نگاهي به «وقف فرهنگ جاويدان و سير تاريخي آن در ايران»

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: نگاهي به «وقف فرهنگ جاويدان و سير تاريخي آن در ايران»
گروه خبرنگاران افتخاري / نسرين خاني: در اين نوشتار نگاهي داريم بر سير تاريخي وقف در ايران و پيشينه اين فرهنگ در كشور.
با مطالعه معارف اسلامي و توجه عميق به وظيفه خطير اغنياء نسبت به فقراي جامعه، اجمالا در مشروعيت و استحاب و در برخي از حالات، وجوب وقف نمي‌توان ترديد كرد ولي مضرات سوء‌استفاده از وقف و خطرات موقوفه‌خواران چنان آتشي به خرمن موقوفات زده كه امروز، جز نامي از گروهي از موقوفات باقي نمانده است، ولي تكليف ديني و ميهني ايجاب مي‌كند و حال حاضر را بر ماضي ترجيح دهيم و به نجات الباقي اسناد و موقوفات شتافته و به نشر فرهنگ وقف در ميان مردم همت بگماريم.

فرهنگ وقف به قدري اهميت دارد كه از ديدگاه سرور شهيدان حضرت حسين بن علي (ع) صرفا واقفان، شايسته مقام امامت و رهبري هستند كساني كه خود را آگاهانه بدون مطالبه اجر و مزد، وقف حق و حقيقت كرده‌اند. فرهنگ وقف را لازم است از واقفان خيرانديشي بياموزيم كه به انواع نيازها و نيازمندان توجه كرده‌اند و از كوچكترين نيازي غفلت نكرده‌اند.

سير تاريخي وقف در ايران:

در سال چهارم هجري كه ايران توسط سپاه اسلام فتح و مردم اين سرزمين نعمت يكتاپرستي و اسلام را با علاقه قلبي پذيرا شدند، دل به محبت و دوستي خاندان پيغمبر (ص) بستند زيرا آئينه تمام‌نماي اسلام در حضرت علي (ع) و فرزندان پاكش مجسم بود.

وقف در زمان بني‌اميه:

جنايات و ستمكاري‌هاي بي‌شمار امويان و درگيري‌هايي كه بين آنان و عباسيان بر سر غصب حكومت وجود داشت موجب شد كه بر سنت‌ها و ارزش‌هاي اسلامي لطمات فراوان وارد شود كه پديده وقف نيز از اين ستيزه‌جوئي مصمون نماند زيرا بي‌بند و باري و بي‌توجهي اين شجره خبيثه ارزش‌ها و كرامات انساني را به اضمحلال مي‌كشاند و چنانچه پافشاري و استقامت فرزندان ائمه‌اطهار (ع) و اهل ايمان نبود نيات واقفين از مسير شرعي خويش منحرف مي‌شد.

وقف در زمان عباسيان:

استقرار حكومت عباسيان و پافشاري آنان بر محقق جلوه دادن خلاقيت غاصبانه خوش و سرپوش نهادن بر مظالم خود با رفتاري رياكارانه باعث شد تا مردم براي مدتي هرچند كوتاه فضايي جهت كسب معارف و علوم اسلامي از منابع اصيل آن كه امامان معصوم (ع) بودند پيدا كرده و در مسير نشر و ترويج آن به سنت نبوي وقف روي آورند. در اين دوران توجه شاياني به وقف و اوقاف شد به طوري كه درآمد موقوفات سالانه بر صدها هزار دنيار طلا مي‌گردند و نظاميه‌هاي بغداد و نيشابور، كه خواجه نظام‌الملك آنها را تأسيس كرده بود از اين طريق اداره مي‌شد.

وقف از قرن چهارم تا هفتم: وقف در اين دوران رونقي بسزا داشت به طوري كه در قرن ششم به دليل استقبال كثير مردم از اين سنت حسنه، موقوفات در جهت تأسيس مدارس، بيمارستان و كتابخانه و مصارف عامه گسترش فراواني يافت و ضرورت رعايت ضوابط شرعي ايجاب مي‌كرد كه تصدي امور موقوفات به عهده دانشمندان و علماي ديني واگذار شود تا عوائد آنها طبق نيات واقفان مصرف شود كه اين خود تحول چشمگيري در تاريخ وقف به شمار مي‌رود.

وقف در قرن هفتم: حمله مغول و فجايعي كه بر مردم مسلمان ايران رفت همه چيز را دگرگون كرد وقف نيز از اين آفت خانمان‌سوز مصون نماند اما نفوذ ايرانيان در دستگاه مغول و وجود دانشمندان بزرگ اسلامي چون خواجه رشيد‌الدين فضل‌الله موجب شد تا بار ديگر فرهنگ و سنن اسلامي از جمله موقوفات احياء و مساجد، مؤسسات خيريه و مراكز علمي فراواني مانند مدارس علوم ديني، رصدخانه، بيمارستان و كتابخانه‌ها و اماكن عام‌المنفعه از محل درآمد موقوفات تأسيس و اداره شود.

وقف در زمان صفويه با روي كار آمدن سلسله صفويه ابعاد و گسترش وسيع يافت زيرا از درباريان گرفته تا مردم عادي، املاك و دارايي‌هاي خود را وقف آستانه مقدس حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و عتبات و عاليات و ديگر امور خيريه كردند. در اين دوران به خاطر گستردگي و تنوع فراوان موقوفات و انجام امور ثبت و ضبط در دفاتر ويژه مصرف عوائد گوناگون آنها براساس مفاد وقف‌نامه‌ها تشكيلاتي وزارت اوقاف براي اولين‌بار تأسيس شد و اداره موقوفات به عهده وزير بود.

وقف در دوران افشاريان: جهل و بي‌خبري نادرشاه افشار از سنن اسلامي موجب شد تا بار ديگر چهره تابان وقف در سيطره قلدري حاكم زمان قرار گيرد. نادر در ابتداي حكومت دستور داد تمام موقوفات در سراسر ايران ضبط و درآمد آن برخلاف نيات واقفان صرف لشگريان و نظاميان شود. صدور اين فرمان نامشروع بيشتر موقوفات را از بين برد و درباريان و افراد منتفذ موقوفات را به عنوان املاك شخصي خود ثبت و ضبط كردند. تا اينكه جانشين وي فرمان لغو اين‌گونه مالكيت‌ها را صادر كرد. اثرات سوء فرمان نادرقلي و يورش محمود افغان به ايران كه با جسارت تمام بر بيشتر شهرها علي‌الخصوص اصفهان را غارت و به آتش كشيد موجب شد تا اغلب دفاتر موقوفات و رقبات وقفي از بين رفته و وضعيت آن نامعلوم شود.

وقف در سلسله قاجاريه: در اين دوره كه اوضاع دچار آشفتگي و بي‌ساماني بود، موقوفات نيز دستخوش حيف و ميل و مطامع فرصت‌طلبان و سودجويان شد. ليكن مواردي نيز به چشم مي‌خورد كه اقداماتي در جهت صلاح امور موقوفات و اجراي نيات واقفين صورت گرفته و دستورالعمل خاصي در اين خصوص صادر شده است.

وقف و انقلاب مشروطيت: در اين دوران مردم بيدار و قهرمان ايران به رهبري روحانيت شجاع و مبارز شيعه بساط خودكامگي قاجار را در هم پيچيده و نظام نويني را تشكيل دادند. در اين نظام موقوفات تا حدودي محل خود را پيدا كرده و با تأسيس «وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه» وقف و ايقاف در تشكيلات اداري آن روز مطرح شد.

وقف در رژيم منحوس پهلوي: شرح ستمي كه در دوران حكومت دست‌نشانده پهلوي بر موقوفات اين سرزمين وارد شد بي‌شمار است. همين اندازه اشاره كافي است كه خاندان پهلوي بسياري از املاك حاصلخيز موقوفه و اراضي مرغوب را به نام ملك شخصي وابستگان درباريان و نوكران خويش به ثبت رساندند و از هيچ جسارت و غارت و چپاولي به اين سنت شريف نبوي (ص) فروگذار نكردند و برخلاف اصول فقيه بسياري از مزارع وقفي را به بهانه اصلاحات ارضي به فروش رسانيدند به تصوري كه مي‌تواند بدينوسيله عامل مؤثر و تداوم‌بخش نهضت حسيني و پشتوانه‌هاي مراكز علمي اسلامي و پايگاه معنوي و ديني را نابود ‌كنند، ليكن به لطف خداوند متعال و عنايات ائمه‌‌اطهار (ع) اين توطئه شوم در هم شكسته شد.

وقف و انقلاب اسلامي

وابسته بودن رهبر انقلاب به خدا و الهام‌گيري از نهضت كربلا، آماده كردن شرايط حركت مردمي با تبليغ دين و نشر معارف اسلامي از پايگاه‌هاي خلل‌ناپذير مساجد، تكايا، حسينيه‌ها و اماكن متبركه مذهبي و ايثارگري آنان انقلاب اسلامي را پيروزي بخشيد، بزرگ مردي كه عمر خود را وقف و جلب رضاي خدا و مبارزه عليه طاغوت فرمود و به سنت شريف وقف توجهي خاص داشته و همچون ديگر فقهاي بزرگ اسلام و ستارگان درخشان آسمان علوم و معارف اسلامي در كتاب تحريرالوسيله باب و كتابي را در كنار ساير فروعات دين به وقف اختصاص داده‌اند و فتواي معظم له در مورد وقف چنين است كه موقوفات بايد به حال وقفيت باقي مانده و بدان عمل شود.

اين خود نشان‌دهنده اهميتي است كه وقف در اين دوره دارد و در همين زمان است كه موقوفات از گسستگي و نابساماني كه در سيطره طاغوت ايجاد شده خارج گرديده و مرتبه واقعي خويش را يافته به اميد روزي كه اين سنت نبوي در جامعه اسلامي جاي واقعي خويش را پيدا كرده و به حق تبلور بيان امام امت در همه ابعاد را فراهم آورده و بتوان از ثمرات پر بركت و والاي آن در اداره امور مردم و كشور استفاده و زمينه‌هاي ايجاد حكومت جهاني اسلامي را پي‌ريزي كرد.

**************************************************************

نگارنده: سيدمحمد ميرطيبي

يکشنبه|ا|11|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 275]