برخورد با دکتر شریعتی و تجدیدنظر طلبی چپی های خط امامی، مذهبی های ضد شریعتی و روشنفکران مذهبی

واضح آرشیو وب فارسی:خبر آنلاین: اندیشه - بررسی وضعیت فکری ایران در دهه 80 / گفت وگو با دکتر احسان شریعتی درباره کتاب"امت و امامت"، عبور از شریعتی و برخوردهای اصولگرایان و اصلاح طلبان در دو دهه گذشته محمدرضا اسدزاده - آیا هنوز به شریعتی نیاز داریم یا دیگر دوره او تمام شده است؟دهه 70و 80 که تمام شد با جریان های مختلفی از روشنفکران و سیاسیون در برخورد با دکتر علی شریعتی روبرو بودیم. چپی های خط امامی مدافع شریعتی به دهه هفتاد که رسیدند، اصلاح طلب شدند و آرام آرام خودشان را در مقابل شریعتی دیدند و بعد علم عبور از او را برداشتند. جبهه ای از مذهبی های اصولگرای ضد شریعتی دهه اول انقلاب هم وقتی به دهه هفتاد رسیدند، ناگهان مدافع شریعتی شدند. کم کم شریعتی وارد تلویزیون شد. ممنوعیت کتاب هایش برداشته شد و کتابهایش آرام آرام وارد کتابخانه های مدارس و مساجد شدند. خانه اش، خانه موزه شد. سالگردش مورد اعتنای نگاه رسمی قرار گرفت تا آنکه در دهه 80 ، از دل همین روند، جریان چپ جدید مدعی اصول گرایی متولد شد و بر کرسی های دولت نهم و دهم نشست که در لایه های زیرین و رویین حرف هایش شریعتی موج می زد. از عدالت گرایی و مهدویت گرفته تا مخالفت با روحانیت و... "احسان شریعتی"، پسر آن متفکر تاثیرگذار در آغاز همین دوره بود که به ایران آمد. دوره ای که به قول او شریعتی کاملا ابزاری شده بود. با او درباره عبور از شریعتی سخن گفتیم. از برخورد اصلاح طلبان و اصولگرایان با تفکر آن روشنفکر دینی معاصر در دهه های 70 و 80. از "امت و امامت" شریعتی گفتیم که تئوریزه کردن نظریه ولایت فقیه بود. اگر چه تحلیل شریعتی پسر درباره "امت و امامت" پدر قابل نقد و بررسی موشکافانه است. گفت و گوی گروه اندیشه خبرآنلاین از سلسله گفت و گو های بررسی وضعیت فکری ایران در دهه 80 را با دکتر احسان شریعتی می خوانید: امروز زندگی در ایران برایتان سخت نیست؟ بله. طبعا متفاوت است. وقتی یک چند سالی شما نباشید مشکلات نظام های مختلف وجود دارد. ما با پیش بینی مشکلات آمدیم و آن طور نبوده که آمادگی نداشته باشیم. با تصور اینکه در ایران مشکلات وجود دارد، آمدیم تا اینجا زندگی کنیم. دردهای اینجا را حس کنیم و به مسائل این مملکت فکر کنیم. شما در سخت ترین شرایط اجتماعی به ایران برگشتید. کسی نگفت به ایران نروید؟ یک بار در تاکسی نشسته بودم. داشتیم از خیابان شریعتی رد می شدیم، ترافیک بود و راننده گفت: دیگه کوروش کبیر که بشود شریعتی همین می شود دیگر. البته بعد فکری کرد و گفت : البته هر دوتاشان آدم های خوبی بودند ولی کوروش کجا و شریعتی کجا ؟وقتی ما می خواستیم بیاییم ایران همه داشتند فرار می کردند، ولی گفتیم اگر این دوره هم نرویم مثل آن فیلم "یک بوس کوچولو " که روشنفکری که در پایان عمر به ایران برگشت، فقط برای آخرت باید بر می گشتیم... بالاخره آدم همیشه در عروسی که نباید باشد، در عزا هم باید همبستگی داشته باشد. البته در زمانی که کارها را جور می کردیم برای آمدن اصلاح طلبان سر کار بودند، همشیره ها دو سه سالی زودتر از من آمدند اما زمانی که من آمدم انتخابات دوره نهم بود. ولی ما چون به طور کلی مستقل از حاکمیت بودیم از اول انقلاب کسی نمی توانست انگ بزند. اتفاقا در دوره اصلاحات می آمدیم شاید همخوانی بیشتر بود و انگ زده می شد ولی در این زمان که خب سنخیتی احساس نمی شود. ولی خب چون بر خلاف گذشته هم ما زیاد به حوزه سیاسی وارد نشدیم و کار فکری کردیم حالا حتما به عنوان دگر اندیش هستیم. (می خندد) با پایان دهه 80 این پرسش جدی را مطرح کردیم که ساختار نخبگان و وضعیت فکری و فرهنگی ایران در دهه 80 چگونه گذشت؟ می خواهیم به تحلیل و ارزیابی و بررسی این وضعیت بپردازیم. چند رویکرد داریم. یکی اینکه وضعیت نخبگان به طور خاص چگونه بوده؟ چه آنها که رفتند، چه آنها که ماندند. دوم اینکه خروجی فرهنگ و تولید فکری در چه وضعی به سر برده است؟ این دهه نسبت به دهه پیش یعنی دهه 70 که یک دهه تجدید نظری بود و اصلاحات به طور کلی عنوان شد و آغاز شدن جریانی به نام اصلاح امور هم از منظر سیاسی بود و هم از منظر فرهنگی و فکری و دینی قابل تامل است. نهضت اصلاح در جهان اسلام یک جریان باسابقه ای است که از زمان سید جمال الدین اسدآبادی و شاگردانش تا اقبال لاهوری و در ایران هم مجموعه تلاش های فرهنگی که شد و به صورت نمادین ما در چهره هایی مثل طالقانی، شریعتی و نو اندیشان می بینیم. این دو وجه فرهنگی و اجتماعی، سیاسی از هم جدا نیست. به دلیل اینکه در دهه 60 ما مشکلات پس از انقلاب و جنگ و اینها را داشتیم ،دهه 70 دوران بازسازی و اصلاحات مطرح شد و همچنین آنچه را که به آن می گویند تهاجم فرهنگی. در واقع برخورد و مطرح شدن گفتمان های تازه ای هم در سطح جهان و منطقه یعنی جهان اسلام و ایران. به طور کلی در دهه هفتاد دوران عوض شد و گفتمان هم عوض شد. در دهه 60 می شود گفت قسمت سخت قضایا بود که ملت ما متحمل آسیب های زیادی شد و فشار های خارجی و مشکلات داخلی بود و در دهه 70 قرار بر این بود که یک راه رشد جدیدی در پیش داشته باشیم. اما در یک کلام می شود گفت در دهه 80 یک حالت در جازدن نسبت به آن خیزی که در دهه 70 برداشته بودیم، احساس می شود. در مجموع اگر بخواهیم یک جمع بندی بین دهه ها بکنیم باید ما یک مکثی یا درنگی یا عقب گردی داشتیم. یعنی بازبینی نسبت به این چیزی که در دهه 70 مطرح شد. امیدواریم در دهه 90 آن شتاب و جست و خیز و طرح حیاتی از سر گرفته شود. البته با جمع بندی اشتباهات و نقاط ضعفی که همیشه ملت ما با اینکه از پیشتازان راه رشد و رهایی در سده گذشته بوده ولی نسبت به ملل دیگر از مطالباتش با اینکه پیشگام بوده عقب مانده است. پرسش این است؟ از این رکودی که در چند قرن گذشته دچار شدیم چگونه می خواهیم دربیاییم و دوباره یک راه رشد و توسعه و ترقی تمدنی - فرهنگی را در پیش بگیریم تا عقب ماندگی مان را نسبت به رقیب که غرب باشد و در این چهار قرن گذشته مشخصا به یک مدرنیته یا تجدد فنی ،علمی و همچنین فلسفی و سیاسی، حقوقی و اقتصادی رسیده، چگونه جبران کنیم؟ این چگونه خواستن ما از سویی می خواهد بدون تقلید و تکرار باشد ولی چه بسا با مورد مطالعه و مورد مقایسه قرار دادن غرب مدرن، ما راه دیگری در پیش می گیریم یا همان راه را با تلفیقی از مولفه های فرهنگی خودمان یعنی مولفه های ملی و مذهبی خودمان در پیش بگیریم. حالا در قرن گذشته و در دهه های گذشته برای این حرکت مشکلات و پیشرفت هایی را همراه با نقاط قوت و ضعف داشته ایم. اگر دهه دهه جلو بیاییم، دهه 80 ، دهه ای است که ما می بینیم که تمام نیرو ها به یک تعلیقی رسیدند. این است که من دهه 80 را دهه تعلیق می گویم. یعنی نیروهای مختلف اجتماعی مثلا دو حرکت عمده ای که در همه جوامع است یکی حرکت بازدارنده و محافظه کار و یکی حرکت تغییر خواه و اصلاح طلب، از نظر قوا چون هر دو در جامعه ما ریشه دارند و همدیگر را خنثی می کنند، در این دهه به حالت تعلیق در می آمدند. یک بن بست نظری یا اجتماعی پیش آمد. این بن بست به این معنا که ما نیازهای جامعه را می بینیم ولی نمی توانیم یک راه خروجی پیدا کنیم . راهی که بتوانیم همه جوانب را در نظر بگیریم تا هم از نظر مذهبی قانع کننده باشد و هم از نظر عملی مشکلات جامعه را حل کند. در نتیجه در دهه 80 و خصوصا در این سال های اخیر شاهد بحران هایی بودیم و هستیم که حالا باید راه برون رفت از آن را پیدا کنیم. این درگیری ها که از ابتدای دهه 70 رو به رشد و نمو گذاشته و حالا به یک کلاف سردر گم رسیده است. به نظر شما راه برون رفتی وجود دارد؟ اساس این درگیری و این تعارضات از آغاز دهه 80 بود تا به این انتخابات اخیر رسید. خود این بحران و تعارض یک راه حل نظری و عملی می خواهد. در دهه 90 باید دنبال این باشیم و با توجه به اینکه بحران خاور میانه و کشور های اسلامی و عربی پیش آمده که یک نهضت اسلامی و عدالت خواهی و توسعه خواهی به وجود آمده، مدل های نظری مختلفی برای مدیریت جامعه درگیر هستند. ما به طور عمومی در جهانی هستیم که نسبت به جهان گذشته این تفاوت را دارد که انقلابی علمی و فرهنگی و پارادایمی در جهان جدید به وجود می آید که از نظر اطلاعاتی مختصات گذشته را ندارد. یعنی اینکه در این جهان جدید مدرنیته غربی که دنیای اینترنت ،ارتباطات و انفورماتیک است، وسایل ارتباط جمعی جدید، یک انقلاب آگاهی بخش اطلاعاتی به وجود آورده و یک نوع سازمان دهی جدید دانش و همچنین برخورد مدل های گذشته و فرا روایات یا آرمان های کلانی که در گذشته در پیش می گرفته، الان به لیمیت ها و محدوده های خودش رسیده است. جهان به دلیل اینکه کوچک شده و نظم نوینی می طلبد بنابراین گفتمانی جدیدی می طلبد که نمی تواند تک صدایی باشد و مثل گذشته غرب محورانه باشد. بلکه تمام فرهنگ ها و تمدن ها همزمان در آن حضور دارند. ما باید به یک اصلی برسیم که قابل قبول همگان باشد. در واقع به آن اصل عمومی جهان شمول یا همان نظری که کانت در گذشته می گفت ، نرسیدیم به دلیلی که جهان هنوز مختصات فرهنگی و قومی و مذهبی غربی داشت. ولی الان جهان به طور کلی دنبال یک اصل جهان شمولی است که باید جنبه آنتولوژی و جنبه انسان شناختی متنوعی که بتواند همه را متقاعد کند که به قول قرآن "ماکلمه سواء بینهم" باشد تا بتوانیم به یک گفتار یا دیالوگی برسیم . حالا ما در اینجا بقایای ایدئولوژی های گذشته مثل نولیبرالیسم را داریم که گفتمانی دارد مثل اقتصاد بازار آزاد و یا نظم نوین جهانی که پیشنهاد می دهد و چیزهایی که توده های مردم در جهان می خواهند که جهان دیگری است و در آن عدالت مطرح است. باز اینها با هم برخورد می کنند و این جریان ضد جهانی شدن هم خودش یک جریان جهانی است. دیگر خواهی و متنوع از نظر فرهنگی و گفتمانی. این جهانی شدن دو وجه دارد. یکی وجه تفکر حاکم یا گفتمان حاکم و یک وجه مقاومت، مبارزه و گفتمان. ولی به هر حال باید همه لحاظ بشوند. همه جهان و جهانیان و تنوع فرهنگ دینی. اما از نظر دینی هم ما یک بازگشت امر دینی را شاهد بودیم که در دهه های گذشته به دو شکل خودش را نشان داده است. یکی بازگشت بنیادگرایی ها و یکی بازگشت معنویت ها و عرفان ها و امر قدسی که هر دوی این ها مطرح بوده است. ولی دو برداشت مختلف از دین هست. به نظر ما نواندیشان، اینها برداشت های افراطی از دین است که ما به گذشته برگردیم و اینها جنگ دینی به وجود می آورد . ما باید به آن تعالی مشترکی که آرمان همه ادیان بزرگ از جمله اسلام بوده برسیم . یعنی یک دین منطبق با فطرت بشری و به قول فارابی به تمام محدوده قابل زیست کره زمین بیاندیشیم و به بشریت بیاندیشیم. این خصوصیت جهان شمولیت را هم اسلام دارد و هم مسیحیت ولی نه مسیحیت و نه اسلام تاریخی خلافتی نتوانستند به آن آرمان توحیدی خودشان جامه عمل بپوشانند. ولی الان شرایط علمی و فنی و اطلاعاتی عمومی مناسبی فراهم شده که به این امر جهان شمول از منظر جدیدی بیاندیشیم. یکی از موضوعات فلسفه جدید هم همین است، این در سطح جهانی مطرح است که زیر سوال رفتن تمام فرا روایات و فرا گفتارهای گذشته است و طلب یک آرمان واقعی که انتزاعی نباشد و به انسان های واقعی بیاندیشد و جهان شمول باشد و تنوع فرهنگی را بپذیرد و همه آنچه در آیه 13 سوره حجرات است بپذیرد که ما شما را از خلق ها و قبایل مختلف آفریدیم و باید همدیگر را به رسمیت بشناسید. این شناسایی چگونه می تواند باشد که به قول هگل تمام جنگی که هست بین شمال، جنوب، شرق و غرب، جنگ شناسایی و به رسمیت شناختن دیگری است؟ این شناخت الان برای جامعه ما ممکن است؟ الان کاری که متفکرین غربی می کنند این است که مثلا فرض کنید همین عقلانیتی که ما مدعی اش بودیم، از منظر تمدن های دیگر بسنجیم و پژوهش کنیم. مثلا چینی ها چگونه عقلانیتی دارند. ما امروز نیازمند همین شناخت دیگری هستیم. ما در سه دهه پیش که دوران انقلاب بود و پیشتر از آن عصر ایدئولوژی ها و انقلاب ها و جنبشی های رهایی بخش از استعمار بود، در پی همین شناخت بوده ایم. در سه دهه گذشته می شود گفت که جهان عوض شد، گفتمان عوض شد و در سطح ملی و منطقه ای خودمان هم برداشت ها یا دیسکورس های مختلف ایدئولوژی و دینی،مقداری آزموده شد و نقاط قوت و ضعف و مشکلات و محدودیت ها برملاشد و در پی چاره ای برآمدند. باید در دهه 70 و در دهه 80 می پرسیدیم که چون در جامعه می خواست یک تغییر صورت بگیرد. این تغییر با چه شرایطی و با چه تفاهم ملی و مذهبی و دینی و فرهنگی باید شکل گرفته شود؟ در این باره همچنان سوء تفاهم ها و تعارض ها وجود دارد که امیدواریم در دهه 90 بتوانیم دنبال یک آلترناتیو یا مسیر جدیدی باشیم. چه مدلی می خواهیم در پیش بگیریم. الان یکی از مدل های موفق مثلا فرض کنیم در ترکیه است که از نظر اقتصادی تا حدودی و از نظر فرهنگی هم موفق بوده. این اسلامی که سرکار آمده، یک اسلام آزادی خواهانه و معتدل بوده است. ما نیز باید در ایران همین تغییرات و اصلاحاتی که در دهه 70 به وجود آمد را دوباره مورد توجه قرار بدهیم تا مدل خودمان را پیدا کنیم. البته امیدواریم که این تحولات و تغییرات و جهش ها به صورت خیلی مسالمت آمیز و خیلی معقول و غیر خشونت آمیز باشد . از ابتدای دهه 80 با دو رویکرد در برخورد با مرحوم دکتر شریعتی رو به رو بودیم. آن جریانی که از ابتدا با دکتر شریعتی مخالفت می کرد، ناگهان رویکرد عوض کرد و مدافع دکتر شریعتی شد و خیلی از آرائش را تفسیر و تایید کرد. که این روند تا الان هم ادامه داشته. اما در مقابل آن جریانی که مدافع سرسخت دکتر شریعتی بود و علم دکتر و نام دکتر را بر پیشانی اش داشت ،سخن از عبور از شریعتی گفت و آن دعوای مشهوری که از دهه اواخر دهه 70 آغاز شد تا امروز که بنا بر شرایط زمانه سکوت کرده است. می خواهیم ببینیم این دو رویکرد که از ابتدای دهه 80 بالا گرفت و تا همین الان هم خیلی ملموس پیش آمده، از نگاه شما چگونه تحلیل می شود؟ آیا شما مدافع تئوری عبور از پدرتان هستید؟ این دو برداشت از شریعتی در سطح حاکمیت و نظامی است که بعد از انقلاب یعنی در جمهوری اسلامی مطرح شده است. البته در جمعیتی که الان موسوم به اصلاح طلب هستند هم جریان های فکری ایدئولوژیکی مختلفی وجود دارد و این طور نیست که همه یک طیف باشند، یا در طرف مقابل هم که موسوم به اصولیون یا محافظه کاران هستنند نیز مخالفین و موافقین دارد و قطعا از نظر گفتمانی یک جریان متنوعی است. اما بله درست می گویید در یکی از گرایش های اصلاح طلبان که تفکر نو لیبرال داشتند، این ایده مطرح شد که میراث شریعتی باید بازبینی شود و مورد انتقاد و نقادی قرار بگیرد. به خصوص در دو زمینه و دو محور، یکی ایدئولوژی و دین و دیگری در محور رهبری و آن تز خاص امت امامت. شریعتی در دهه گذشته از این دو منظر مورد نقد قرار گرفت و آثاری منتشر شد در نقد شریعتی. مثل "فربه تر از ایدئولوژی" دکتر سروش یا قبلش "یک انقلاب مذهبی چیست" توسط دکتر شایگان با فاصله ده سال که در همین محور ایدئولوژی بود. در بحث های امامت هم مثلا کتاب آقای بیژن عبدالکریمی بود. البته قبل از او حتی پیش از انقلاب هم من نقدی خوانده بودم از آقای بیژن حکمت یا بعد از او باز انتقادات دیگری از طیف اصلاح طلبان جوان مثل آقای زیبا کلام در کتاب آخرش داشتیم. مجموعه این ها در همین موضوع تز امت و امامت بوده که در هر دو زمینه ما فکر می کنیم نسبت به نوع قرائتی که از شریعتی داشتند، یک سوء تفاهمی صورت گرفته است. در آغاز انقلاب به دلیل اینکه ما می دانیم یک چرخشی از نظر گفتمانی صورت گرفت بین گفتار روشنفکری مذهبی و دینی و گفتار اسلام فقاهتی یا ولایتی یا روحانی که بعد از آیت الله خمینی در ایران به صورت یک تفکر رسمی در آمد و تا الان هم در قانون اساسی و هم در تز حاکم یا رسمی وجود دارد. اول باید بپرسیم که چگونه از آن گفتار روشنفکری که شریعتی هم یکی از نمادهایش بود و طالقانی و دیگران هم مطرح کردند، این چرخش صورت گرفته است؟ یکی از دلائلش شاخه هایی از طیف متاثر از افکار شریعتی بودند که رفتند در درون نظام و همان تز اسلام فقاهتی را با یک روایت خط امامی تقویت کردند. این خط امامی های آن روز چهره هایی مثل مهندس موسوی یا دانشجویان خط امام یا جناح چپ بودند. اینها از مضامین شریعتی بیشتر استفاده می کردند. در بیانیه هاشان از تعابیر دکتر استفاده می شد. با وجودی که این امت و امامت شریعتی که در سال 48 در تهران بوده، جزو اولین سخنرانی های شریعتی بوده است. جزو آخرین نظریات شریعتی هم نیست چون بعد از آن شریعتی در سال های 48 و 56 سیری داشته که باید در افکار او لحاظ بشود. یعنی می خواهید بگویید این سیر دکتر شریعتی با تفکری که در کتاب امت و امامت مطرح شده، منافات دارد؟ بله. مثلا در کتاب بازگشت به سوی خویش شما می خوانید که شریعتی می گوید که اصلا روشنفکر کارش این نیست که در قدرت دخالت بکند و رهبری سیاسی و اجرایی را در دست بگیرد. در حالی که رسالتش این است که نگاه مردم را عوض کند تا از میان خود مردم رهبرانی انتخاب بشوند و آنها قدرت را در دست بگیرند. این نظریه طبیعتا با نظریه امت و امامت متفاوت است. یک نظریه ای در امت و امامت مطرح شده که با توجه به الگوی کشورهایی که از استعمار رها شده بودند، ما باید یک دموکراسی متعهد و هدایت شده را در پیش بگیریم، نه یک دموکراسی لیبرال. یعنی آنهایی که کشور را آزاد کردند همچنان در رهبری باشند تا ببینند سمت و سوی انقلاب به کجا می رود و اگر به حال خود رها کنند و به دست های لرزان دموکراسی لیبرال بسپرند ممکن است دشمنان انقلاب یا مردم دوباره سر بردارند. این تفکر شریعتی در نتیجه شرایط آن زمان بود که این رهبری ها و این رژیم های موقت یا رئیس جمهور های دائم العمر و همین رژیم هایی که در کشورهای پایداری بودند یا در کشورهای جهان سوم سابق یا غیر متعهد ها بودند، رهبران شان ابتدا نهرو و هیتو و ناصر بود، ولی بعدش به بسیاری از کشورهای جهان سوم معروف شدند و جهان سوم گرایی در برابر شرق و غرب به وجود آمد. اینها مدل موفقی ارائه ندادند. به تدریج این معلوم شد. مثلا خود شریعتی که با الجزایر مرتبط بود دید که بعد از اینکه این ها قدرت را در دست گرفتند، محافظه کار شدند و دیگر آن انقلابیون سابق نبودند و همین تجربه منفی بعدا می بینیم به این وضعیت فعلی می انجامد. مثلا همین آقای قذافی اول یک افسر جوان ناصری بود که 42 سال پیش کودتا کرد و خیلی انقلابی و مترقی بود و کتاب سبزی هم که نوشت از دموکراسی مستقیم حرف می زد و اینکه باید نظام شورایی درست کرد. ولی تا به امروز که این دیکتاتور جبار قصاب منطقه شده، چه تحولی طی کرده است. این رژیم ها چگونه به این وضع کشیده شده اند. این در آن دوران همه را به این نتیجه رسانده بود که این سبک و راهکار درست نبوده است. همین مساله را در تحول غربی فکر دکتر هم می بینید که می گوید این روشنفکران که در قدرت می روند خودشان دچار استحاله هایی می شوند یا اصولا وقتی نظام دموکراتیک نیست، سیستم یک قدرتی به وجود می آورد که فاسد می شود. اینها را عرض کردم برای اینکه داشتیم می گفتیم اندیشه سیاسی شریعتی چه تحولی بعد از امت و امامت در سال 48 تا 56 داشت . آن تفکر نتیجه آن شرایط در ساختار قدرت های جهان بود. یعنی شما خودتان ضرورت عبور از شریعتی در دهه 80 بعد از انقلاب را می دیدید اما در آن دهه مخالفت می کردید؟ چرا؟ باید ببینیم مفهوم عبور را چگونه تعریف می کنیم. عبور از این ترافیک تهران که همه از روی هم عبور می کنند را طبعا ما نمی پذیریم. عبور به معنای تکامل یا تداوم یا تغییراتی که لازم است برای اینکه دوره ای عوض شده. جهان عوض شده .گفتمان هر دوره و پارادایم عوض می شود. به معنای این است که شریعتی خودش در دوران های مختلف عوض می شده است. اگر الان می بود، باز عوض می شد از پدیده های تازه ای که در آن زمان ندیده بود، جمع بندی می کرد. مثلا در زمان شریعتی بنیادگرایی در جهان اسلام به این شکل قوی نبود. یک نمودهایی بود ولی نه به صورت جریان های قوی حنبلی و وهابی و القاعده و طالبان که امروزه ما می بینیم.. آن زمان اصلا چنین پدیده های نبود . پس عبور به چه معنایی را بد می دانید؟ عبور به معنای تخطئه و رد کردن پایه های اساسی ایدئولوژیک و استراتژیک یک تفکر یا متفکر. یعنی وقتی می گویید که فرض کنیم دین اصلا داعیه دنیوی ندارد یا ساحت اجتماعی ندارد و ما همچین انتظاری از دین نباید داشته باشیم، این تصور ما را از رسالت دین و حکومت عوض می کند. این غلط است و یک تصور سنتی یا تصور صوفیانه است. دین داعیه مدیریت دنیایی ما را دارد. خب، امت و امامت هم همین را می گوید. اینجا سره الفاظ که بحث نیست. فقط مدل مدیریت جامعه است که به نوعی در امت و امامت طرح می شود. احساس نمی کنید تناقض پیدا می شود؟ خیر. تناقضی ندارد. عرض من این بود که ما در عمل در دهه های بعد از انقلاب با آن تغییر و تحولات بعدی جهان که اتفاق افتاد دیگر آشنا نشدیم و این ها طرح نشد. تا به اینجا رسیدیم که در هر دو جریان چه اصلاح طلب و چه اصولگرا در دهه 80 این تغییر و دگرگونی های دکتر دیده نشد و تجدید نظر طلبی چیز دیگری بود. بیشتر شریعتی ای که مطرح شد، شریعتی ارشاد بود که اولش با امت و امامت شروع می شود و آخرش هم با آن شهادت و پس از شهادت. ولی زندگی شریعتی دوره های مختلف دارد که در همین عکس ها و آثار می بینید. یک دوره دانشگاه مشهد دارد. یک دوره اروپا قبلش دارد. یک دوره بعد از ارشاد که 54 تا 56 دو سال که ایشان البته در زندان بوده، هم در زندان یک بازبینی هایی کرده و هم در آثار بعد از زندان که نوشته و آخرین آثارش است، یک دوره ای است. دوره بعد از ارشاد که ناشناخته است. ولی از شریعتی آن چیزی که جا افتاده همان شریعتی است که در حسینیه ارشاد دارد سخنرانی می کند و این تزها را داده است که از جمله امامت است و تزهای شیعی و مذهبی بیشتر مطرح است. اجازه بدهید وارد شریعتی در دهه 80 بشویم. در دهه 80 آن تفکر تجدید نظر طلب مدافع عبور از شریعتی کنار رفت و در مقابل جریان برخواست که اتفاقا با افکار شریعتی هم مخالفت نمی کرد و حتی دربسیاری از مواضع از شریعتی می گفت . به تعبیری یک جریان چپ جدید ایدئولوژیک مدافع امت و امامت با بازتولید جدید که نتیجه اش شد دولت نهم و دهم. شما این جریان را چگونه می بینید؟ این جریان معادلش در جهان اسلام مثل جریانات بنیادگرا می ماند، البته با همین تفاوت هایی که جهان تشیع و تسنن دارند و بنیادگرایی ایرانی و غیر ایرانی دارد. آنچه که غربی ها به آن بنیادگرایی می گویند که ما الان روی واژه ها ممکن است زیاد توافق نداشته باشیم، اصولگرایی است. این که چرا به شریعتی روی آوردند و علاقه نشان دادند به نظرم یک استفاده ابزاری و گزینشی بود نه سیستماتیک. اینها با سیستم فکری شریعتی توافقی ندارند. اتفاقا تضاد اصلی هم دارند. ولی با جنبه هایی از ادبیات شریعتی یا جنبه هایی که غرب ستیز و تجدد ستیز است موافق هستند، که اینها با هم در تفکر شریعتی است، چون او با اصل تجدد و تمدن در ستیز نبود بلکه بین این دو تفاوت می گذارد، ولی با امپریالیسم مخالف بود از جمله فرهنگی و گروهبان محوری و همه بحث هایی که خود غربی ها نسبت به خودشان و متفکرانشان مطرح کردند. در دنیای جدید که غرب تا حالا چرا دچار امپریالیسم و برده داری و همه سیستم هایی که بود تا زمان توتالیتاریسم جدید که ایدئولوژی های جدید بودند. یعنی مارکسیسم و فاشیسم در غرب به وجود آمد. یا از نقشی که روشنفکران ما مثل آل احمد و شریعتی نسبت به خودشان انتقاد دارند. بحثی که شریعتی می کند که روشنفکر آیا راه بلد استعمار است یا مستقل است که باید نسبت به کار خودش هم منتقد باشد. این جریانی که به نام اصول گرایی گفتید از انتقاداتی که از غرب و از لیبرالیسم و از روشنفکری می شود، استفاده ابزاری کردند و از گفتارهای دیگر یک مخلوطی درست کردند که حاصلش را می بینیم. چون جریان بنیادگرایی بر خلاف سنت گرایی یک جریانی است مثل اقتدارگرایی های اروپایی فاشیسم و نازیسم و اینها که هم از چپ و هم از راست استفاده می کنند هم از گفتارهای مختلف، ایدئولوژی های مختلف را در هم می آمیزند و از داخلش یک گفتاری درست می کنند و همه را خلع سلاح می کنند و می کوبند. حالا همین جریان فقط سنت گرا نیست بلکه مدرن هم هست. حتی القاعده را ببینید یک سازمان جهانی مدرن است. ممکن است ریش بگذارد و لباس سنتی بپوشد ولی این آقای بن لادن تحصیل کرده سوئد و انگلیس بود و از مدرن ترین ابزار نظامی و تکنولوژی هم استفاده می کرد که جهت شان بازگشت به شریعت گذشته است. ایرادش این است که وقتی اینها سنت سلف صالح را مطرح می کنند، همان شعار سید جمال و جنبش سلفی است که می گفتند. بازگشت به خویش و کتاب سنتی که شریعتی می گفت، بازسازی با عقل و علم و زمان و نیازهای جدید ضروری بود. سید جمال و شریعتی می خواستند از مدرنیته جنبه های مثبت اش را اخذ کنند، اما جریان بنیاد گرا، نه. تفاوت نمی گذارد بین پیام یا متد سیره و سنت و کتاب با ظاهر و شرایط تاریخی و عارضی که در آنجا واقع شده است. مثلا از نظر این طالبانی ها مسواکی که پیامبر استفاده می کرده که یک تکه چوب بود، فکر می کنند خود مسواک ثواب دارد. الان شما از این یکی استفاده کنید بهتر است در حالیکه این که پیامبر به مسواک زدن علاقه مند بوده برای ما ملاک است. حالا شما با روش های جدید با آن برخورد می کنید و این همان مسواک است. وقتی که ما می خواهیم دوباره به خلافت برگردیم کدام خلافت؟ خلافت عثمانی، اموی، عباسی یا صفویه؟ یا می خواهید به اصل اسلام یعنی کتاب و آن هم نه ظاهر کتاب بلکه پیام کتاب. مثل آیه سوره حجرات برگردیم که می گوید ما شما را مرد و زن آفریدیم و از اقوام و قبایل مختلف همدیگر را به رسمیت بشناسید. پس تنها چیزی که در اینجا ملاک است تقوا است نه جنسیت و اختلاف طبقاتی. خوب این یک پیام فلسفی جهان شمول آرمانی است که توحید در قرآن مطرح می کند. اگر به داخل ایران برگردیم هم همین است. با شریعتی ابزاری و ظاهری برخورد می کنند. اینها از ادبیات شریعتی و آل احمد هم دو جمله بیاورند برای نفی غرب و لیبرالیسم. به این سیستم فکری نمی گویند. سیستم فکری شریعتی و آل احمد متفاوت است. شما باید یا مجموعه اش را بپذیری یا کنار بگذاری اش. اما چون شریعتی زبان ادبیات موفقی داشته ما در انقلابمان می بینیم که ادبیات و زبان شریعتی بود که معروف شد و تاثیر گذاشت. حالا اینها هم به ادبیات شریعتی چسبیده اند. ولی ما اینجا نه از ادبیات و زبان بلکه از دستگاه فکری صحبت می کنیم. در دستگاه فکری شریعتی و فلسفه سیاسی شریعتی، حاکمیت از آن خدا یعنی مردم است. یعنی نه دموکراسی و نه اولیگارشی و نه اریستوکراسی و نه نظامی و نه اقتصادی و نه گروهی ،بلکه نوعی دموکراسی، نه دموکراسی سکولار لیبرال لائیک مطلق غربی ولی یک دموکراسی که نمایندگان خدا را در تاریخ مردم می داند. وقتی چهار عامل تاریخ را می آورد، ناس و سنت و غیره، ناس یکی از پایه ها است. یعنی شما در قرآن می خوانید، در حوزه اجتماعی و اقتصادی به جای خدا ناس را بگذارید، وقتی می گوید که حکومت آینده از آن مستضعفان و محرومان و مردم خواهد بود. پس اینجا یک نوع دموکراسی است نه یک نوع تروکراسی یا الیگارشی و حکومت های اقلیت. امروز همین جریانی که دقیقا دارد همان تفکر مهدویت گرایی یا عدالت گرایی که در افکار شریعتی دهه 50 مطرح بود را به نوعی در ساختار خودش بازتولید می کند. اتفاقا انتقاد روشنفکران اصلاح طلب هم همین است. می گویند از تفکرات ایئولوژیک چپ گرای شریعتی در آغاز انقلاب همان جریان های تندرویی متولد شد که در شرائط حاضر هم. آیا فقط باید این جریان چپ جدید متولد دولت نهم و دهم جمهوری اسلامی را حاصل استفاده ابزاری از شریعتی دانست؟ بله باید بپرسیم کدام شریعتی را قبول دارند. با کدام دیدگاه و با چه مجموعه فکری ای دارند برخورد می کنند؟ اینها مهم است. امروز همین ها از آزادی ها و حقوق انسانی سخن می گویند. شریعتی از آزادی فکر و بیان و فعالیت فرهنگی تا حد بی قید و شرط دفاع می کند. ولی فرقش با لیبرال ها در این است که آزادی را به طور مطلق می خواهد در حالیکه می گوید لیبرالیسم آزادی را محدود می کند.دعوای شریعتی با لیبرالیسم این نیست که شما زیاد آزادی خواه هستید، ما محافظه کار هستیم، دعوایش این است که شما آزادی خواه و مردم گرا نیستید. شما می خواهید وساطتی بین ما و مردم ایجاد کنید به نام نمایندگی مردم و محافظه کار هستید یعنی لیبرالیسم آزادی ها را محدود می کند. اما یک اختلافی با مارکسیسم دارد که می گوید شما با این که از عدالت حرف می زنید اما به نام عدالت، یک طبقه ای درست می کنید و طبقه کارگر حاکم می شود در حالیکه ما عدالت خواه واقعی هستیم. بنابراین در همان عدالت با مارکسیسم و در همان آزادی با لیبرالیسم مسابقه می گذارد، نه اینکه ایشان کمتر از مارکسیسم و لیبرالیسم خواهان عدالت و آزادی باشد و گرنه جنبش و پیام شریعتی به آن معنایی که ما تعریف می کنیم و مدعی هستیم، چون عقب تر بود از آنها، جاذبه ای نداشت. مردم و جوانان ما به جای اینکه بروند مارکسیست بشوند می آمدند جذب اسلام شریعتی می شدند. می گفتند او پیشرفته تر از آنها در زمینه عدالت است، یا همان آرمان هایی که او مدعی اش هست مثل استقلال در برابر امپریالسم یا عدالت در برابر کاپیتالیسم.در زمینه لیبرالیسم هم همین است. این دوستانی که به نام دفاع از لیبرالیسم به شریعتی انتقاد دارند، ما معتقد هستیم که از اول هم شریعتی را خوب نفهمیدند. چون شریعتی در جامعه ما خیلی شایع است و همه فکر می کنند که خوب می شناسند اما نمی شناسند، شریعتی یک روشنفکر ناشناخته است. هر کسی از شریعتی یک برداشتی دارد ولی برداشت ها قالبا درست نیست، ضد و نقیض هم هست. همین ضد و نقیض بودن برداشت ها نشان می دهد که درست نیست. یک عده ای به نام شریعتی می گویند حکومت اسلامی می خواهیم درست کنیم و یک عده ای اسلام منهای آخوند می گویند و به جان آنها می افتند و ترور می کنند و همه هم به شریعتی استناد می کنند. در نتیجه آن سناریوی که گفته بود مثل کابوسی است که همه روایت ها از شریعتی درآمده است . در مجموع هم تجدید نظر طلبی چپی های خط امامی قابل نقد است که شریعتی را از قبل ا انقلاب تک بعدی می دیدند و هم عبور از شریعتی روشنفکران دینی این جریان جدیدی که شریعتی را ابزاری کرد و ادبیاتی. اینها هیچ کدام منظومه فکری و نظام فکری کاملی از شریعتی نبودند و نیستند. شما در این سال ها درمقابل انتقادها و اعتراض هایی که تا حد کوبیدن شریعتی یا سوء استفاده از شریعتی هم پیش می رفت چه احساسی داشتید؟ ما هویتی داریم که آن را خودمان انتخاب کرده ایم. نه اینکه حالا هویت موروثی بوده باشد. من خودم شریعتی را هم که می پذیرم با شرط و شروط است. چون من خودم روشنفکرم و اهل فلسفه ام پس باید فلسفه و پرسش گری داشته باشم. بنابراین ما همه انتقاداتی که به شریعتی می شود را دقیقا گوش می دهیم و اگر جنبه جدی هم در آن باشد می پذیریم و حتی خودمان باید پیشگام این باشیم. مثلا شما گفتید عبور از شریعتی ما خودمان همین بحث های امت و امامت را اول شروع کردیم تا رفتیم خارج یک جزوه دادیم به نان دموکراسی و لائیسیته و امت و امامت را نقادی کردیم. گفتیم در این تئوری شریعتی یک ضعفی وجود داشته که ایده تناوب است. باید قدرت بچرخد تا مردم آزمایش کنند. برنامه ها و کاندیداها را تا آگاهی شان بالا برود. در حالیکه شریعتی می گفت اگر قدرت را رها کنند و به دست افکار عمومی بدهند ممکن است اصلا ضد انقلاب مردم و آزادی سر کار بیاید. خب این یک اشتباه دارد که تا وقتی مردم آگاهی نداشته باشند نمی توانند آزادی داشته باشند ولی ما می گفتیم خود این آگاه شدن مستلزم تجربه آزادی است. خب این یک تجدید نظر یا تصحیحی در یک نظریه شریعتی بود یا در خود بحث ایدئولوژی یک ابهاماتی دارد. یک تعریفی شریعتی داده که باید حدود و قصورش تعریف بشود. مثلا اینکه ما از دین چه انتظاری داریم؟ آیا از دین انتظار داریم که وقتی به حوزه اجتماعی می آید راجع به همه چیز نظر بدهد و حکم شرعی بدهد؟ نه اصلا این مورد بحث شریعتی نیست. شریعتی می گوید جهان بینی توحید فقط به ما می گوید ما در اجتماع از عدالت و آزادی چه بخواهیم ولی اینکه چگونه حالا عدالت می تواند باشد اصلا به دین ربط ندارد، به نظامات اقتصادی بر می گردد که مثلا سوسیالیسم دولتی باشد یا شورایی یا تعاونی. یا در آن لیبرالیسم باشد یا مثلا سوسیال دموکراسی می تواند این آزادی را بیاورد یا شورایی می تواند، اینها بحث های فنی حوزه اقتصاد است. /6262

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبر آنلاین]

[مشاهده در: www.khabaronline.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 678]

اضافه شدن مطلب/حذف مطلب

صفحات پیشنهادی

برخورد با دکتر شریعتی و تجدیدنظر طلبی چپی های خط امامی ...
برخورد با دکتر شریعتی و تجدیدنظر طلبی چپی های خط امامی، مذهبی های ضد شریعتی و روشنفکران مذهبی-اندیشه - بررسی وضعیت فکری ایران در دهه 80 / گفت وگو با ...

گوناگون

راهنمای کامل نرده شیشه ای برای سازندگان با تهران شیشه

فرمول درست موفقیت چیست؟

نوین قفسه انتخابی هوشمندانه برای مدیریت انبارها و فروشگاه‌...

قبل از خرید دستگاه لیبلینگ یا دستگاه لیبل چسبان چه چیزهایی...

اعتیاد کودکان و نوجوانان به فضای مجازی + راهکارهای جلوگیری...

تجهیزات لازم برای ساخت جکوزی

نصب آسانسور

مواد نانو کارواش : انتخابی هوشمندانه برای مراکز شستشوی خود...

آشنایی با آیکاس (IQOS): یک جایگزین نوین برای دخانیات سنتی

لوازم جانبی اپل

معرفی انواع مزوژل