات آن، اكتفا میكنیم: خداوند، خطاب به نور پیامبر گفت: «من، اهل بیت تو را برای هدایت منصوب میسازم و به ایشان، از دانش پنهان خویش، عطا میكنم. لذا هیچ امر دشواری بر ایشان مشكل نخواهد بود. آنان را حجتخود بر مردمان قرار میدهم.» . پس از پیمان گرفتن ربوبی بر وحدانیت پروردگار، چشمان مردم با انتخاب پیامبر و آل او روشن گردید. خداوند، به مردمان نشان داد كه هدایت و نور، همراه پیامبر و امامت در خاندان او است. در ادامهی حدیث، از انتقال نور در گذر زمان تا عصر پیامبر صلی الله علیه و آله، سخن رفته، افزوده شده است: سرانجام، این نور، به ما انتقال یافت و در ائمهی ما درخشید. پس ما، نور آسمان و زمین هستیم. نجات، به سبب ما است. اسرار دانش، از ما میجوشد و سرانجام امور، به سوی ما است. مهدی ما، پایان بخش نظام امامت، رهایی بخش امت، نهایت نور و كانون تدبیر امور و فرجام حجتهای پروردگار است. پس ما، افضل مخلوقان و اشرف یكتا پرستان و حجتهای خداوند سبحان بر مردمانایم. نعمت ولایت، گوارای جان آنان باد كه بدان تمسك جویند و به این ریسمان چنگ زنند. البته، مسعودی، این روایت را، تنها، نقل كرده و نقل روایت، دلیل بر اعتقاد به مضمون آن نیست. محدث نوری، گویا برای پاسخ به این اشكال، این مطلب را افزوده كه گمان نمیكنم غیر امامی، این روایت را نقل كند و آن را انكار نكند. دربارهی این شاهد، گفتنی است كه اعتقاد عمیق مسعودی به مقامات و فضائل باطنی و معنوی اهل بیت علیهم السلام انكارناپذیر است. این نكته، به روشنی، از نام برخی كتابهای وی نیز استفاده میگردد، ولی این مقدار، برای اثبات امامی بودن، كفایت نمیكند. امامی و شیعی (به اصطلاح كنونی) كسی است كه خلافتخلفای نخستین قبل از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را نامشروع بداند. بدون تبری جستن از غاصبان خلافت، تنها به مجرد تولی، نمیتوان كسی را امامی خواند. كسانی چون فضل بن روزبهان، با انشای صلوات معروف خود به پیشگاه ائمه علیهم السلام عرض ادب كرده اند، با این كه در تسنن بلكه تعصب ایشان، نمیتوان تردید كرد. 2- اعتقاد به استمرار سنت وصایت در اعصار در داستان قتل هابیل، در مروج الذهب آمده است: فلما سمع ذالك آدم ازداد حزنا و جزعا علی الماضی والباقی، و علم ان القاتل مقتول، فاوحی الله الیه انی مخرج منك نوری الذی ارید به السلوك فی القنوات الطاهرة، والارومات الشریفة و اباهی به الانوار و اجعله خاتم الانبیاء واجعل آله خیار الائمة الخلفاء، اختم الزمان بمدتهم واغص الارض بدعوتهم وانیرها بشیعتهم، فسم و تطهر و قدس و سبح، ثم اغش زوجتك علی طهارة منها، فان ودیعتی تنتقل منكما الی الولد الكائن بینكما. (30) وی، سپس دربارهی انتقال نور به حواء و از او، به شیث (هبة الله) سخن گفته، اشاره میكند: فاوعز الیه آدم وصیته و عرفه بمحل ما استودعه و اعلمه انه حجة الله بعده و خلیفته فی الارض، والمؤدی حق الله الی وصاته، و انه ثانی انقال الذریة الطاهرة و الجرثومة الزاهرة. و ان آدم، حین ادی الوصیة الی شیث، احتقبها واحتفط مكنونها. (31) وی، سپس از انتقال نور به همسر شیث و سپس به فرزند وی، انوش، سخن گفته، میافزاید: فلما بلغ الوصاة اوعز الیه شیثبشان الودیعة وانها شرفهم و اوعز الیه ان ینبه ولده علی حقیقة هذا الشرف و كبر محله و ان ینبهوا اولادهم علیه، و یجعل ذالك وصیة بینهم منتقلة مادام النسل. فكانت الوصیة جاریة تنتقل من قرن الی قرن الی ان ادی الله النور الی عبدالمطلب و ولده عبدالله ابی رسول الله صلی الله علیه و آله. (32) او، سپس اشاره میكند: «این جا، موضعی است كه قائلان به نص و قائلان به اختیار، با هم اختلاف دارند.» . وی، قائلان به نص را «اهل الامامة من شیعة علی ابن ابی طالب والطاهرین من ولده» معرفی كرده، میگوید: «ایشان، میگویند (33) كه خداوند، هیچ عصری از اعصار را، از «قائم لله بحق» خالی نمیگرداند. این شخص، یا از انبیا یا از اوصیا است و از سوی خدا و پیامبر، بر نام و شخص آنان تصریح میگردد.» . پس از آن، وی، دیدگاه اصحاب اختیار را كه به «تفویض امر امامتبه امت» معتقدند، تشریح كرده میافزاید: «ایشان، میگویند (34) كه، برخی از اعصار، میتواند از حجتخدا (كه همان امام معصوم در نزد شیعه است) خالی باشد.» . او، سپس اشاره میكند كه دربارهی این تنازع و اختلاف، پس از این هم نكاتی روشن كننده، خواهد آورد. (35) او، اشارت كوتاهی به دیدگاه وصایت در هنگام یاد كرد از حضرت ابراهیم علیه السلام نیز آورده است: وكانت وصیة ابراهیم الی ابنه اسماعیل، و اوصی اسماعیل الی اخیه اسحاق و قد قیل الی ولده قیدار بن اسماعیل. (36) دقت در مجموع این عبارات، میرساند كه مسعودی، خود، نمیخواهد به طور جزم، این دیدگاه را صحیح بداند، بلكه تنها نقل این نظریه از اهل امامت مطرح است. (37) عبارت او در هنگام یاد كرد از عبدالمطلب، در این زمینه، روشنتر است: تنازع الناس فی عبدالمطلب: فمنهم من رای انه كان مؤمنا موحدا و انه لم یشرك بالله و لا احد من آباء النبی (عم) و انه نقل فی القنوات الطاهرات و انه اخبر انه ولد من نكاح لا من سفاح. و منهم من رای ان عبدالمطلب كان مشركا و غیره من آباء النبی (عم) الا من صح ایمانه. و هذا موضع فیه تنازع بین الامامیه و المعتزلة و... در این جا، وی، اشاره به اختلاف فرقهها در نص و اختیار كرده، میافزاید: این كتاب، برای ذكر احتجاجات بنیان نهاده نشده و ما نظر و دلیل هر گروهی را در كتاب خود «المقالات فی اصول الدیانات» و در كتاب «الاستبصار و وصف اقاویل الناس فی الامامة» و در كتاب «صفوه» نیز آوردهایم. (38) اشاره به آرای فرقههای شیعه یا نظر اختصاصی شیعیان، در جاهای دیگر مروج الذهب هم آمده است. (39) شاید مسعودی با یاد كرد از این مسائل، در صدد است كه احاطهی علمی خود را به فرقهها و نحلههای اسلامی برساند. 3- تالیف آثاری با مضامین شیعی از نام برخی آثار مسعودی كه در مروج الذهب و التنبیه والاشراف از آنها یاد كرده، به روشنی گرایش شیعیانه وی روشن میگردد. به نامهای زیر توجه فرمایید: - «مزاهر الاخبار وطرائف الآثار فی اخبار آل النبی، صلعم» . (40) مسعودی، در جایی دیگر، از این كتاب، با این نام یاد میكند: «مزاهر الاخبار وطرائف الآثار للصفوة النوریة والذریة الزكیة و ابواب الرحمة و ینابیع الحكمة. (41) تعبیر «الصفوة النوریة» ، بسیار قابل توجه است. - الصفوة فی الامامة - الهدایة الی تحقیق الولایة و نیز نامهای دیگر همچون «الاستبصار» . با توجه به در دسترس نبودن این كتب، نمیتوان از محتوای آن، آگاهی درستی به دست آورد. نام كتاب، قرینهی روشنی بر محتوای آن نیست. جالب این جا است كه برخی، در شمار آثار شیعی مسعودی از كتاب سرالحیاة یاد كردهاند و گفتهاند كه در آن، دربارهی امام دوازدهم و موضوع غیبت، بحث كرده است، (42) در حالی كه از این عنوان، به هیچ وجه چنین مطلبی استفاده نمیشود. توضیحاتی كه مسعودی در مروج الذهب دربارهی این كتاب میدهد، روشن میكند كه موضوع آن، بررسی روح و نفس و سبب حیات است. به عنوان نمونه وی میگوید: وللنفوس فی علة حنینها الی الاوطان كلام لیس هذا موضعه و قد ذكرنا فی كتابنا المترجم ب «سر الحیاة» . (43) 4- عبارات وی در لزوم عصمت امام علیه السلام مسعودی، لزوم عصمت امام را - كه برخی، دلیل تشیع او دانستهاند (44) - از اهل امامت نقل میكند، (45) نه به عنوان اعتقاد خود. بنابراین نمیتواند دلیل تشیع وی باشد. 5- افضل دانستن حضرت امیر علیه السلام از تمام صحابه (46) به گفتهی مسعودی، تمام فضایل تك تك صحابه، در حضرت امیر علیه السلام به تنهایی وجود داشت، علاوه بر آن كه فضائلی مانند «حدیث اخوت» ، «حدیث منزلت» ، «حدیث ولایت» ، «حدیث طیر» ، بدو اختصاص داشت. (47) این شاهد هم ناتمام مینماید; زیرا، ممكن است، كسی، آن حضرت را افضل صحابه بداند، ولی به جهت اعتقاد به صحت امامت مفضول، خلافت پیشینیان را نیز مشروع بداند و لذا از اهل تسنن باشد، بلكه برخی مانند زیدیه بتریه، از فرقههای اهل تسنن به شمار میآیند; زیرا، ایشان، هر چند خلافت را حق انحصاری حضرت امیر علیه السلام میدانند، ولی آن را قابل تفویض به دیگران میدانند. آنان، بر این باورند كه چون حضرت امیر علیه السلام سكوت و با خلفای نخستین بیعت كرده، لذا خلافت آنان، شرعی است. (48) این فرقه، امامت دو خلیفهی نخست را پذیرفته، ولی خلافت عثمان را تصحیح نمیكنند. دیدگاههای مسعودی، بویژه با توجه به ذكر مدایح ابوبكر و عمر و مطاعن عثمان، با این فرقه قابل مقایسه است. شواهد دیگری از گرایشهای شیعیانهی مسعودی در كتاب منهج المسعودی فی كتابة التاریخ آمده است، ولی این مقدار برای اثبات تشیع - به اصطلاح دقیق كنونی - كافی نیستبخصوص، با توجه به عبارتهای مروج الذهب و التنبیه والاشراف كه به روشنی، عدم تشیع مؤلف را میرساند. نشانههای عدم تشیع صاحب مروج الذهب عبارات مروج الذهب و التنبیه والاشراف - كه از آنها شیعی نبودن مؤلف، به روشنی استفاده میگردد - بسیار است. ما، از باب نمونه، به ذكر چند عبارت بسنده میكنیم: وی، آزر بت پرست را مانند اهل تسنن، پدر حضرت ابراهیم علیه السلام میداند. (49) او، دربارهی ابوبكر میگوید: ولقبه عتیق، لبشارة رسول الله، صلعم، ایاه انه عتیق من النار فسمی عتیقا وهوالصحیح. و قیل انما سمی عتیقا لعتق امهاته. و كان ازهد الناس و اكثرهم تواضعا... (50) وی، سپس، به تفضیل، دربارهی زهد و تواضع ابوبكر سخن میگوید. وی، در مدح عمر آورده است: كان متواضعا خشن الملبس شدیدا فی ذات الله و اتبعه عماله فی سائر افعاله و شیمه و اخلاقه... (51) در این جا نیز دربارهی زهد عمر و عاملان وی، قلم فرسایی كرده است. در ذیل بحث مفصلی دربارهی رفاهطلبی و ثروت اندوزی عثمان و اطرافیان وی و دیگر صحابیان آورده است: و لم یكن مثل ذالك فی عصر عمر بن الخطاب بل كانت جادة واضحة وطریقة بینة. (52) مسعودی، در مروج الذهب، اصلا، از واقعهی غدیر یاد نكرده، و در التنبیه والاشراف این حادثه را در پایان صلح حدیبیه - و نه حجة الوداع - دانسته است! (53) روشنتر از این عبارات، عبارتی است كه در پایان شرح حال حضرت امیر علیه السلام آمده و محدث نوری رحمه الله نیز آن را نقل كرده، ولی به مفاد آن، توجه كافی نشده است. وی، پس از وصف جالبی از فضایل آن حضرت، این نكته را هم میافزاید كه هر یك از صحابیان را فضایلی است و پیامبر صلی الله علیه و آله در هنگام مرگ، از آنان خشنود بوده و از باطن صحابیان خبر میدهد كه با ظواهر ایشان در ایمان موافقت دارد. قرآن نیز بدین امر نازل شده و آنان، همه، هم دیگر را دوست میداشتند. وی، سپس ادامه میدهد: حوادثی پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله رخ داده كه صحت آن قطعی نیست و مطلب قطعی دربارهی ایشان، همان است كه پیشتر گذشت. وی، بار دیگر، تاكید میكند كه حوادث اتفاق افتاده پس از وفات پیامبر، قطعی نیست، بلكه ممكن است، و ما، دربارهی صحابیان به آن چه گذشت، معتقدیم، ولی خداوند، خود، به آن چه رخ داده، آگاهتر است...» . (54) آیا گویندهی این سخن - كه در رخ دادن حوادث تلخ پس از مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله به وادی تردید گراییده و در صدد تبرئهی غائله آفرینان و بدعت گذاران و اصحاب سقیفه است - میتواند شیعی باشد؟ نظریهی معتزلی بودن مسعودی حال به بررسی این نظریه كه «مسعودی، معتزلی است» ، میپردازیم. شاهدی كه بر معتزلی بودن وی ذكر كردهاند، تعبیر «اهل العدل» دربارهی معتزلیان است، ولی این اصطلاح، میتواند تنها به نوعی نام گذاری باز گردد. مسعودی، در واقع، از معتزلیان با نامی كه خود بر خود نهادهاند، یاد میكند و این، الزاما به مفهوم معتزلی بودن وی نیست. در هنگام نقل آرای معتزله در كتابهای مسعودی، تمایل روشنی به این فرقه دیده نمیشود. نظریهی شافعی بودن مسعودی نكتهی قابل توجه دربارهی مسعودی، شافعی بودن وی است كه «سبكی» دربارهی وی گفته است. بررسی جدی شافعی بودن مسعودی، با توجه به در دسترس نبودن رسالة البیان عن اصول الاحكام كه مستند این سخن است، امكانپذیر نیست، ولی شاهدی بر نفی این سخن نیافتیم، بویژه با توجه به توصیف مسعودی از كتاب خود، نظم الادلة فی اصول الامة. او، آن را مشتمل بر «اصول الفتوی و قوانین الاحكام كتیقن القیاس والاجتهاد فی الاحكام و وقع (55) الرای والاستحسان و معرفة الناسخ من المنسوخ...» معرفی كرده است. لحن كلام وی، نشان میدهد كه وی، لااقل، به اعتبار قیاس و اجتهاد، باور دارد و این، مؤید خوبی بر تسنن وی است، زیرا، هر چند افرادی شاذ از شیعه، مانند ابن جنید، به اعتبار قیاس قائل بودند، ولی اكثریت قاطع شیعیان، قیاس را باطل میدانند، لذا این عبارت، دلیل خوبی بر سنی بودن او است. با ذكر یك نكته، بحث از مذهب صاحب مروج الذهب را به پایان میبریم. مسعودی، در این كتاب، اصرار دارد كه مذهب خود را آشكار نكند. آیا مذهب وی در عین تسنن، با مذهب اكثریت جامعه، مغایر بوده یا علت دیگری در این امر مؤثر بوده است؟ پاسخ این پرسش، روشن نیست. باری، مسعودی در جایی از مروج الذهب، ضمن یاد كرد تفصیلی از اصول پنجگانهی معتزله و اشاره به باورهای دیگر فرقههای اسلامی، میافزاید: ما، كتاب الابانة عن اصول الدیانة را برای طرح دیدگاهی كه خود برگزیدهایم، اختصاص دادهایم. (56) از این كتاب، خبری در دست نداریم، لذا نمیتوان دربارهی خصوصیات مذهب مسعودی، داوری روشنی ارائه داد، هرچند در اصل تسنن وی تردیدی نیست. در بخش آینده، عباراتی دیگر از كتابهای مسعودی مورخ را میآوریم كه شیعی نبودن وی را مؤكد میسازد. بخش دوم - اثبات الوصیة و صاحب مروج الذهب با مقایسه میان منقولات كتابهای مسعودی مورخ و منقولات اثبات الوصیة، تفاوت آشكاری دیده میشود. به موارد زیر، توجه شود: - در بخش گذشته، اثبات كردیم كه صاحب مروج الذهب، به مشروع نبودن لافتخلفای نخستین، تن در نمیدهد، ولی كتاب اثبات الوصیه، به گونهای دیگر است در این كتاب، حوادث دل خراشی كه پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله رخ داده و ظلم هایی كه بر حضرت امیر علیه السلام و حضرت زهرا علیها السلام روا داشتند، به روشنی، گزارش شده است. (57) - گزارشهای اثبات الوصیة دربارهی تاریخ زندگانی پیامبران، با گزارشهای مروج الذهب، اختلاف روشنی دارند. (58) غرض اصلی تالیف اثبات الوصیة، اثبات امامت و وصایت دوازده امام بوده و مؤلف، روایات چندی، از جمله حدیث «لوح جابر» كه در آن نامهای دوازده امام علیه السلام برده شده، (59) و نیز حدیث گواهی حضرت خضر در حضور حضرت امیر علیه السلام به امامت دوازده امام علیهم السلام با ذكر نام یك یك آنان (60) در این زمینه نقل میكند. حال، این مطالب را با اظهار نظر مسعودی دربارهی اصل اعتقاد به دوازده امام، صرف نظر از افراد مشخص آنان، مقایسه كنید. وی، مذهب امامیهی اثنا عشریه را در التنبیه والاشراف چنین معرفی میكند: القطعیة بالامامة الاثنا عشریة منهم، الذین اصلهم فی حصر العدد ما ذكره سلیم بن قیس الهلالی فی كتابه... و لم یروا هذا الخبر غیر سلیم بن قیس وان امامهم المنتظر فی وقتنا هذا المورخ به كتابنا، محمد بن الحسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی ابن ابی طالب. (61) برخی گمان بردهاند كه كتاب البیان فی اسماء الائمة القطعیة من الشیعة - كه مسعودی، آن را به خود نسبت میدهد، همین اثبات الوصیة است، (62) ولی هیچ دلیلی بر این امر در دست نیست و علی القاعده، باید مفاد این كتاب، تنها ذكر نام امامان و احیانا تاریخ حیات ایشان باشد و دیدگاه كلی آن هم مشابه همین دیدگاه التنبیه والاشراف باشد. گفتنی است كه صاحب مقامع الفضل، نگارش اثبات الوصیة را دلیل بر امامی بودن مؤلف نمیداند. وی، چنین استدلال كرده است كه عامه نیز اصل وصایتحضرت امیر علیه السلام را پذیرفتهاند، ولی آن را تاویل نابهجا میكنند. محدث نوری، به درستی، در پاسخ این استدلال آورده است كه این كلام، از آن جا مطرح شده كه به اصل كتاب اثبات الوصیه، مراجعه نشده است و تنها با اتكا به نام این كتاب، تصور رفته كه كتاب، تنها، اصل وصایت آن حضرت را مطرح میسازد. اگر به اصل كتاب مراجعه میشد، در امامی بودن مؤلف، تردید نمیشد. (63) به هر حال، شكی نیست كه مؤلف اثبات الوصیة، غیر از مسعودی صاحب مروج الذهب است. نگاهی به روش تالیف این دو كتاب نیز این امر را تاكید میكند. مسعودی، در مروج الذهب - كه تاریخ تالیف آن دقیقا با تاریخ تالیف اثبات الوصیه یكی بوده و هر دو در سال سیصد و سی و دو، نگارش یافتهاند - و نیز در التنبیه والاشراف، مكرر، به دیگر كتابهای خود با ذكر اوصاف و ویژگیهای آنها ارجاع میدهد (64) و نیز پی در پی، از تاریخ تالیف كتاب یاد میكند، (65) در حالی كه این گونه نكات، به هیچ وجه، در اثبات الوصیة دیده نمیشود. نتیجهی بحثمسعودی، صاحب مروج الذهب، بی شك، سنی بوده است، البته، سنی متشیع با اعتقاد به افضلیتحضرت امیر علیه السلام و باور به مقامات معنوی و باطنی اهل بیت علیهم السلام بر خلاف صاحب اثبات الوصیة كه امامی اثنا عشری خالص است. با توجه به این امر، دیدگاه تعدد علی بن حسین مسعودی، مطرح میگردد. آیة الله والد، مدظله، در ذیل سندی از الغیبهی نعمانی كه با نام علی بن الحسین آغاز میكند، مرقوم داشتهاند: الظاهر انه علی بن الحسین المسعودی صاحب اثبات الوصیة و هو غیر صاحب مروج الذهب قطعا. ایشان، توضیح میفرمودند كه ابوالعباس نجاشی، به گمان یكی بودن علی بن حسین مسعودی، دو كتاب اثبات الوصیة و مروج الذهب را به یك مؤلف نسبت داده است، در حالی كه دقت در مندرجات این دو كتاب، میرساند كه این دو، نمیتواند تالیف یك مؤلف باشد. در این جا، بحث از تغایر صاحب مروج الذهب و مؤلف اثبات الوصیه را خاتمه یافته میبینیم، ولی تعیین مؤلف اثبات الوصیه، هنوز به بحثبیشتری نیازمند است. بخش سوم - مؤلف اثبات الوصیة ما، در مقالهی نعمانی و مصادر غیبت، پس از بحثی مفصل دربارهی علی بن حسین مسعودی - استاد نعمانی - چنین نتیجه گرفتیم كه استاد نعمانی، علی بن حسین مسعودی از محمد بن یحیی عطار، در قم، حدیث دریافت كرده است، و مظنون، آن است كه این شخص، غیر از مسعودی، مؤلف مروج الذهب است، و احتمالا، وی، مؤلف اثبات الوصیة است. در توضیح قسمت آخر این نتیجه، میافزاییم كه هر چند متعدد بودن علی بن حسین مسعودی - در قرن چهارم - با توجه به تغایر استاد نعمانی و صاحب مروج الذهب، به واقعیت نزدیك است، ولی نمیتوان مطمئن شد كه مؤلف اثبات الوصیة، حتما، همان استاد نعمانی است; زیرا، استاد نعمانی، همواره، از محمد بن یحیی عطار روایت میكند، ولی نام محمد بن یحیی عطار، اصلا، در اثبات الوصیه نیامده است. این امر، هر چند دلیل قطعی بر تغایر این دو نیست (66) ، ولی در تضعیف احتمال اتحاد این دو شخص، سودمند است. از سوی دیگر، ما، شاهد روشنی بر اتحاد نیافتیم. نویسنده، بر این باور است كه وقتی اثبات كردیم كه رجال نجاشی در ترجمهی علی بن حسین مسعودی صاحب مروج الذهب، دچار اشتباه شده و نسبت كتاب اثبات الوصیه به وی نادرست است، دیگر دلیلی در دست نیست كه مؤلف اثبات الوصیة، علی بن حسین مسعودی نام داشته است، تا بحث اتحاد یا عدم اتحاد وی با صاحب مروج الذهب موضوع پیدا كند، بلكه این احتمال هم وجود دارد كه مؤلف اثبات الوصیه، اصلا، نام دیگری داشته و منشا اشتباه نجاشی، چیز دیگری باشد، نه متعدد بودن علی بن حسین مسعودی. از این رو، پروندهی اثبات الوصیة، به مطالعهی جدیتر نیازمند است. ما، در این جا به دو نكتهی تازه، در این زمینه اشاره میكنیم: نكتهی یكم - اثبات الوصیه و شلمغانی میان كتاب الاوصیاء (67) شلمغانی و كتاب اثبات الوصیة، بی شك، ارتباطی وجود دارد. در توضیح این نكته، توجه به دو امر مفید است: 1- سید بن طاووس، در فرج المهموم، روایتی را دربارهی نجوم، با این عبارت نقل كرده است: ذكر محمد بن علی، مؤلف كتاب الانبیاء و الاوصیاء من آدم الی المهدی علیه السلام فی حدیث ما لفظه: «روی ان رجلا اتی علی بن الحسین علیه السلام و عنده اصحابه...» . (68) این روایت، با اندكی تفاوت در الفاظ، در اثبات الوصیه آمده است. (69) در عبارت فوق، مراد از محمد بن علی، ظاهرا، شلمغانی است. (70) در این عبارت نام یا وصف كتاب، جالب توجه است. این عبارت، دقیقا، محتوای اثبات الوصیة را میرساند. اثبات الوصیة بر خلاف تعبیر نجاشی (71) رسالهی اثبات الوصیة لعلی ابن ابی طالب علیه السلام نیست، بلكه كتاب برای اثبات استمرار سنت وصایت، از آدم تا پیامبر خاتم (قسم اول كتاب) و از پیامبر تا حضرت مهدی (قسم دوم كتاب) نگارش یافته است. 2- شیخ طوسی، در اثبات ولادت صاحب الزمان، دو روایت از محمد بن علی شلمغانی، در كتاب اوصیاء نقل كرده كه هر دو، با چند روایت قبل و بعد، درستبا همان ترتیب، با تعبیراتی مشابه، در اثبات الوصیة دیده میشود. جدول زیر این دو را آسانتر میسازد: ردیف / آغاز عبارات غیبة طوسی / آغاز عبارات اثبات الوصیة 1 / 210- روی ان بعض اخوات ابی الحسن علیه السلام كانت لها جاریة... / قال المؤلف لهذا الكتاب: روی لنا الثقات من مشایخنا ان بعض اخوات ابی الحسن علی بن محمد علیه السلام كانت لها جاریة (ص 256) 2 / 211- روی علان الكلینی، عن محمد بن یحیی... / روی علان الكلابی (الكلینی ظ) عن محمد بن یحیی (ص 260) 3 / 212- و روی علان باسناده ان السید علیه السلام ولد... / و روی علان باسناده ان السید علیه السلام ولد... (ص 260) 4 / 213- روی محمد بن علی الشلمغانی فی كتاب الاوصیاء. قال: حدثنی حمزة بن نصر، غلام ابی الحسن علیه السلام عن ابیه، قال: لما ولد السید علیه السلام تباشر اهل الدار بذالك... / و حدثنی حمزة بن نصر، غلام ابی الحسن علیه السلام قال: ولد السید علیه السلام فتباشر اهل الدار بمولده (ص 260) 5 / 214- و عنه، قال: حدثنی الثقة عن ابراهیم بن ادریس، قال: وجه الی مولای ابومحمد علیه السلام بكبش و قال: «عقه عن ابنی فلان...» / و حدثنی الثقة من اخواننا عن ابراهیم بن ادریس، قال: وجه الی مولای ابومحمد علیه السلام بكبشین و قال: «عقهما عن ابنی فلان...» (ص 260) 6 / 215- و روی علان، قال: حدثنی ظریف ابونصر الخادم، قال: دخلت علیه - یعنی صاحب الزمان علیه السلام - فقال لی: علی بالصندل الاحمر. / و حدثنا علان، قال: حدثنی ابونصر ضریر الخادم، قال: دخلت علی صاحب الزمان، فقال لی: علی بالصندل الاحمر. (ص 261) 7 / 216- جعفر بن محمد بن مالك، قال: حدثنی محمد بن جعفر بن عبدالله... / و عن جعفر بن محمد بن مالك، قال: حدثنی محمد بن جعفر بن عبدالله (ص 261) البته، در اثبات الوصیه، روایات دیگری هم در لابهلای روایات بالا، نقل شده است، ولی هفت روایت الغیبهی طوسی، همگی با همان ترتیب، آمده است. تفاوت تعابیر در این دو كتاب، برخی به گونهای طبیعی، معلول تفاوت ساختار دو كتاب، مانند تغییر دادن «روی لنا الثقات من شایخنا» به «روی» در ردیف اول، و تبدیل «حدثنا» به «روی» در ردیف ششم، و برخی دیگر، از اختلاف نسخهی كتاب ناشی میگردد. به هر حال در نگاه نخست، این احتمال به ذهن میآید كه اثبات الوصیة، همان كتاب الاوصیاء شلمغانی باشد، ولی عبارت پایان این كتاب، یعنی «وللصاحب منذ ولد الی هذا الوقت - و هو شهر ربیع الاول سنة اثنتین و ثلاثین و ثلاثمئة - ، ست و سبعون سنة و احد عشر شهرا و نصف شهر» تاریخ 332 را نشان میدهد كه پس از قتل شلمغانی، در سال 323 است، (72) لذا این احتمال مطرح میگردد كه شیخ طوسی، از همین كتاب اثبات الوصیه نقل كرده است، ولی آن را اشتباها به شلمغانی نسبت داده است، ولی شیخ طوسی، روایتی دیگر از كتاب الاوصیاء شلمغانی نقل كرده كه در اثبات الوصیة یافت نشد. (73) به هر حال، ارتباط این كتاب و شلمغانی و كتاب الاوصیاء، به بحثبیشتری نیازمند است. نكتهی دوم - اثبات الوصیة و علی بن حبشی یكی از كسانی كه در آغاز چند سند اثبات الوصیه دیده میشود، «عباس بن محمد» است كه از پدر خود روایت میكند. (74) در موردی از این كتاب، چنین سندی آمده است: «حدثنی العباس بن محمد بن الحسن، قال: حدثنی محمد بن الحسین، عن صفوان بن یحیی...» . در این سند، تصحیف رخ داده است. عبارت صحیح، ظاهرا، چنین است: «حدثنی العباس بن محمد بن الحسین، قال: حدثنی ابی محمد بن الحسین، عن صفوان بن یحیی» . (75) العباس بن محمد، فرزند محمد بن الحسین بن ابی الخطاب معروف است. علی بن حبشی (یا حبیش یا حبش) (76) ، از عباس بن محمد (بن الحسین بن ابی الخطاب)، از پدر خود از صفوان بن یحیی (77) و دیگران (78) ، روایاتی دارد. شیخ طوسی، این راوی را در رجال خود چنین ترجمه كرده است: علی بن حبشی بن قونی الكاتب، خاصی، روی عنه التلعكبری و سمع منه سنة اثنتین وثلاثین وثلاثمئة الی وقت وفاته و له منه اجازة. (79) سال سیصد و سی و دو كه تلعكبری از علی بن حبشی حدیثشنیده - دقیقا، سال تالیف اثبات الوصیة است، لذا این احتمال میرود كه مؤلف كتاب اثبات الوصیة، همین علی بن حبشی باشد كه در اثر تحریف نسخه به ، «علی بن حسین» تبدیل شده است. شباهتحبشی (یا حبش یا حبیش) به «حسین» در نگارش، پوشیده نیست. پس از این تبدیل، این عنوان بر علی بن حسین مسعودی صاحب مروج الذهب كه دقیقا، در همان عصر میزیسته، تطبیق شده است. این احتمال هم وجود دارد كه كلمه «بن قونی» در نگارش پیوستهی حروف، شبیه «المسعودی» گردیده و به آن تبدیل شده باشد. مؤید دیگری بر این كه كتاب، تالیف علی بن حبشی باشد، آغاز برخی از اسناد اثبات الوصیة با نام جعفر بن محمد بن مالك است. (80) علی بن حبشی بن قونی از این راوی، روایاتی دارد. البته، آن چه گفتیم، تنها، در حد یك احتمال است و نمیتوان به صحت آن حكم; زیرا، روایت علی بن حبشی از افرادی، چون حمیری (81) و علان كلینی (82) و سعد بن عبدالله (83) - كه در آغاز اسناد اثباتالوصیه بسیار قرار گرفتهاند - دیده نشده است. بنابراین، شناخت مؤلف اثباتالوصیة، هنوز به بحث و بررسی نیازمند است. پینوشتها: 1) فهرست ابن ندیم، ص 219 (چاپ تجدد، ص 171) . در این كتاب، از كتابی با نام كتاب التاریخ فی اخبار الامم من العرب والعجم نام برده كه درستی آن معلوم نیست و احتمالا، نام یكی از كتب معروف وی مانند اخبار الزمان باشد. در ادامهی نام مروج الذهب عبارت اسماء القرایات (القرابات) خ.ل.» قابل تامل است و گویا مصحف «اهل الدرایات» باشد. ر.ك: مروج الذهب، ج 1، ص 18. 2) رجال نجاشی، ص 254 / 665. 3) ر.ك: مروج الذهب، ج 2، ص 184، بند 988، و نیز بند بعدی; معجم الادباء، ج 13، ص 91، طبقات الشافعیة الكبری، ج 3، ص 456; سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 569. 4) سرائر، ج 1، ص 615. 5) معجم الادباء، ج 13، ص 91. 6) لسان المیزان، ج 5، ص 21. 7) فرج المهموم، ص 126. 8) خلاصه، ص 100 / 40 رجال ابن داوود، ص 241/1018. 9) تاریخ اسلام، ج 25، ص 341 . نیز ر.ك: سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 569. 10) طبقات الشافعیة الكبری، ج 3، ص 456. 11) تاسیس الشیعة، ص 254. 12) لسان المیزان، ج 5، ص 21. 13) منتهی المقال، ج 4، ص 392. 14) مستدرك الوسائل، ج 19 (خاتمه، ج 1) ص 115- 127. 15) تنقیح المقال، ج 2، ص 282. 16) قاموس الرجال، ج 7، ص 433- 435. 17) علاوه بر آن چه در متن اشاره شد، مرحوم علامه مجلسی، مؤلف كتاب الوصیة (كه مراد همین اثبات الوصیة است) و كتاب مروجالذهب را یكی میداند. (بحار، ج 1، ص 18، و نیز ص 36. و نیز ر.ك: ج 105، ص 61. 18) با توجه به نقل منهج المسعودی فی بحث العقائد، ص 83 و منهج المسعودی فی كتابة التاریخ، ص 15 و ص 107. 19) منهج المسعودی فی كتابة التاریخ، ص 71- 78. 20) همان كتاب، ص 74. 21) منهج المقال، ج 4، ص 392. 22) مستدرك الوسائل، ج 19، ص 115 به بعد. 23) این كتب عبارتاند از: المقالات فی اصول الدیانات، الزلف، الاستبصار، سرالحیاة، الصفوة فی الامامة، المعالی فی الدرجات والابانة فی اصولالدیانات» ظاهر عبارت نجاشی ، آن كه از، المعالی تاالدیات نام یك كتاب است، در مروج الذهب از كتابی با نام «الابانة فی اصول الدیانة» یاد شده است)، اخبار الزمان من الامم الماضیة و الاحوال الخالیة (در مروج الذهب به جای الاحوال، الاجیال آمده است.) از این كتب به جز كتاب زلف در التنبیه و الاشراف هم یاد شده است. ر.ك: مروج الذهب، فهرست، ج 6، ص 67- 69، التنبیه و الاشراف، مقدمهی مصحح، «و» ، «ز» . 24) مستدركالوسائل، ج19 (خاتمه، ج1)، ص118. 25) موضوع رجال نجاشی، (و فهرست طوسی) مطلق «اصحابنا» است كه علاوه بر كسانی كه مذهب صحیح دارند، كسانی مانند فطحیه و واقفه را نیز شامل میگردد كه در فروع دین تفاوت چندانی با مذهب صحیح ندارند، (ر.ك: مقدمهی فهرست طوسی; رجال نجاشی، ص 403) گفتنی است كه مراداز «اصحابنا» نزدیك به مفاد «امامی» به معنای اعم است. «امامی» به معنای اعم، هر كسی است كه حضرت امیر علیه السلام را خلیفهی بلافصل پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و عقیده به نص صریح بر امامت آن حضرت داشته باشد (در مقابل زیدیه كه به نص وصفی و نه نص اسمی قائلاند) هر چند در مورد سایر امامان، اعتقاد صحیح نداشته و مثلا فطحی یا واقفی باشند. ر.ك: فرق الشیعة، ص 18 به بعد; اوائل المقالات، ص 38. به هر حال با توجه به عدم اختصاص رجال نجاشی به مصنفان شیعی صحیح المذهب در استدلال فوق، عدم اشاره نجاشی به فساد مذهب مسعودی ضمیمه گردید. 26) نسخهی موجود مروج الذهب در سال 332 نگارش یافته و افزودههایی بر آن در سال 336 هم انجام گرفته است (مروج الذهب، ج 1، ص 29، ج 5، ص 301، بند 3656 و نیز ر.ك: منهج المسعودی فی كتابة التاریخ، ص 92- 95) . مؤلف، سپس تحریر جدیدی از كتاب خود با تجدید نظر كامل و افزودن مطالب بسیار، فراهم آورده كه چند برابر تحریر نخستبوده و در سال 345 نگارش یافته است (التنبیه والاشرافص 84 و 85 و 97 و 124 و 133) . از این تحریر گسترده مروج الذهب، اثری در دست نیست و تنها تحریر اول كه از همان زمان مؤلف از شهرت بسیار برخوردار بوده (التنبیه والاشراف، ص 85) موجود است. 27) قسمتی از كتاب، در سال 344 نگارش یافته، ولی نسخهی كامل شدهی آن، تحریر سال 345 است. (ر .ك: التنبیه والاشراف، ص 347) 28) مقالهی نعمانی و مصادر غیبت، قسمت دوم (مجلهی انتظار، شمارهی سوم، ص 187- 191) . 29) مستدرك الوسائل، ج 1 (خاتمه، ج 1)، ص 120- 122. 30) مروج الذهب، ج 1، ص 40، بند 55. 31) مروج الذهب، ج 1، ص 40، بند 56. 32) مروج الذهب، ج 1، ص 41، بند 58. 33) مسعودی در این جا عبارت «یزعمون» به كار برده. یكی از معانی شایع «زعم» : قال است كه در این جا چنین معنای صحیح مینماید بویژه با عنایتبه این كه وی این فعل را درباره عقاید متناقض دو گروه ذكر كرده است كه لاجرم یكی از آنها درست است. 34) به حاشیهی پیشین مراجعه شود. 35) مروج الذهب، ج 1، ص 41، بند 59. 36) مروج الذهب، ج 1، ص 69، بند 116. 37) ر.ك: منهج المسعودی فی بحث العقائد والفرق الدینیة، د. هادی حسین حمود، ص 273. 38) مروج الذهب، ج 2، ص 259، بند 1138. 39) مروج الذهب، ج 3، ص 16، بند 1463، ص 45، بند 1523، ص 280، بند 1952; ج 4، ص 45، ب
این صفحه را در گوگل محبوب کنید
[ارسال شده از: راسخون]
[مشاهده در: www.rasekhoon.net]
[تعداد بازديد از اين مطلب: 234]
-
گوناگون
پربازدیدترینها