استانداردهاي تحقيق علمي را داراست

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: سلسله نشست‌هاي نقد و بررسي كتاب‌هاي برگزيده قرآني/2در نشست نقد كتاب «درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن» عنوان شد:«درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن» استانداردهاي تحقيق علمي را داراست
گروه ادب: حجت‌الاسلام‌ و المسلمين «علي نصيري» ضمن آكادميك دانستن كتاب «درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن كريم» گفت: رعايت استانداردهاي متعارف تحقيق از قبيل مقدمه، فصل‌بندي مناسب و... از امتيازات مهم كتاب «درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن» محسوب مي‌شود.
به گزارش خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) اولين نشست از سلسله نشست‌هاي تخصصي بررسي كتاب‌هاي برگزيده قرآني با نقد و بررسي كتاب «درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن كريم‌» تأليف «محمد‌رضا نكونام» با حضور حجت‌الاسلام ‌و المسلمين «علي نصيري» عضو هيأت علمي دانشگاه علم و صنعت ايران و پژوهشگاه فرهنگ و انديشه‌اسلامي و حجت‌الاسلام ‌و ‌المسلمين «محمد‌جواد اسكندرلو» عضو هيأت علمي مدرسه عالي امام‌خميني(ره) قم و نويسنده كتاب سه‌شنبه 13 اسفند در خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) برگزار شد.

«حميد‌رضا يونسي» دبير نشست در سخنان ابتدايي گفت: بحث تاريخ‌گذاري قرآن از مباحث نسبتاً جديدي است كه در مسائل علوم قرآني مطرح شده، اما اين موضوع به زمان صدر اسلام بر مي‌‌گردد. اين كتاب اسباب نزول، مكي و مدني، ناسخ و منسوخ و ... را مورد بررسي قرار مي‌دهد، اما به صورت منسجم و علمي تاكنون هيچ كتابي در اين زمينه نگاشته نشده است.

تاريخ‌گذاري قرآن، تعيين واحدهاي نزول قرآن‌كريم است

«جعفر نكونام» مؤلف كتاب نيز در ابتداي اين نشست در سخناني گفت: تاريخ‌گذاري قرآن عبارت است از تعيين واحدهاي نزول قرآن ‌كريم، واحد نزول قرآن هر بخشي از قرآن است كه بر پيامبر نازل ‌شده، چه يك سوره تمام در سوره‌هاي دفعة‌النزول چه بخشي از يك سوره كه به تدريج بر پيامبر نازل ‌شده است.

وي ادامه داد: پيشينه تاريخ‌گذاري به صدر اسلام مي‌رسد، به زماني كه به بحث مكي و مدني بودن سوره‌هاي قرآن توجه شد. بنابراين اولين تاريخ‌گذاري قرآن، تاريخ‌گذاري دو دوره‌اي بود، به صورت پراكنده در اسباب نزول هم برخي از سوره‌هاي قرآن تاريخ نزولشان مشخص شده است و هم‌چنين درباره روايات تربيت نزول كه ترتيب يكايك نزول سوره‌هاي قرآن را مشخص كرده تا قرون متمادي بحث نشده بوده تا اينكه در قرون اخير خاورشناسان و مسلمانان به اين بحث اهتمام كردند؛ حتي مي‌توان گفت ابتدا خاورشناسان اين تلاش را انجام دادند.

نكونام با بيان اينكه در برخي از ترجمه‌هايي به‌دست آمده از قرآن، سوره‌هاي قرآن را به ترتيب نزول ترجمه كردند، گفت: ترتيب نزول‌هايي كه خاورشناسان به دست دادند بيشتر بر مبناي سطح و محتواي قرآن بوده تا روايات و به روايات در ترتيب نزول و اسباب نزول توجه كمتري شده است، خاورشناسان بر اساس سبك محتوا يعني طول آيات، لحن آيات، خيال‌انگيزي، جنبه شاعرانه، تصوير‌گرايي آيات و نيز موضوعات، آيات را طبقه‌‌بندي كردند كه چندان مبناي علمي و نقدي ندارد و بيشتر سليقه‌اي است و شايد بتوان بر مبناي آن گفت كه سوره‌هايي كه ابتدا نازل شده، كوتاه بوده است، ولي اينكه بگوييم سوره‌هاي كوتاه در فاصله زماني خاصي نازل شده و آيات بلند‌تر در فاصله زماني ديگر، يا به لحاظ موضوعي گفته شود كه اول آيات توحيدي آمده و در درجه بعد طبيعت و آيات قيامت مطرح شده به هيچ مبناي عقلي و نقلي نمي‌رسيم.

مدير‌مسئول پژوهش‌نامه قرآن و حديث كشور گفت: حاصل تلاش‌هاي خاورشناسان طبقه‌بندي‌اي ذوقي و سليقه‌اي است به همين جهت نمي‌توان ترتيب و طبقات واحدي در ميان خاورشناسان يافت، چرا كه هر كدام به نحوي متمايز از ديگري حاصل كار خود را عرضه كرد‌ه‌اند. البته مسلمانان، بيشتر به روايات عصر نزول توجه داشته و اولين كارهاي منسجم و گسترده‌اي كه صورت گرفته تفسيرهايي نگاشته شده بر اساس ترتيب نزول است.

وي ادامه داد: در ميان ايرانيان و فارسي‌زبانان نيز كارهايي صورت گرفته مانند آثار «جلال‌الدين فارسي» كه در سه جلد «پيامبري و انقلاب»، «پيامبري و جهاد» و «پيامبري و حكومت» بر اساس ترتيب نزول منقول از امام‌صادق(ع) قرآن ترجمه كرده‌ است و اسباب نزول سوره‌ها و سيره پيامبر را در طي 23 سال دعوت در اين ترجمه‌ها گنجانده است، كه باز كار ايشان به لحاظ اينكه به روايات اسباب نزول تكيه بسياري داشته، چندان منسجم نيست و تناقضات بسياري دارد.

نكونام تصريح كرد: پژوهش ديگري كه نمي‌توان آن را علمي تلقي كرد، آثار مهندس بازرگان است كه در كتابي به نام «سير تحول قرآن» طول متوسط آيات را به دست آورده و بر اساس طول متوسط، واحدهاي نزول را در 23 سال طبقه‌بندي كرده است، كه باز هم بسيار ذوقي و سليقه‌اي است، چون طول متوسط نه دليل عقلي دارد و نه دليل نقلي. به ويژه اينكه مبناي بازرگان اين بود كه به ميزان فاصله گرفتن از مبعث، طول آيات افزايش پيدا كرده است، شناسايي واحدهاي نزول هم هيچ مبناي علمي ندارد براي اينكه واحدهاي نزول را شناسايي كند، آياتي را كه در يك سوره طول‌هاي هم‌ساني دارد در كنار هم آورده است البته بدون لحاظ كردن اتصال و انفصال آيات، در برخي بخش‌هاي پژوهش هم ذوق و سليقه مولف به اوج رسيده براي نمونه براي اينكه 5 آيه اول سوره «علق» را اولين واحد نزول به شمار بياورد، 5 آيه را 10 آيه حساب كرده است يا براي اينكه سوره «نصر» را در ميان سوره‌هاي مكي جاي دهد، سوره 3 آيه‌اي را يك آيه تلقي كرده است.

پيش‌فرض‌هاي قدرتمندي براي پژوهش درعرصه تاريخ‌گذاري قرآن‌ لازم است

نويسنده كتاب «روش تحقيق با تأكيد بر علوم ‌اسلامي» گفت: به نظر مي‌رسد كه كارهاي عميق‌تري بايد صورت گيرد و با پيش‌فرض‌هاي قوي‌تري در دوره معاصر به پژوهش در اين عرصه پرداخت. خوشبختانه در ميان حوزوي‌ها هم اهتمام قابل‌توجهي به ترتيب نزول و تفسير به ترتيب نزول صورت گرفته است و برخي از علما تفاسيري را شروع كردند از جمله حجت‌الاسلام و المسلمين «بهجت‌پور».

وي افزود: البته به نظر من پيش‌فرض‌هاي موجود نمي‌تواند چندان كار‌گشا باشد، ما بايد پيش‌فرض‌هاي قدرتمندتري را اساس كار خود قرار دهيم. به عمين دليل تلاش كردم در اين كتاب پيش فرض‌هايي را پيشنهاد كرده تا اساس كار خود قرار دهيم، مهم‌ترين اين پيش‌فرض‌ها مرتب بودن آيات در سوره‌ها به ترتيب نزول است، كه با ادله منطقي اثبات شده آيات در سوره‌هاي قرآن به ترتيب نزول آمده است، در سوره‌هايي كه يكجا نازل شده كه طبيعي است به ترتيب نزول باشد، در سوره‌هاي تدريجي نزول، هم با اين قانون‌كه اگر سوره‌اي نازل مي‌شده تا خاتمه آن، سوره ديگري نازل نمي‌شده است، مي‌توان نتيجه گرفت كه آيات اين سوره‌ها هم به ترتيب نزول است.

نويسنده «مصحف امام علي عليه السلام» گفت: هم‌چنين ما نمي‌توانيم 5 آيه اول سوره «علق» را اولين واحد نزول تلقي كنيم، چرا كه در اين 5 آيه جز فرمان بخوان فرمان ديگري نيامده و بقيه مطالب صفات پرودگار است، اينكه چه چيزي را بخوانم مشخص نيست. تفاسيري هم كه به دست داده شده كارگشا نيست، ما در صورتي مي‌توانيم به كسي بگوييم بخوان كه چيزي در ذهن داشته باشد، اگر بنا بر تلقي مشهور اين باشد كه با نازل شدن اين 5 آيه پيامبر به رسالت مبعوث شده است، طبيعتاً چيزي در ذهن نداشته است كه بخواند، آغاز اولين پيام‌الهي براي نبوت پيامبر با واژه «بخوان» چندان مناسب نيست، بنابراين نمي‌توان گفت، اين 5 آيه اول يك واحد نزول مستقل است، آيه ششم هم كه با «كلا» شروع شده است، در هيچ كلام مستقلي اعم از سوره‌هاي قرآن و خطب نهج‌البلاغه ما هيچ كلامي را نمي‌توانيم پيدا كنيم كه با واژه «كلا» شروع شده باشد، «كلا» اصالتاً حرف نفي ماقبل است. حتي اگر به معناي «حقا» هم بگيريم در هيچ كلام مستقل عرب چنين چيزي وجود ندارد، اگر اين را تلقي قرار دهيم و در نظر بگيريم قرآن در مكان و زمان خاصي نازل شده و خطاب به مخاطبان خاصي است، نمي‌توانيم اصالت عموم و اصالت اطلاق داشته باشيم، بايد بگوييم «اصالت الانصراف» وجود دارد.

وي بابيان اين مطلب كه قرآن كلامي الهي، اما به زبان عرف است گفت: اگر اين مباني را اساس قرار دهيم، تاريخ‌گذاري متفاوت خواهد شد و انقلابي علمي صورت مي‌گيرد، اگر اين پيش‌‌‌فرض‌ها درست باشد، تحقيقات جديدتري نياز خواهيم داشت.

تاريخ‌گذاري قرآن از دالان تفسير تاريخي قرآن مي‌گذرد

نكونام در پاسخ به اين پرسش كه تاريخ‌گذاري قرآن را مي‌توان نوعي تفسير تاريخي قرآن مطرح كرد يا خير؟ گفت: تاريخ‌گذاري قرآن از دالان تفسير تاريخي قرآن مي‌گذرد، ما اگر بخواهيم به تاريخ‌گذاري قرآن دست يابيم، بايد از تفسير تاريخي قرآن عبور كنيم، من براي تاريخ‌گذاري هر سوره پرسش‌هايي را مطرح كرده‌ام كه با پاسخ دادن به آن‌ها، به تاريخ‌گذاري سوره دست مي‌يابيم، در واقع يك تفسير تاريخي از سوره به دست داده مي‌شود.

نكونام در اشاره به اين پرسش‌ها گفت: اولين پرسش اين است كه آيا سوره مربوطه مشتمل بر يك واحد نزول يا چند واحد نزول است؟ در پاسخ بايد گفت، اگر ميان آيات اتصال لفظي و محتوايي برقرار باشد، آن سوره دفعي نزول است و يك واحد نزول را تشكيل مي‌دهد و اگر ميان آيات انفصال لفظي و محتوايي باشد محتمل است كه چند واحد نزول باشد، ولي به طور قطع نمي‌توان چنين ادعايي كرد.

نويسنده مقاله «عرفي بودن زبان قرآن» تصريح كرد: تنها زماني مي‌توان به طور قطع گفت كه تناظر زماني ميان قسمت‌هاي منفصل وجود داشته باشد، براي ‌مثال در سوره «مزمل» در آيه نخست، خداوند به پيامبر مي‌فرمايد نماز شب بخواند و در آيه بيستم نازل به آيات نخست، گفته مي‌شود كه خداوند در اين حكم تخفيف داد، كاملاً روشن است كه ميان صدور اين حكم در آيات اول و تخفيف در اجراي حكم در آيات بيستم فاصله زماني وجود داشته و بي‌ترديد بايد گفت آيات نخست ابتدا نازل شده و آيات بيستم با فاصله زماني نازل شده است.

وي وجود تصريحاتي به رخدادهاي زمان‌مند را لازمه صدور حكم قطعي مشتمل بودن يك سوره تدريجي نزول بر چند واحد نزول دانست و پرسش‌هاي ديگر تاريخ‌گذاري را شامل گسست پيوستگي آيات در روايات مطرح شده براي مكي و مدني بودن سوره‌ها عنوان كرد.

حجت‌الاسلام و المسلمين «محمد‌جواد اسكندرلو» نيز در ادامه با بيان اينكه تاريخ‌گذاري قرآن يكي از مباحث مهم علوم قرآني است، گفت: اين بحث از زير‌مجموعه‌هاي علم تاريخ قرآن است، علم تاريخ قرآن كه اعم از تاريخ‌گذاري است به موضوعاتي كه نوعاً به سير تحولات تاريخي پس از نزول قرآن ‌كريم مي‌پردازد، مانند مسأله جمع و تدوين قرآن، دفعات جمع، رسم‌الخط قرآن، قرائات قرآن و علل اختلاف قرائات، اما تاريخ‌گذاري قرآن كه يكي از مباحث زيرمجموعه‌اي تاريخ قرآن است، صرفاً بيان‌گر تعيين نزول آيات و سور قرآن‌كريم است، يعني ضمن معين كردن مكي و مدني بودن هر يك از اين واحدهاي نزول، به تقدم يا تأخر نزول هر يك از آيات نسبت به ديگر آيات به ويژه هر سوره‌اي نسبت به سوره ديگر، مي‌پردازد.

وي افزود: درست است كه منابع اين كار در قالب روايات و مسائل تاريخي در صدر اسلام هم مطرح شده، اما به صورت كتاب، مقاله، دائرة‌المعارف و يك شكل مدون تاكنون هيچ پژوهشي وجود نداشته است.

نويسنده كتاب «مستشرقان و تاريخ‌گذاري قرآن» تصريح كرد: مشتشرقان در نيمه دوم قرن 19 ميلادي به اين كار پرداخته و در واقع سر منشأ كار را شخصي به نام «گوستاو واي» آغاز كرد و اين كار الهام‌بخش شد براي «نولدكه» آلماني و پس از او ديگران اين امر را توسعه دادند، اما نولدكه در قالب يك جلد بيشتر به اين بحث توسعه بخشيد و بعد شاگردانش آن را در سه جلد تحقق دادند. پژوهش ممتاز دكتر نكونام تفسير قرآن بر اساس ترتيب نزول نبوده و در صدد بيان اين نكته هم نبوده است.

اسكندرلو با بيان اينكه رساله دكتراي من تحت عنوان «نقد و بررسي تحقيقات خاورشناسان در زمينه تاريخ‌گذاري آيات سور قرآن‌كريم» بوده است، گفت: در اين كتاب پژوهش 8 نفر از خاورشناسان را مورد بررسي قرار داده‌ام و در صدد پاسخ به اين سوال بودم كه آيا شيوه وارد شدن به ترتيب نزول آيات و سور آن‌گونه كه مستشرقان اقدام كرده‌اند صحيح است يا نادرست، چرا كه مستشرقان قالباً بر اساس معيارهاي و ساختاري سبك و لحن آيات و كوتاهي و بلندي آيات كار كرده‌اند، لذا نتيجه كارشان نه تنها با پژوهش مسلمانان تفاوت دارد، بلكه بين جدول‌هايي كه خود مستشرقان از ترتيب نزول سوره‌ها ارائه داده‌اند، هم بسيار تفاوت وجود دارد.

وي بيان كرد: اين نشان‌دهنده آن است كه يك معيار مشخص وجود نداشته ‌است، برخي از آن‌ها هم سراغ روايات رفته‌اند، روايات ضعيف را بررسي كرده، آن هم در ابتداي پژوهش و در ميانه راه اين روايات را ناديده گرفته‌اند و به سراغ مباني ذوقي رفته‌اند.

نويسنده كتاب «نگاهي قرآني به پاك سازي روح» درباره محسنات كتاب «درآمدي بر تاريخ‌گذاري قرآن» گفت: نويسنده كتاب «تاريخ‌گذاري قرآن ‌‌كريم» فوائد و ضرورت تفسير‌نگاري بر اساس ترتيب نزول را، مباني و معيارها را بيان كرده و يكي دو سوره را هم از جهت تقدم و تأخر ترتيب نزول داوري كرده‌ است، تا مفسري كه با اين ديد وارد حوزه تفسير‌نگاري مي‌شود با سيره پيامبر گرامي، با فضاي نزول و حوادثي رخ داده قبل ازنزول آيه يا سوره‌ آشنا شود. اين آشنايي مي‌تواند نكات و پيام‌هاي جديدي را از سوره‌ها كشف كند و ادعاهاي ديگران درباره اسباب نزول آيات و سور و ميزان صحت و سقم آن‌ها را ارزيابي و بررسي كند و يكي از فوائد مهم كار اين است كه تا حدود بسياري از آسيب‌هاي تفسير به رأي جلوگيري مي‌كند.

اسكندرلو از جمله نكات قوت اين كتاب بيان كردن مباني مناسب دانست و گفت: مهم‌ترين اين مباني‌ها تدريجي بودن نزول قرآن است، قرآن‌كريم مانند ساير كتاب‌هاي آسماني پيشين نبوده كه يكجا نازل شود و كوتاه باشد، بلكه در طول 20 سال بنا بر اعتقادات مرحوم آيت‌الله معرفت و بنا به نقل مشهور در طي 23 سال بر اساس نيازهاي مختلف نازل شد، بنابراين مفسري مي‌تواند دقت كند و به نكات ظريف آيه توجه داشته باشد كه به بستر نزول آيات و سور و زمان و مكان نازل شدن آشنايي داشته باشد.

‌تدريجي‌بودن‌نزول‌آيات‌و‌سور‌اقتضا‌مي‌كند‌‌كه‌‌‌به‌ترتيب‌نزول‌آيات‌آگاه‌شويم

عضو هيأت علمي مدرسه عالي امام‌خميني(ره) قم گفت: بنابراين تدريجي بودن نزول آيات و سور اقتضا مي‌كند كه ما به ترتيب نزول آيات آگاه شويم، مكي و مدني بودن را روشن كنيم، گفتاري بودن سخنان قرآن نيز يكي ديگر از مباني مناسب مطرح شده در اين كتاب است، بسياري از نويسندگان در قضاوت و داروي بر اساس نوشتار نظر مي‌دهند و موضوع مورد نظر را در نظر گرفته و كتاب خود را بر اساس فصل‌ها و باب‌هاي متفاوت يكي پس از ديگري دسته‌بندي مي‌كنند، اما معيار مباني قرآن كريم گفتاري بودن است يعني در هر زماني با گروه خاصي مواجه بوده است، به همين دليل تغيير مخاطب برخي از مضامين در آيات به صورت تكراري مطرح شده است.

حجت‌الاسلام و المسلمين «علي نصيري» نيز ضمن بيان اين مطلب كه جلسات نقد و بررسي كتاب نتايج مثبتي براي حوزه فرهنگ رقم خواهد زد، مباحث خود را در سه گروه امتيازات كتاب، گزارش از محتواي كتاب و نقد بر كتاب طبقه‌بندي كرد و گفت: آكادمي بودن كتاب و اصطلاحاً رعايت استانداردهاي متعارف تحقيق از قبيل مقدمه، فصل‌بندي مناسب و...از امتيازات مهم كتاب محسوب مي‌شود، هم‌چنين استفاده از قلم خوب و روان كه در عموم مباحث كتاب مشهود است و تلاش مولف در اشاره به تحقيقات انجام يافته پيش از اين از ديگر ويژگي‌هاي بارز اين پژوهش است.

نصيري در ادامه گزارشي كوتاه از محتواي كتاب ارائه داد و در انتقاد از كتاب گفت: مهم‌ترين نقد بر اين دست از تحقيقات آن است كه اساساً اين تحقيق و تحقيقاتي از اين دست به دلايل مختلف بيش از آنكه در چيدمان ارائه شده از نزول سور قرآن، متوقف شوند، نتايج روشن و مفيدي به دنبال ندارد و ايشان چيزي بيش از آنچه كه پيشينيان ارائه داده‌اند، نداشتند.

وي مقدمات اثبات ادعاي خود را چنين عنوان كرد: هدف از بررسي تاريخ‌گذاري قرآن دست‌يابي به تاريخ و زمان دقيق نزول آيات يا حتي‌المقدور سوره‌هاي قرآن است، دوم اينكه تاريخ‌گذاري قرآن بر اساس دو روش مطالعه مستقيم آيات، و بررسي انواع روايات ناظر به نزول قرآن قابل بررسي است. در ميان اين دو روش، تنها روش دوم داراي كارآيي روشن است از سويي ديگر با چشم‌پوشي از ضعف سندي روايات و نيز برخي از تناقضات دروني آن‌ها، از مجموع اين دست از روايات سه نكته اصلي درباره تاريخ‌گذاري قرآن قابل استفاده است.

وي در اشاره به اين سه نكته گفت: روايات ناظر به نزول، عمدتاً بيان‌گر ترتيب يا به صورت محدود بيان‌گر زمان نزول سور‌ه‌هاي قرآن‌ هستند و به صورت بس محدود مي‌توان به تاريخ تقريبي نزول پاره‌اي از آيات قرآن پي برد. بنابراين، اطلاعات روشني از تاريخ نزول عموم آيات و سور قرآن از اين روايات قابل استفاده نيست. دوم اينكه روشن‌ترين نتيجه روايات تاريخ نزول، ترتيب نزول سوره‌هاي قران است، اما با اين حال بايد توجه داشت اين كه فلان سوره پس از فلان سوره نازل شده غير از آن است كه تاريخ نزول آن‌ها روشن شود. مثلاً با استفاده از اين روايات مي‌توان دريافت سوره «علق» پيش از «فاتحه» و سوره «قلم» پيش از «مزمل» نازل شده است. اما اين كه هر يك از سوره‌ها چه زماني نازل شده‌اند با اين اطلاعات قابل دستيابي نيست.

نويسنده كتاب «رابطه متقابل كتاب و سنت» تصريح كرد: روايات ترتيب نزول هم‌چنين با تبيين مكي و مدني بودن سور قرآن، اطلاعاتي درباره نزول سور قرآن در مكه يا مدينه يا پيش و پس از هجرت در اختياز ما مي‌گذارد. مولف كتاب در آغاز در دفاع از كار خود مي‌گويد: «تازماني كه به درستي و روشني مناسبات و مقتضيات عصر نزول قرآن شناخته نشود به نحو صحيح نمي‌توان از قرآن براي اعصار بعدي بهره برد، راه شناخت اين مهم موضوعي است كه در اين اثر به مباحث بنيادي آن پرداخته شده است و آن عبارت است از مطالعه تاريخ نزول آيات، پنهان نماند اگرچه غرض از تاريخ‌گذاري قرآن در اين اثر، اين است كه تعيين شود فلان سوره يا فلان آيات قران هر كدام در كدام روز يا ماه يا سال و دوره نازل شده است، اما بايد دانست كه تعيين تاريخ نزول آيات و سوره‌هاي قرآن بدون بررسي و تحقيق همه‌جانبه قرآن و رايات مختلف اسباب نزول، ترتيب نزول و سيره نبوي امكان ندارد.»

اين گزارش ادامه دارد...

جمعه|ا|16|ا|اسفند|ا|1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 263]