غفلت از«آزادي معنوي»كشنده تر از استثمار و استعمار

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: غفلت از«آزادي معنوي»كشنده تر از استثمار و استعمار
خبرگزاري فارس:«استاد مطهري مانند طبيبي حاذق و نگهباني تيزبين در سنگر فرهنگي ، پي به اين درد برده و مي گويد : « درد جامعه بشري اين است كه مي خواهد آزادي اجتماعي را تأمين كند ، ولي به دنبال آزادي معنوي نمي رود . »

مقدمه :

آزادي واژه اي است مقدس ، كه در نزد همه اقوام و ملت ها داراي قداست ويژه اي است . بسياري از انديشمندان آزاده جهان ، جان خود را در راه رسيدن به آزادي فدا كرده اند . انقلاب هاي زيادي براي دستيابي به آزادي رخ داده و حكومت هاي متعددي به دليل عدم اعطاي آزادي سقوط كرده اند . هر امتي با توجه به نوع نگرش خود به انسان و جهان ، ديدگاهش را نسبت به آزادي ابراز مي نمايد ، اما آن چه كه بين همه امت ها مشترك است ، توجه خاص همه جوامع بشري به مفهوم آزادي است .

افراد متعددي در طول تاريخ ، با شعار آزادي مردم را بر عليه حكومت ها شورانده اند ، ولي پس از اين كه خود به قدرت رسيده اند ، آزادي ديگران را محدود كرده اند . بنابراين آزادي واژه اي است كه زياد مورد سوء استفاده قرار گرفته است . امروزه هم بيشتر كشورها با استناد به حقوق بشر ، خواهان گسترش آزادي براي ملت خود هستند . كشورهاي قدرتمند جهان ، حقوق بشر و اصل آزادي را به عنوان حربه اي عليه مخالفان افزون طلبي خود به كار مي برند . به علت همين سوء استفاده هايي كه از آزادي شده است ؛ انسان ها تحت لواي هر حكومتي كه قرار مي گيرند نسبت به مسأله آزادي حساسيت ويژه اي دارند .

دموكراسي هاي غرب هرچند تا حدودي برخي از آزادي ها را براي خود به ارمغان آورده اند ، ولي از نظر معنوي آنها در دام بلاهاي اخلاقي گرفتار شده اند . اسلام نيز از همان ابتداي دعوت پيامبر (ص) يكي از وعده هاي مهمش آزادي از ستم و ظلم ، ظالمان بوده است و آزادي معنوي ؛ آزادي از قيد عقده هاي رواني ، كينه ، حسد و .. بوده است . در پذيرش اسلام نيز ، آزادي كامل حكم فرماست : لا اِكراهَ فيِ الدّين ( بقره 256 )يعني در پذيرش دين اكراه و اجباري نيست . « اِنّا هديناهُ السّبيل » ( دهر 3 ) ما راه راست را به او نشان داديم . خواه شكرگذار شود ، خواه كفران نمايد .

تعريف آزادي

آزادي از جمله واژ هايي است كه تعاريف مختلفي درباره آن به عمل آمده است . انسان ها طبق جهان بيني و عقايد خود از كلمه آزادي ، استنباط هاي مختلفي دارند و هر حكومتي كه قدرت حاكمه را در دست دارد ، طبق بينش خود و نيازهايي كه براي ادامه حكومت دارد ، براي آن تعريف مي نمايد . انديشمندان زيادي درباره آزادي نظر داده اند كه به بعضي از آنها اشاره مي كنيم :

1- آزادي از ديدگاه غربي :

در غرب آزادي اين گونه تعريف مي شود ؛ كه انسان ها آزاد آفريده شده اند و بايد آزاد باشند ، اما اين آزادي نبايد مزاحم آزادي ديگران شود . كاريت آزادي را اين گونه تعريف مي كند : « آزادي عبارت است از قدرت يا اختيار انجام آنچه كه كسي خواسته باشد فارغ از مداخله ديگران انجام بدهد . » ( 1 ) منتسكيو در تعريف آزادي مي گويد : « آزادي يعني اينكه فرد در آنچه كه قانون منع نكرده ، مختار باشد و از هيچ چيز ممنوع نباشد ، مگر به حكم قانون و بهترين قاون اين است كه مردم را به حد اعلاي آزادي برساند . » (2)

2- آزادي از ديدگاه ماركسيم :

هگل از انديشمنداني است كه مي گويند برخي از نظريه هاي ماركسيستي ، از انديشه هاي وي گرفته شده است . وي درباره آزادي مي گويد : « آزادي يعني اطاعت از دولت » من با اطاعت از دولت خودم ، به واقع همان كاري را مي كنم كه در حقيقت مي خواسته ام بكنم . » (3 ) ماركس ضمن اينكه معتقد است كه جواع بر اساس اصل ديالكتيك به سمت بي طبقه شدن و در نهايت به كمونيزم غير دولتي مي شود ، اما تأكيد بر عمل دارد و مي گويد : بايد دست به عمل زد و مفهوم آزادي اين است كه با سير جمعي تاريخ ، همگام شويم ، يعني به ميان توده مردم بياييم و اقدام به جنبش و انقلاب كنيم . ( 4 )

آزادي از ديدگاه شهيد مطهري :

آزادي از جمله مفاهيمي است كه استاد مطهري درباره آن ، قلمفرسايي كرده است . استاد مطهري ضمن اينكه معتقد به دو نوع آزادي است : اجتماعي و معنوي ، اما براي انسان هم قائل به برخي استعدادهاست كه قابل رشد و ترقي هستند . لذا آزادي اجتماعي را ، نبودن هيچ مانعي در جهت جلوگيري از رشد و تكامل انسان در اجتماع مي داند ؛ يعني انسان از ناحيه ساير افراد ، آزادي داشته باشد و كسي مانع از فعاليت فكري ، جسمي و .... فرد نباشد . ( 5)

استاد مطهري به نوعي ديگر از آزادي معتقد است كه آن ، آزادي معنوي است . استاد مطهري بر اين عقيده است كه انسان در وجودش از صفات متضادي برخوردار است ؛ خشم و غضب ، مهر و محبت ، فطرت ، عقل و ... . آزادي معنوي يعني اينكه انسان از صفات پست حيواني و صفاتي كه انسان را به سوي پستي مي كشد آزاد باشد . استاد مطهري مي گويد انسان اگر بخواهد آزادي معنوي داشته باشد ، بايد از صفات پست حيواني خود را رهايي دهد .« آزادي معنوي بر خلاف آزادي اجتماعي ، آزادي انسان از خود است ( آزادي معنوي ) يعني نجات از خود ، خودي كه به سمت پليدي ها مي رود . » ( 6 )

انواع آزادي

همانگونه كه گرايش هاي وجودي انسان مختلف است ، نيازهاي او نيز متفاوت خواهد بود . به همين خاطر ، آزادي كه يكي از نيازهاي اساسي انسان در زندگي فردي و اجتماعي مي باشد ، متنوع خواهد بود كه برخي از انواع آن اشاره مي كنيم :

1- آزادي اجتماعي

انسان در جهان آفرينش موجود ويژه اي است ، يعني علاوه بر نيازهايي كه ساير موجودات دارند ، نيازهاي ويژه اي هم براي رشد و تكامل دارد . آزادي اجتماعي از جمله آن نيازهاست ، كه در صورت عدم آن ، انسان قادر به پرورش استعدادهاي خود نخواهد بود . اگر افرادي در جامعه ب حسب قدرت اجتماعي ، ثروت ، زور ، نيرو و ... افراد ضعيف تر از خود را به استثمار و ذلت بكشاند و مانع رشد و تكامل و بالندگي ديگر افراد شوند مطمئنا انسان توان پرورش استعدادهايش را نخواهد يافت . استاد مطهري نيز به به اين امر مهم توجه خاصي دارد و در اين باره مي گويد :

« آزادي اجتماعي ، يعني بشر بايد در اجتماع از ناحيه ساير افراد اجتماع ، آزادي داشته باشد ، ديگران او را استخدام و استثمار ننمايند . جلو فعاليت هاي او را نگيرند ، قواي فكري و جسمي فرد از او گرفته نشود . » ( 7 )

با مطالعه تاريخ انسان به اين نتيجه مي رسد كه انسان ها بر اساس تمايلات نفساني خود ، هميشه سعي در دست اندازي به اندوخته هاي مادي ديگران داشته است . و اين دردي است كه هر انسان آزاده اي را آزار مي دهد . استاد مطهري نيز بر حسب آزادانديشي خود ، دچار اين درد بوده است و در اين باره مي گويد : يكي از گرفتاري هاي زندگي بشر در طول تاريخ ، همين بوده است كه افرادي نيرومند و قدرتمند ، از قدرت خودشان سوء استفاده كرده ، افراد ديگر را در خدمت مي گرفتند . »

استاد مطهري دردي را اظهار مي دارد كه خود ، آن را لمس كرده است . ايشان در دوراني زندگي مي كرد كه كشورهاي قدرتمند جهان به ويژه آمريكا و شوروي و پيرترين آنها ، انگليس دست هاي طمع خود را بر روي ذخاير ملي كشورهاي فقير و مستعمرات نهاده بودند و مردم اين كشورها در ورطه نابودي كشيده شده بودند . تعبير زيباي استاد مطهري از استثمار به « چيدن ميوه » نشان از درك عميق وي از اين مسأله دارد ؛ يعني حاصل سال ها تلاش يك كشاورز براي به ثمر رساندن يك درخت ، چيدن ميوه آن است ، ولي استثمارگر با نفوذي كه دارد حاصل عمر و زحمات فراوان او را به راحتي براي خود مي برد .

استاد مطهري در اين باره مي گويد :« محصول كار و فكر هر كس ، ارزش هر كس بايد از آن خود او باشد . وقتي افرادي كار مي كنند كه محصول درخت وجود ديگران را به خودشان تعلق دهند مي گويند : اين خود ديگري را استثمار كرده است . » ( 8 )

آنچه مسلم است ، اين است كه روابط كشورها براساس منافع ملي خودشان مي باشد ، و آنچه اسلام سفارش كرده است ، در دنياي امروزي با اين تفكرات ليبرالي و ... اجرا شدني نيست . طبيعي است كه داشتن رابطه با كشورهاي قدرتمند و صاحب نفوذ ، اگر بدون درايت و تفكر به عواقب آن باشد ممكن است دوباره استعمار و استثمار تكرار شود . پس وظيفه دولتمردان اسلامي اين است كه روز به روز بر رفاه شهروندان خود بكوشند و به جاي تكيه به خارج از كشور زمينه هاي قطع نياز به قدرت هاي بزرگ ، به مردم خود اعتماد كنند و با ايجاد وحدت و يكدلي و اجراي عدالت ، زمينه هرگونه استعمارو استثمار را از بين ببرند .

2- آزادي فردي

آزادي فردي براساس جهان بيني افراد هر جامعه متفاوت است . در دموكراسي غرب بر اين باورند كه انسان آزاد آفريده شده است و بايد آزاد باشد و ريشه و منشأ آزادي را تمايلات افراد جامعه مي پندارند . از نظر انديشمندان غربي ، انسان داراي يك سري خواستهاست و مي خواهد كه به طرز خاصي زندگي كند ، همين خواستها و تمايلات انسان منشأ آزادي او خواهد بود . آنچه كه آزادي افراد را محدود مي كند ، آزادي و اميال ديگران است ؛ يعني هيچ ضابطه اي نمي تواند آزادي انسان و تمايلات او را محدود نمايد . استاد مطهري اين نوع آزادي را ، آزادي حيواني مي داند و اينكه انسان بر اساس ميل خود ، رفتار كند – چيزي كه تميز دهنده انسان و حيوان شود – يافته نخواهد شد . استاد مطهري براي انسان ويژگي هاي روحي مختلفي از قبيل تفكر منطقي ، ميل به حقيقت جويي و تمايل به زيبايي و پرستش و ... قائل است و با تجه به موارد فوق ، ممكن نمي داند كه انسان آزاد آزاد باشد . ( 9)

استاد مطهري آزادي را خلاصه در آزادي شهوات نمي داند ، بلكه آزادي انسان را با توجه به عواطف و احساساتش ، در جهت تعالي او مي داند . استاد مطهري مي گويد آزادي در اسلام انسان را از حيوانيت رهايي مي سازد و انسانيت را به او مي دهد و تفاوت آزادي فرد در اسلام و غرب را در اين مي داند كه در اسلام ، انسان از بند هوي و هوس آزاد است ، ولي در غرب انسان اگرچه از نظر فردي از برخي آزادي ها برخوردار است ولي دام هاي فراواني براي دربند كشيدن او وجود دارد كه توسط ديگران پهن شده است .

3- آزادي جنسي

يكي از مكاتبي كه در غرب وجود دارد مكتب اخلاق جنسي است . اين مكتب براساس سه اصل مهم بنا نهاده شده است ؛ يكي اينكه آزادي هر فرد مطلقاً محترم است و بايد محفوظ بماند . مگر آنجا كه مزاحم آزادي ديگران باشد ، به عبارت ديگر آزادي را چيزي جز آزادي نمي تواند محدود نمايد . اين سيستم اخلاقي دو اصل ديگري دارد كه در راستاي اين بحث نيست . اين سيستم اخلاقي آزادي را ، از آن جهت انخاب كرده است كه آزادي تكيه گاه اصلي و اساسي حقوق فردي به شمار مي رود .

اين گروه بر اين باورند كه آزادي جنسي يك فرد به آزادي ديگران لطمه اي نمي زند ، مگر در تولد فرزند و يا زماني كه اطمينان پدر و فرزندي در ميان باشد و در اين صورت لازم است كه زن از همسر اصلي خودش ؛ بچه دار شود . اين نظريه را مي توان از دو جنبه مورد انتقاد قرار داد ، يكي همان بحث آزادي كه هيچ چيز جز آزادي ديگران نمي تواند آن را محدود كند . دوم از نظر جنسي كه مي گويند در غير اطمينان پدر و فرزندي ضرري به اجتماع وارد نمي شود . درباره قسمت اول اين كه آنچه مبناي آزادي و رعايت آن را لازم مي كند ، گرايش ها و استعدادهاي اصيلي است كه از طريق فطرت در وجود انسان قرار گرفته است ، نه اراده فرد . اراده افراد هم تا زماني محترم است كه در جهت تكامل انسان باشد . استاد مطهري در اين باره مي گويد :

« بر خلاف تصور برخي از فلاسفه غرب آن چيزي كه مبنا و اساس حق و آزادي و لزوم رعايت و احترام آن مي گردد ، ميل و هوي و اراده فرد نيست ، بلكه استعدادي است كه آفرينش براي سير مدارج و ترقي و تكامل به وي داده است . اراده بشر تا زماني قابل احترام است كه با استعدادهاي عالي و مقدس كه در نهاد بشر است هماهنگ باشد و او را در مسير تعالي و ترقي بكشاند ، ( در غير اينصورت ) آزادي احترامي ندارد . ( 10 )

در پاسخ به سؤال دوم كه آيا آزادي جنسي در غير اطمينان پدر و فرزندي ضرري به اجتماع نمي زند ، مي توان چنين بيان كرد كه اين ديدگاه ناشي از طرز تفكر غربي است كه انسان را خلاصه در تمتع و بهره برداري هرچه بيشتر از طبيعت و ارضاي غرايز مي نمايد . البته خود آنها هم امروزه به اين نتيجه رسيده اند كه مصيبت هاي بزرگي در اثر همين بي بند و باري اخلاقي و جنسي عارض جامعه شان شده است . اسلام اينگونه آزادي را كه مخرب اذهان افراد و باعث ويراني خانواده مي شود ، قبول ندارد و آينده جامعه را در داشتن نسلي مفيد و كارآمد كه در فضايي پاك و بدون مهيّج هاي اخلاقي بزرگ شده اند ، نياز دارد .

استاد مطهري در اين باره معتقد است كه اسلام طرفدار تمركز كاميابي هاي زن و مرد در يك خانواده است و مخالف كشيده شدن آن به كوچه و بازار است . نكته ديگر اينكه انسان در خانواده فقط لذت جنسي نمي برد بلكه لذت هاي ديگري هست كه دو نفر تا سن پيري در كنار هم نگه مي دارد . آخر اينكه خانواده مسئول تربيت نسل آينده است و عواطف انساني در خانواده رشد مي كند . علت بي عاطفه بودن غربي ها هم ، دور بودن ( زن و مرد ) از يكديگر و تربيت شدن ( فرزندان ) در غير خانواده است . پس مسائل جنسي فرد در صورت عدم رعايت ، به اجتماع بر مي گردد . ( 11)

4- آزادي معنوي

آزادي معنوي از مفاهيمي است كه در جوامع ديني و الهي به كار مي رود و در نزد افرادي كه عقيده اي به دين و معنويت ندارند ، اهميتي ندارد . اين نوع آزادي اصولاً زمينه ساز آزادي فردي و اجتماعي است ، بدين معني كه اگر افراد جامعه بخواهند به آزادي حقيقي و واقعي خود دست يابند ، بايد ابتدا خود را از آن صفات وجودي انسان كه باعث گرايش به محدود كردن آزادي ديگران مي شود ، آزاد كنند ؛ به عبارت ديگر فرد بايد خود آزاد باشد – آزاد از هوي و هوس ها – تا بتواند براي اجتماع خود هم طلب آزادي بنمايد – متأسفانه يكي ديگر از دردهاي جامعه بشري كه بسيار كشنده تر از استثمار و استعمار است ، همين عدم وجود آزادي معنوي است و مهمتر اينكه خود جوامع هم ، هنوز پي به اين درد خطرناك نبرده اند . استاد مطهري مانند طبيبي حاذق و نگهباني تيزبين در سنگر فرهنگي ، پي به اين درد برده و مي گويد : « درد جامعه بشري اين است كه مي خواهد آزادي اجتماعي را تأمين كند ، ولي به دنبال آزادي معنوي نمي رود . » ( 12 ) عليرغم اينكه در جوامع از نظر علمي پيشرفت كرده اند ولي آزادي معنوي با علم حل شدني نيست ، بلكه نيازمند به ايمان به خداوند و داشتن جامعه سالم ديني است .

اگر ما آزادي فردي يا اجتماعي را در نظر بگيريم ، يك رابطه دو سويه برقرار مي شود ، يعني در رابطه با آزادي اجتماع نبايد به گونه اي باشد كه مزاحم آزادي فرد باشد و در آزادي فردي هم ، افراد نبايد به گونه اي رفتار كنند كه جلو رشد و تكامل فردي را مسدود نمايند . حال اين سؤال مطرح است كه در آزادي معنوي انسان مي خواهد از قيد چه چيزي آزاد باشد ؟ در پاسخ به اين سؤال به نظر مي رسد كه رابطه فيزيكي و بيروني برقرار نيست ، بلكه طرف ديگر در آزادي معنوي ، خود انسان است .

امروزه ثابت شده است كه انسان تركيبي از جسم و روح و بعد انساني داراي صفات خاص خود است . انسان داراي حالات رواني خاصي نظير عشق و شادي ، غم ، خشم و غضب ، راستگويي و دروغگويي و ... مي باشد و اگر بخواهد آزادي معنوي داشته باشد بايد از قيد صفات پست حيواني خود رهايي يابد . « آزادي معنوي برخلاف آزادي اجتماعي ، آزادي انسان از خودش است ( آزادي معنوي ) يعني نجات از خود ؛ خودي كه به سمت پليدي ها مي رود . » ( 13 )

موضوع آزادي معنوي از جمله انديشه هايي است كه استاد مطهري ابداع كرده است . البته در اديان ديگر هم اين مطلب وجود دارد ، اما آنها يا راه افراط را رفته اند يا تفريط . استاد مطهري معتقد است با توجه به اينكه اسلام دين وسط است ، انديشه هاي وي نيز حالت بينابين دارد . البته ايشان آزادي معنوي را زمينه ساز آزادي اجتماعي مي داند .

آنچه كه از همه مباحث آزادي تا به حال گفتيم اينگونه استنباط مي شود كه آزادي مقدس است و همه طالب آن هستند . با مطالبي كه استاد مطهري درباره استثمار طرح كردند ، ممكن است استثمار داخلي هم وجود داشته باشد . حال اگر آزادي را به اين معني بگيريم كه انسان در راه تعالي صفات پسنديده و انساني آزاد باشد و اجتماع هم سد راه آن نباشد ، نيازمند عدالت هستيم . يعني هركسي بر اساس لياقت و استعداد خويش به آنچه به او تعلق مي گيرد ، برسد . طبيعي است كه اگر آزادي بدون قيد و بند باشد امكان اجراي عدالت از بين مي رود ، زيرا گروهي قويتر هستند و افراد ضعيف را استثمار مي كنند . نتيجه مي گيريم كه براي داشتن آزادي نياز به عدالت هم داريم و اجراي عدالت هم منوط به وجود قوه قاهره اي به نام حكومت ، كه توان مقابله با سود جريان را داشته باشد .

نكته اصلي اين است كه عليرغم وجود آزادي ظاهري در جهان امروزي ، آزادي معنوي همچنان غريب است يعني انسان ها هنوز هم در قيد صفات پست خود هستند . بديهي است كه علم پاسخگوي اين آزادي نيست و نيازمند به وحي و دين هستيم . حال اگر جامعه اي خواستار اينگونه آزادي شد – كه مختص به جوامع ديني است – حكومتي كه مي خواهد بر مردم حكم براند بايد ديني باشد . زيرا آزادي معنوي با آزادي جنسي در تضاد است و وجود هركدام از اينها ديگري را نفي مي كند . پس داشتن آزادي معنوي كه پايه آزادي فردي و اجتماعي است وابسته به حكومتي است كه در صدد اجراي قوانيني است كه انسان را از بند حيوانيت خود نجات دهد ، نه حكومت غير ديني كه اصولاً حاضر به پذيرش اين نوع تفكر نيست .

انسان و آزادي

1- ابعاد وجودي انسان

امروزه درباره چند بعدي بودن انسان ، هيچ ابهامي وجود ندارد . روان شناسان و كساني كه در اين باره تحقيق مي كنند ، به اين مطلب اذعان دارند . استاد مطهري نيز با مطالعاتي كه از آثار اسلامي و انديشمندان مختلف داشته است در اين باره معتقد است : « انسان در ميان موجودات ديگر يك موجود مركبي است و اين حقيقت است و اينكه اسان يك شخصيت مركب است را اديان و فلسفه ها تأييد كرده اند ، حتي روان شناسان هم تأكيد كرده اند . » ( 14 )

استاد مطهري درباره انسان بر اين باور است كه مادي و معنوي بودن انسان ، او را در سه ناحيه ادراك و كشف خود و جهان و جاذبه هايي كه بر او احاطه دارد و كيفيت قرار گرفتن تحت تأثير آن جاذبه ها ، از حيوانات متمايز مي سازد . ( 15 ) در يك نتيجه گيري مي توان به اين نكته اشاره كرد كه استاد مطهري آزادي را فقط در جنبه هاي ظاهري آن يعني محدود كردن آزادي ديگران نمي داند ، بلكه اينگونه مي انديشد كه انسان گاهي خودش هم خمد را به اسارت مي كشد و آزادي خود را محدود مي نمايد . استاد مطهري بندگي دنيا و مال و ثروت و ... را در واقع بندگي خصايل روحي افراد مي داند و پول و ثروت و .. را در مقامي نمي داند كه انسان را به بردگي خود بكشاند . ( 16 )

2- لزوم رعايت آزادي در جامعه اسلامي

انقلاب اسلامي در جامعه اي صورت گرفت كه رژيم حاكم بر آن به خاطر عدم رعايت آزادي و ايجاد اختناق و استبداد نسبت به مردم ، در نهايت با خشم ملت به سقوط كشيده شد . در يك نگاه كلي در مي يابيم كه يكي از اهداف اصلي مردم از اقدام به انقلاب رسيدن ، آزادي بود . استاد مطهري كه خود از پيشروان انقلاب بوده است ، به طور هوشمندانه دريافته است كه تداوم انقلاب نبز در گرو عمل به وعده ها و شعارها مي باشد و يكي از آن شعارها آزادي است . او در اين باره مي گويد :

« اگر بنا باشد حكومت اسلامي زمينه اختناق را به وجود آورد ، قطعا شكست خواهد خورد . البته آزادي به غير از هرج و مرج است . منظور ما ، آزادي به معناي معقول آن است . هركس مي تواند فكر و بيان و قلمش آزاد باشد . تنها در چنين صورتي ، انقلاب اسلامي ما راه صحيح را خواهد پيمود . » ( 17 )

استاد مطهري با زيركي خاصي كه داشته است و با توجه به اهداف و ماهيت انقلاب اسلامي ، به خوبي دريافته است كه حفظ و تداوم انقلاب ، مرهون دادن آزادي به افكار مخالف است و پاسخگويي با زور و اسلحه را نه تنها مردود مي داند بلكه آن را باعث شكست قطعي انقلاب مي پندارد .

« به اعتقاد من تنها طريق درست برخورد با افكار مخالف همين است . و الّا اگر جلو افكار را بخواهيم بگيريم جمهوري اسلامي را شكست داده ايم . همان طوري كه گفتيم برخورد عقايد به غير اغوا و اغفال است ؛ كه كاري توأم با ريا و دروغ و تبليغات نادرست انجام شود . » ( 18 )

نكته قابل تأمل اينكه استاد مطهري هميشه دركنار دادن آزادي ، نسبت به توطئه و ريا و دروغ هشدار مي دهد و مسئولين نظام را آگاه مي كند و خودش نيز در همين راه در خط مقدم بود و به شهادت رسيد .

3- رابطه تقوا و آزادي در جامعه اسلامي

لازمه داشتن يك زندگي انساني ، پيروي از يك سري اصول معين و مشخص است ، و لازمه پيروي از آن اصول معين اين است كه در چارچوب همان اصول حركت كنيم و از حدود و مقررات تجاوز ننماييم . هوي و هوس ها ما را از مسير خارج نكند . استاد مطهري تجمع همه موارد فوق را در يك فرد باعث به وجود آمدن ملكه تقوا مي داند و تقوا را اين چنين تعريف مي كند : « تقوا يعني خود نگهداري كه مستلزم ترك اموري و انجام اموري ديگر است . » ( 19 )

استاد مطهري تقوا را لازمه دين مي داند و معتقد است كه براي خروج از زندگي حيواني نيازمند به تقواي الهي هستيم . استاد مطهري علاوه بر تقواي الهي ، تقواي سياسي ، اجتماعي و ... را نيز بيان مي كند و براين باور است كه تنها بر مبناي دين است كه مي شود پايه مستحكم تقوا را بنا نهاد . استاد مطهري در پاسخ به كساني كه تقوا را حصار دور تن و مانع آزادي مي دانند و آن را محدود كننده آزادي مي پندارند و خواستار آزادي بي قيد و شرط هستند مي گويد :

« فرق است بين مصونيت و محدوديت ؛ اگر تقوا را نام محدوديت بگذاريم .عين مصونيت است مانند اينكه انسان خانه مي سازد ، اتاق مي سازد و زندگي خود را محدود مي كند و در ميان چهارديواري ( زندگي مي كند ) آيا خانه و مسكن براي انسان محدوديت است . لباس پوشيدن هم همين طور . » ( 20 )

استاد مطهري نه تنها تقوا را محدوديت نمي داند بلكه آن را ، از نظر اخلاقي و معنويت آزاد كننده انسان از قيد هوي و هوس و بردارنده رشته حرص و طمع و آز و ... از گردن انسان و اثر مستقيم آن را بر روي جامعه مي داند . ايشان معتقد است كه همه بندگي هاي اجتماعي نتيجه رقيِّت معنوي است . امروزه سخن شهيد مطهري كاملا روشن شده است كه با چوب و چماق نمي شود پاسخ فكر انديشه را داد . نياز به آزادي در جامعه اسلامي كاملاً مشهود است . اما ظاهر قضيه اين است جامعه اسلامي ما براي برخورداري از اين آزادي ها تمرين و ممارست نياز دارد .

نكته ديگر اينكه در هر حال بايد مواظب خط توطئه هدايت شده از خارج از مرزها باشيم . مسأله مهمي كه امروز جامعه ما با آن مواجه است نسل جوان و پر تلاطمي است كه خواستار آزادي هستند و متأسفانه برخي از مطبوعات هم درصددند با دامن زدن به مسائلي از قبيل آزادي جنسي و ... زمينه را براي به استثمار كشيدن اين نسل فراهم نمايند . به نظر مي رسد همانگونه كه اختناق و استبداد مضر جامعه است ، آزادي بي حد و حصر هم خطرناك باشد . در اينجا مسأله تقوا حائز اهميت مي گردد ، يعني فضايي بر جامعه حاكم كنيم كه تقواي الهي ، سياسي و اجتماعي مراعات شود . اگر تقواي الهي را گسترش دهيم و ملاك ها را بر اساس آن بسنجيم و به افراد متقي اهميت بدهيم و در عين حال عدالت اجتماعي را فراگير كنيم ، تبعيض ها و محروميت ها را بزداييم و معنويت را تبليغ نماييم آن هم به صورت عملي نه زباني ، خود به خود تقوا هم فراگير مي شود .

به همه گير شدن تقوا ، آزادي معنوي كه پايه و اساس همه آزادي هاست نيز به وجود مي آيد . به نظر مي رسد در جامعه اسلامي به هيچ وجه زمينه ظهور آزادي به معناي غربي وجود ندارد و اگر روزي آنگونه آزادي در اينجا به وجود آيد آن وقت ديگر جامعه اسلامي نيست ، زيرا در جامعه اسلامي يك سري تعصبات ديني و ارزشي وجود دارد كه حتي خود آنها هم كه امروزه ناخواسته خواهان آزادي به سبك غربي هستند نيز از اين تعصبات برخوردار هستند و حاضر به زير پا گذاشتن آن نيستند .

پس حكومت اسلامي ضمن اينكه بايد آزادي بدهد ، بايد تقوا را بيشتر مد نظر قرار دهد و به جاي برخورد با چوب و چماق از راه فرهنگي به مقابله با برخي توطئه ها با نام آزادي برخيزد .

آزادي عقيده و فكر

يكي از مباحثي كه امروزه در مجامع علمي مطرح است اين است كه انسان ها آزاد آفريده شده اند . پس در نتيجه بايد آزاد باشند و در داشتن آزادي فكر نيز نبايد محدوديتي داشته باشند . البته هر نظامي بر اساس حكومت موجود آزادي را تعريف و بر اساس منافع ملي يا حزبي و ... آزادي فكر را محدود و يا گسترش مي دهد و در اين بحث ابتدا ديدگاه غرب و سپس نظر استاد مطهري را بررسي مي نماييم .

1- آزادي فكر و عقيده در غرب

با يك تأمل منصفانه به جامعه غرب ، عليرغم همه مشكلاتي كه دموكراسي برايشان به بار آورده است آزادي هاي زيادتري را نيز براي ملتشان به ارمغان آورده است . وجود احزاب مخالف و مطبوعات آزاد و انتشار خبرهاي مخالف دستگاه حاكم و به استيضاح كشيده شدن بالاترين مقام اجرايي كشور و انتخابات آزاد و تبادل افكار و عقايد مخالف در دانشگاه ها و فعاليت مخالفين در چارچوب قوانين حاكم ، همه نشان دهنده وجود آزادي در اين كشورهاست . اما با بررسي عملكرد اين كشورها ، اينگونه نتيجه مي گيريم كه تمامي اين آزادي ها تا زماني است كه اصل حاكميت و ومنافعشان را مورد تهديد قرار ندهد و الّا آنها هم با مخالفين خود به شيوه ديكتاتورها عمل مي نمايند .

برخورد دوگانه غرب درباره آزادي فكر و عقيده در بوسني و الجزاير در صورتي كه اكثريت ملت هاي اين كشورها خواهان استقلال و حاكميت اسلام هستند و همچنين برخورد غرب با رژيم صهيونيستي درباره ملت مظلوم فلسطين و آلت دست قرار دادن سازمان ملل براي رسيدن به اميال خود و حمايت از رشدي در توهين او به عقايد يك ميليارد مسلمان و اخراج دختران محجبه از مدارس فرانسه و ... نشانگر اين است كه آزادي در غرب نيز تا زماني اعتبار دارد كه منافع حاكمان و مردم آن سرزمين را تأمين كند و گرنه فكر و عقيده في نفسه آزاد نيست .

2- آزادي عقيده و فكر از ديدگاه شهيد مطهري

از ابتداي پيدايش مكاتب مختلف – الهي و مادي – اصل بر اين بوده است كه هر مكتبي كه به افكار خود اعتماد داشت ، در جامعه آزادي تفكر برقرار مي كرده است ؛ ولي مكاتبي كه بر پايه محكمي استوار نبودند براي گمراه نشدن مردم خود آزادي فكر و تبادل انديشه را محدود مي كردند. مانند شوروي سابق كه افكار و عقايد كمونيستي را ترويج مي كرد و با ارتباط مردم خود با ديگر جوامع مخالف بود . استاد مطهري جلوگيري از تبادل فكر و انديشه را بسيار زشت مي شمارد و در جمهوري اسلامي ، هرگونه كاناليزه شدن فكر را مردود مي داند . البته تا جايي كه توطئه پنهان دركنار افكار آزاد نباشد .

به هنگام پيروزي انقلاب اسلامي ايران كه با رهبري امام خميني (ره) و رشادت مردم غيور ايران صورت گرفت ، عده اي فرصت طلب كه افكارشان از خارج تغذيه مي شد با مردم هماهنگ شدند و خواسته ها و منويات خود را با رنگ و لعاب اسلامي ترويج مي كردند . استاد مطهري كه در اين زمينه بسيار حساس بود متوجه نقشه آنها شده و خطاب به آنان مي گويد :

« آزادي عقيده يعني اينكه فكر خودتان را ، آنچه را كه واقعا معتقد هستيد بگوييد . حال آنكه شما مي خواهيد با نام آزادي و عقيده دروغ بگوييد ، من به همه دوستان اعلام مي كنم ؛ از نظر اسلام تفكر آزاد است . شما هرطوري كه مي خواهيد بينديشيد ، هرجوري مي خواهيد عقيده تان را بيان كنيد ، به شرطي كه عقيده خودتان باشد ، هرطوري كه مي خواهيد بنويسيد هيچ كس ممانعت نخواهد كرد . » ( 21 )

البته همانگونه كه استاد مطهري تصريح كردند ابراز عقيده براي همه افراد جامعه آزاد است ، ولي اقدام به توطئه و آشفته كردن افكار و عقايد عده اي از افراد كه قدرت تحليل مسائل را ندارند ، با ابراز عقيده در مجامع علمي تفاوت دارد . برخي از گفتني ها و نوشته ها كه حاوي مفاسد اخلاقي و اجتماعي است ازنظر اسلام ممنوع است ، مانند هتك حرمت افراد ، فحاشي و نشر صوري كه مهيّج هستند ، نوشتن اين مسائل ممنوع است . از عملكرد استاد مطهري نيز اينگونه برداشت مي شود كه وي خواهان تبادل افكار در مجامع علمي و افراد انديشمند بوده است . زماني كه استاد ماركسيست افكار عده اي از دانشجويان مسلمان را برآشفته كرده بود استاد مطهري از وي مي خواهد در يك كنفرانس علمي ، حتي در تلويزيون با هم به مباحثه و جدل بپردازند .

3- تفاوت آزادي عقيده و فكر

آزادي عقيده و تفكر گاهي موجب اشتباه افراد مي گردد به اين معني كه بايد به افكار و عقايد ديگران احترام گذاشت يا اين كه هر عقيده اي قابل احترام نيست . استاد مطهري آزادي تفكر را ناشي از استعداد ذاتي انسان مي داند كه مي تواند درباره مسائل بينديشد ، و بر اين عقيده است كه تفكر بايد آزاد باشد اما با توجه به اينكه هر عقيده اي برگرفته از يك تفكر صحيح و درست نيست و عادت ها و تعصبات در شكل گيري عقايد تأثير دارند و گاهي برخي از انديشه ها نه تنها باعث رشد و تعالي آدمي نمي شود بلكه موجب نوعي انعقاد انديشه هم مي گردد و فكر آدمي دچار جمود مي شود ؛ استاد مطهري هر انديشه اي را قابل احترام نمي داند و مي گويد :

« آيا درباره فردي كه سنگ را مي پرستد بايد بگوييم چون فكر كرده و به طور منطقي به اينجا رسيده و چون عقيده است پس بايد به عقيده او احترام بگذاريم ! و هيچ ممانعتي براي او در پرستش به عمل نياوريم بايد كاري كنيم كه عقل و فكر او را از اسارت اين عقيده نجات دهيم . همان كه ابراهيم خليل با قوم خود كرد . » ( 22 )

از مجموع نظرات استاد مطهري چنين برداشت مي شود كه ايشان اهتمام زيادي به آزادي تفكر داشته است و آزادي هر نوع عقيده اي را قابل احترام نمي داند زيرا برخي از عقايد باعث انعقاد انديشه و انحراف افكار انسان ها مي گردد .

استاد مطهري حساسيت ويژه اي نسبت به افكار وارداتي داشته است و در همان اوايل انقلاب به سرسپردگان و عوامل خارجي اخطار مي دهد كه اگر عقيده اي هم داريد بايد از خودتان باشد نه عمله خارجي باشيد .

نكته ديگر اينكه استاد مطهري طرح مباحث ريشه اي و فلسفي را در ميان غير اهل فن ، مضر مي داند و از اينكه در جامعه افراد بي اطلاع به اظهار نظر درمسائل ديني و فلسفي مي پردازند ، رنج مي برد . امروزه در جامعه اسلامي ما نيز كماكان اين مسأله به چشم مي خورد كه افرادي داراي نوعي طرز تفكر هستند و به جاي بحث با اهل نظر در آن زمينه ، به جمع جوانان و دانشجويان جوان و اكثراً بي اطلاع مي روند و طرح بحث مي نمايند و مستمعين نيز به علت برخي سوء تفاهم ها و گاهي سرخوردگي ها بدون اينكه توان فهم مطالب را داشته باشند ، صرفاً به علت بوي مخالف اين ايده نظام ، به گرد آن جمع مي شوند .

در جامعه كنوني ما بايد يك فكر اساسي در زمينه برخورد با قضاياي فكري و فرهنگي بشود . زيرا اين مسائل از حساسيت خاصي برخوردار است و ممكن است در اثر سوء برخورد با آن منجر به مشكلات بيشتري بشود . حكومت اسلامي بايد آزادي را در چهارچوب قانون اساسي و منافع ملي به صورت شفاف براي همه توضيح دهد و خطوط قرمزي را كه نبايد افراد وارد شوند ، به طور واضح بر اساس قانون اساسي و منافع ملي تعيين نمايد و در ضمن ، توطئه ها را نيز شناسايي كند و به مردم اعلان نمايد كه در كدام مسير اگر قرار گرفتيم ، در خط توطئه عليه نظام هستيم .

نظريه اگزيستانسياليسم درباره آزادي

آزادي از مفاهيمي است كه در مكتب ليبراليسم زياد مورد توجه قرار مي گيرد . از طرفي ماركسيست ها بيشترين تهاجم را عليه جامعه ما كرده بودند ، لذا نظريه هاي استاد معطوف به پاسخگويي به اين قبيل ديدگاه ها است و از نقد و توضيح ليبراليسم بازمانده است . در عين اينكه در اوايل انقلاب به دليل نفوذ ليبرال ها در كادر انقلاب به آنها هم اشاره اي دارد .

اگزيستانسياليسم مكتبي است كه در غرب مطرح شده است . اين مكتب تقريباً در مقابل سوسياليسم مطرح شد . مباحثي را كه اين مكتب بررسي مي كند به فرد و تعلقات او از قبيل آزادي ، آزادي انديشه ، حاكميت و استقلال فرد نسبت به خود و ... برمي گردد . از نظر اين گروه انسان بايد آزاد باشد ، آزاد مطلق از هر جبري . انسان كامل از نظر اين گروه كسي است كه از همه چيز آزاد باشد . ( 23 ) اين گروه انسان را برخلاف سنگ و چوب و ... كه قادر به تغيير ماهيت خود نيستند آزاد مي دانند و اينكه انسان قادر به تغيير و تعيين سرنوشت خود هست .

استاد مطهري تا اينجا نظريه اين گروه را قبول مي كند و مي گويد امتياز انسان از ساير حيوانات ، همين توان تغيير دادن سونوشت است . اين مكتب انسان را آزاد مي داند ، چون آزاد آفريده شده است ، پس بايد سرنوشت خويش را خود تعيين كند . پس هرگونه تعلقي را كه آزادي انسان را بگيرد رد مي كنند ، به اين علت كه از انسانيت انسان مي كاهد . تعلقات انسان را وابسته مي كنند و آزادي انسان را مي گيرد ، چون انسان به متعلق خود توجه عميق مي كند و از خودش غافل مي شود و از حركت مي ايستد و ارزش هايش را از دست مي دهد . اين مكتب اعتقاد به خدا را از دو جهت سازگار نمي داند ؛ 1- اعتقاد به خدا ، اعتقاد به قضا و قدر را مي آورد كه مستلزم جبر است و جبر هم آزادي انسان را مي گيرد . 2- اعتقاد به خدا ، مستلزم ايمان به خداست و ايمان به خدا يعني وابستگي ، كه ضد آزادي است .

نقد نظريه فوق

استاد مطهري در نقد نظريه فوق بر اين عقيده است كه درباره اعتقاد به خدا و منافي بودن آن با آزادي ، اين مكتب اشتباه كرده است و نگاه اين مكتب به قضا و قدر را هم نگاه پيرزنانه مي داند . استاد مطهري اين موضوع را درمطلبي تحت عنوان « كمال حركت از خود به خود » بررسي مي كند و با مثالي از نحوه رشد سلول تا حد كامل و تبديل شدن به حيوان ، موضوع را روشن تر مي كند و تكامل و رشد سلول به طرف كمال را مطرح مي كند و آن را ضد آزادي نمي داند . استاد مطهري كمال انسان را در حركت به سوي كمال مي داند و لذا حركت در اين جهت را نه تنها تعلق و وابستگي نمي پندارد بلكه آن را عين آزادي مي داند . استاد مطهري در پاسخ به اين مكتب كه وابستگي به خدا را تعلق به بيگانه مي داند مي گويد :

« خداوند از دو راه با انسان بيگانه نيست 1- خداوند علت فاعلي و علت موجده انسان است . در نتيجه مقوم هر شئ از خودش هم به خودش نزديك تر است 2- كمال انسان در قرآن « توجه به بي نهايت است » سير به سوي خدا ، سير از خود ناقص تر به خود كامل تر است . بنابراين اينكه مي گويند ؛ هر تعلقي ضد آزادي است بايد گفت ، هر تعلقي ضد آزادي است مگر تعلق به خدا كه تعلق به خود است و تعلق به خود كامل تر ، و جز با تعلق به خدا آزادي پيدا نمي شود . » ( 24 )

از نظرات انديشمندان غربي ، عليرغم دشمني برخي از آنان با اسلام ، چنين بر مي آيد كه مفاهيم اصيل اسلامي را به درستي درك نكرده اند و علت آن هم عدم تبادل نظر بين آنها و دانشمندان اسلامي مخصوصاً شيعه است . بر مسئولين امور فرهنگي است كه زمينه برقراري روابط فرهنگي و گفتگوي بين تمدن ها را فراهم نمايند تا برخي سوء تفاهم ها نيز از بين برود .

پي نوشت ها :

1 ) آنتوني كوئينستين ، فلسفه سياسي ، ترجمه مرتضي اسدي ، ( تهران : به آور ، 1375 ) ص 245

2 ) فروغي ، پيشين ، ص 285

3 ) آنتوني كوئينستين ، پيشين ، ص 265

4 ) ملكوتيان ، پيشين ، ص 48

5 ) مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 15

6 ) همان ، ص 32

7 ) مطهري ، اخلاق جنسي در اسلام و غرب ، چاپ هفتم ( تهران : صدرا 1372 ) ص 37

8 ) مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 19

9 ) مطهري ، پيرامون انقلاب اسلامي ، ص 101

10 ) مطهري ، اخلاق جنسي در اسلام و غرب ، ص 39

11 ) همان ، ص 48-43

12 ) مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 19 د

13 ) همان ، ص 32

14 ) همان ، ص 32

15 ) مطهري ، مقدمه اي بر جهان بيني اسلامي ، ص 255

16 ) مطهري ، گفتارهاي معنوي ، ص 33

17 ) مطهري ، پيرامون انقلاب اسلامي ، ص 13

18 ) همان ، ص 64

19 ) مطهري ، ده گفتار ، چاپ هشتم ( تهران : صدرا 1372 ) ص 28

20 ) همان

21 ) مطهري ، پيرامون انقلاب اسلامي ، ص 13

22 ) همان ، ص 8

23 ) مطهري ، انسان كامل ، چاپ هفتم ( قم ؛ صدرا 1371 ) ص 327

24 ) همان ، ص 343-339

منبع :‌بصيرت

انتهاي متن/

سه|ا|شنبه|ا|12|ا|ارديبهشت|ا|1391

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 115]