اولين مسجد دوطبقه تاريخ اسلام

واضح آرشیو وب فارسی:الف: اولين مسجد دوطبقه تاريخ اسلام
مسجد جامع اردستان اولين مسجد دوطبقه در تاريخ اسلام و دومين مسجد چهار ايواني دوره سلجوقي در مركز محله محال اين شهرستان است كه براساس بررسي هاي صورت گرفته بناي اوليه آن، مربوط به قرون اوليه اسلامي است.

به گزارش شبستان، مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترين مساجد ايران است كه براساس بررسي هاي صورت گرفته بناي اوليه آن، مربوط به قرون اوليه اسلامي است و در دوره سلجوقي تجديد بنا و در دوره هاي ديگر، بخش‌هاي مختلفي به آن اضافه شده است.

بر اساس بررسي‌هاي باستان ‌شناسي، مسجد جامع اوليه اردستان، بين اواخر قرن دوم هجري تا نيمه اول قرن چهارم هجري، بر روي بقاياي ساختمان‌هاي بزرگ خشتي ـ احتمالاً از دوره ساساني ـ ساخته شده است.

در نيمه دوم قرن ششم هجري، با تخريب بخشي از شبستان جنوبي مسجد اوليه، گنبدخانه كنوني بنياد شده و چندي بعد از آن، ايوان جنوبي و رواق‌هاي متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ تركيب اصلي، تغييراتي در جرزها و پايه‌ها به منظور تقويت و تحكيم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختماني كه احتمالاً دوره صفوي را شامل مي‌شود، ايوان‌هاي خاوري، باختري و شمالي به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهاي ديگر ـ مدرسه و حسينيه ـ نيز در همين دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ايوان شمالي و غرفه هاي جانبي آن، در يك زمان ـ ۹۴۶هـ . ق بر روي آثار مسجد اوليه بنا شده است.

مسجد اوليه با نقشه شبستاني ستون دار، داراي صحن مركزي تقريباً به اندازه صحن فعلي شبستان‌هاي ستوندار در چهار جانب صحن، ديوار خشتي محصور كننده و سردر بوده است. شبستان‌هاي جنوبي و شمالي مسجد داراي پنج دهانه عريض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌هاي خاوري و باختري داراي شش دهانه كم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختماني، ستون‌ها داراي تفاوت‌هاي مشخصي بوده‌اند كه به نظر مي‌آيد به خاطر وجود دوره هاي مختلف ساختماني باشد.

در گوشه شمال باختري مسجد، ساختمان كوچك و مجزايي ـ در فصل مشترك مسجد و مدرسه ـ قرار دارد كه نمازخانه‌اي هم زمان با مسجد اوليه بوده است. پوشش اين نمازخانه در دوره هاي گذشته تجديد شده، ولي ديوارها و قوس‌هاي خشتي پايين آن دست نخورده باقي مانده است. بقاياي ستون‌ها، جرزها و تزيينات مسجداوليه، در دالان ورودي جنوبي باختري، شبستان باختري و شبستان شمال خاوري كشف شده است. مصالح مسجد اوليه، آجر با ملاط گچ بوده و تزيينات آن را گچ بري، آجركاري و نقاشي روي گچ تشكيل مي ‌داده است.

بناي كنوني مسجد با طرح چهار ايواني در كنار بناهاي قديمي ديگري چون حسينيه، آب انبار، مدرسه علميه، كاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ايوان‌هاي چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌هاي متعدد، رواق، بخش‌هاي زيرزميني و كتيبه هاي تاريخي و تزيينات نفيس است. اين مسجد در اصل شش ورودي داشته كه از طريق دالان‌هايي به صحن مركزي مربوط مي ‌شده، اما ظاهراً دو ورودي مسدود شده است. ورودي اصلي در گوشه جنوب باختري مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نماي آن داراي قوس پنج او هفت، دو طاقنماي محرابي شكل، دو لچكي، دو نيم ستون آجري، دو قاب تزييني و دو سكوي آجري است.

صحن مسجد به ابعاد ۸۴/۲۰×۱۰/۲۵ متر با ايوان‌ها و غرفه هاي دو طبقه در برگرفته شده است. ايوان جنوبي صحن با طاق گهواره‌اي و تزيينات بسيار زيباي گچ بري و آجركاري و كتيبه نفيس و تاريخي مربوط به دوره سلجوقي مهمترين ايوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزيينات ايوان فروريخته، با اين حال، كتيبه تاريخي آن تقريباً سالم باقي مانده است. اين كتيبه به خط نسخ در متن تزييني گچبري شده است. بر طبق مفاد اين كتيبه، ساختمان ايوان جنوبي و رواق باختري متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال ۵۵۵هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالي ساخته شده است.

اين ايوان، از طريق درگاه هاي جانبي، به شبستان‌هاي مجاور گنبدخانه و به وسيله مدخلي با قوس جناغي، به داخل گنبدخانه راه پيدا مي ‌كند. برجانب باختري مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌اي مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبني بر تخفيف ماليات شيعيان اردستان، مورخ ۱۰۲۴هـ . ق نصب، شده است.

گنبدخانه مسجد داراي نقشه مربع است كه در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نماي تزييني به هشت ضلعي تبديل گشته و سپس توسط قوس‌هاي كوچكتري به ۱۶ ضلعي و دايره مبدل شده و پاكار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوسته پيوسته است. پوسته داخلي گنبد، از نوع تركين و مقطع گنبد بيروني، شبدري تند است. دهانه گنبد خارجي در حدود ۱۰ متر، ارتفاع گنبد داخلي از تيزه آن تا كف حدود ۱۹ متر و ارتفاع گنبد خارجي حدود ۵۰/۲۱ متر است.

نيروي رانشي و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ايوان جنوبي و شبستان‌هاي خاوري و باختري و از جنوب توسط جرزهاي پشتيبان قوي مهار مي‌شود. سطح زيرين گنبد، با نقوشي شبيه كلوك بندان نُه رجي و شانزده باريك طاق به نحو زيبايي تزيين شده است. سطوح بخشي از ديوارهاي گنبدخانه نيز با تزيينات گچبري و گل انداز آجري به صورت پنج رجي مزين شده است. در بالاي بخش چهار ضلعي بنا، كتيبه سرتاسري گنبدخانه به خط نسخ بر زمينه تزييني گچ بري شده است. به نظر مي ‌رسد كه ساختمان گنبدخانه اندكي قبل از اين تاريخ ساخته شده و در اين سال، تزيينات آن به اتمام رسيده و در سال ۵۵۵هـ . ق ، ايوان جنوبي به آن اضافه شده باشد.

در اضلاع باختري و خاوري گنبدخانه، درگاه‌هايي وجود دارد كه طاق آنها مزين به كتيبه هاي قرآني و به خط كوفي است. محراب اصلي بنا در ضلع جنوبي به ارتفاع تقريبي ۷ و عرض ۴۰/۴ متر مشتمل بر دو حاشيه كتيبه و دو طاق نماي تو در تو با قوس تيزه‌ داراست كه هركدام بر دو ستون گچ بري قرار گرفته‌اند. هر كدام از بخش‌هاي محراب به طور مجزا داراي قاب آجري است. سرستون‌ها نيز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب كه حاوي تاريخ ساخت است، آسيب ديده، اما با توجه به تشابه كتيبه آن با كتيبه سرتاسري زيرگنبد به نظر مي‌رسد كه از ساخته هاي سال ۵۵۳هـ . ق باشد.

نقوش تزييني محراب، متشكل از گل و بوته و خطوط اسليمي و كتيبه هاي آن نيز به خط كوفي و نسخ متضمن آيات قرآني است. علاوه بر اين محراب، در شبستان‌هاي مجاور گنبدخانه، هركدام دو محراب كوچكتر به قرينه همديگر با تزيينات مشابه قرار داشته كه محراب‌هاي شبستان سمت چپ به ابعاد ۶۰/۱×۷۰/۳ متر سالم‌تر برجاي مانده‌اند. بر روي لايه هاي گچي ازاره شبستان‌هاي مسجد، به خصوص در شبستان‌هاي جنوبي، مجموعه‌اي از يادگاري‌ها و يادداشت‌ها متعلق به دوره هاي مختلف تاريخي به جاي مانده كه قديمي‌ترين آنها مورخ ۷۹۲هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به كتيبه هاي موجود، ايوان شمالي مربوط به اوايل دوره صفوي است و ايوان خاوري( معروف به صفه امير جمله) نيز از ساخته هاي دوره صفوي است. به نظر مي ‌رسد كه بناي اصلي مناره متعلق به دوره سلجوقي يا بعد از آن باشد.

اين مسجد در دوره اخير به صورت علمي مورد مطالعه و تعمير قرار گرفته و به شماره ۱۸۰ به ثبت تاريخي رسيده است.

چهارشنبه|ا|30|ا|فروردين|ا|1391

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: الف]

[مشاهده در: www.alef.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 239]