عوامل تشکيل خاک و انواع خاک

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: براي تشکيل خاک ها سه عامل نقش عمده دارند که جنس سنگ مادر ، آب وهوا و زمان مي باشند. با توجه به آشنايي با سنگ هاي مختلف که پوسته ي زمين را تشکيل مي دهند مي- توان اهميت سنگ مادر را در تشکيل خاک ها مورد بحث قرار داد.

نوع سنگ مادر(Parent rock):
سنگ ها متشکل از کاني هاي مختلف هستند به عبارت ديگر ترکيب کاني شناسي سنگ ها با هم متفاوت است بنابراين ترکيب شيميايي خاکي که از سنگ گچ توليد مي شود با ترکيب شيميايي خاک توليد شده از گرانيت تفاوت خواهد داشت.
سنگ ها با داشتن ترکيب کاني شناسي متفاوت در برابر هوازدگي مقاومت هاي مختلفي نشان مي دهند به اين معنا که سنگ داراي کاني مقاومتر مانند کوارتزيت نسبت به سنگ داراي کاني هاي نامقاوم مانند سنگ شيل در مقابل عوامل هوازدگي پايدار تر است. همچنين سنگ هاي آذرين داراي کاني هاي اوليوين و پلاژيوکلازهاي کلسيم دار نسبت به سنگ هاي داراي کاني کوارتز و ارتوکلاز در برابر هوازدگي پايداري کمتري دارند. به اين ترتيب نقش ترکيب کاني شناسي سنگ مادر درتشکيل خاک مشخص مي گردد.
بافت سنگ مادر نيز در پايداري در مقابل عوامل تخريب و فرسايش مؤثر است. اين موضوع در ارتباط با سنگ هاي آذرين دروني وبيروني صادق است براي مثال ريوليت ها با داشتن بافت ريز دانه نسبت به گرانيت هاي داراي بافت درشت دانه در مقابل هوازدگي و تبديل شدن به خاک ، پايداري بيشتري نشان مي دهند.
نوع سيمان سنگ مادر نيز در انواع سنگ هاي رسوبي آواري در ميزان پايداري سنگ در برابر هوازدي و نيز در ترکيب شيميايي خاک توليد شده تفاوت ايجاد مي کند. براي مثال يک ماسه سنگ داراي سيمان سيليسي در مقابل تخريب و فرسايش بسيار مقاوم تر از يک ماسه سنگ داراي سيمان سولفاته است. همچنين خاک حاصل نيز ترکيب شيميايي متفاوتي خواهد داشت.

آب و هوا:
تشکيل خاک تحت تأثير شرايط آب وهوايي قرار دارد. آب وهوا ممکن است گرم و مرطوب، گرم وخشک، سرد ومرطوب ويا سرد وخشک باشد. در آب وهواي گرم و مرطوب شدت هوازدگي شيميايي سنگ ها بيشتر و در نتيجه توليد خاک ها با تغيير در ترکيب کاني- شناسي همراه است. در حالي که شدت هوازدگي شيميايي در آب وهواي گرم وخشک به مراتب کمتر است. در مناطق داراي شرايط آب وهوايي گرم وخشک شدت هوازدگي فيزيکي غالب است و معمولاً تغيير در تر کيب شيميايي سنگ ها اتفاق نمي افتد. در مناطق پر باران به دليل فرسايش سنگ ها سرعت تشکيل خاک افزايش مي يابد. در شرايط آب و هواي گرم و مرطوب سنگ هاي گرانيتي به مراتب سريع تر از نواحي داراي آب وهواي گرم وخشک به خاک تبديل مي شوند. البته در اين موارد، شرايط استثنايي هم ميتواند وجود داشته باشد.
در شرايط آب وهوايي سرد و خشک هوازدگي فيزيکي شديد مي باشدکه حاصل آن خرد شدن شديد سنگ هاست. با وجود آب و هواي سرد ومرطوب هوازدگي شيميايي به طور متوسط عمل مي کند و شدت هوازدگي فيزيکي نيز کم است.

زمان:
نقش زمان در تشکيل خاک در زمين شناسي عمده واساسي است. در زمين شناسي وقتي که از زمان گفتگو ميشود ارقامي مانند ميليون ها سال مطرح ميگردد به عنوان مثال کوههاي هيماليا جوان هستند وتنها 40 تا 50 ميليون سال از عمر آنها مي گذرد! بنابراين توليد لايه ي نسبتاً نازکي از خاک در مدت يک هزار سال امري طبيعي محسوب مي گردد. با اين تعريف از زمان مشخص مي شود که هر قدر سنگ ها در مدت طولاني تري در معرض عوامل فرسايش قرار بگيرند ميزان توليد خاک افزايش پيدا مي کند.

تقسيم بندي خاک ها:
اغلب خاک هايي که در شرايط ويژه اي تشکيل مي شوند داراي خصوصياتي ناهمگون با ساير خاک ها خواهند بود بنابراين طبقه بندي خاک ها به منظورشناخت ويژگي هاي هر نوع خاک ضرورت پيدا مي کند.

رده بندي خاک ها براساس محل وشرايط ويژه ي تشکيل:
براساس محل و نحوه ي تشکيل خاک ها به دو دسته تقسيم مي شوند:

1.خاک هاي باقيمانده يا برجا (Residual soils )
خاک هاي باقيمانه ختک هايي هستند کهدر همان محل تشکيل خود باقي مي مانند و عمل انتقال و رسوب گذاري روي آنها انجام نمي شود. اين خاک ها لايه بندي ندارند، داراي عمق نسبتاً کم مي باشند واز جنس سنگ مادر هستند. به دليل عدم انتقال و جابه جايي گردشده نيستند. چون خاک هايي ممکن است دانه بندي (Gradation) خوبي داشته باشند که در اين صورت جور شدگي (Sorting) بدي خواهند داشت.

2.خاک هاي انتقالي (Transported soils)
اين خاک ها توسط عواملي مانند آب، باد و يخچال ها از محل تشکيل به مکان ديگري انتقال يافته ورسوب کرده اند. چنين خاک هاي عموماًداراي لايه بندي هستند و ضخامت نسبتاً زيادي دارند. اين نوع خاک ها به دليل انتقال و جابه جايي داراي گرد شدگي مي باشند. خاک هاي انتقالي ممکن است جور شدگي خوبي داشته باشند که در اين صورت دانه بندي بدي خواهند داشت. چنين خاک هايي ممکن است جور شدگي بدي داشته باشند که در اين صورت دانه بندي آنها خوب خواهد بود.
خاک هاي انتقالي به انواع کوهرفت يا واريزه (Colluvium)، بادرفت (Alluvium) و يخرفت(Aeolian) تقسيم مي شوند ، کوهرفت ها شامل قطعه سنگهاي زاويه دار از جنس سنگ بستر هستند که بدون جهت يافتگي خاصي در زمينه اي از رس قرار دارند وضخامتشان در نواحي مرطوب به حدود 100متر مي رسد. آبرفت ها عموماُ از شن و ماسه تشکيل شده اند و توسط رودخانه در دشت ها و جلگه ها نهشته شده اند. بادرفت ها متشکل از ماسه هاي ريز سيلت مي باشند که بادرفت هاي ماسه اي تشکيل تپه هاي ماسه بادي (تلماسه) را مي دهند و بادرفت هاي سيلتي همان طور که قبلاَُ اشاره شد لس ها را به وجود مي آورند. يخرفت ها به کليه ي رسوباتي اطلاق مي شود که توسط توده هاي يخچالي حمل مي شود و با ذوب يخچال- ها و يا رسيدن آن ها به درياها مواد حمل شده در پيشاني يخچال رسوب گذاري مي شود.

رده بندي خاک ها براساس وضعيت زمين شناسي:
بر اين اساس خاک ها به انواع زير تقسيم مي گردند :

1. لاتريت ها(Lalerites)
لاتريت ها خاک هاي هوازده ي سطحي هستند که غني از اکسيدهاي ثانوي آهن وآلومينيوم بوده و عمدتاً در مناطق معتدله شکل مي گيرند. اين خاک ها مقدار زيادي کوارتزو کائولينيت (نوعي کاني رسي) دارند. در صورت افزايش اکسيد آلومينيوم و کاهش اکسيد آهن (به حدود 2 تا 3 درصد) بوکسيت(Bauxite) يا خاک نسوز ناميده مي شوند. 2.لس ها(Loess)
اين خاک ها عمدتاً سيليسي بوده و به رنگ زرد قهوه اي هستند ولي در قسمت سطحي خاکستري رنگي باشند. از نظر اندازه ي ذرات در حد خاک هاي سيلتي هستند يعني قطر ذرات بين 0.003 تا0.06 (16/1 تا32/1) ميليمتر مي باشد لس ها تقريباً فاقد لايه بندي بوده ومعمولاً چسبندگي دارند. به اين علت مي توانند به صورت سطوح شيب دار باقي بمانندوحتي درترانشه هاي قائم پايداري خود راتا مدت ها حفظ کنند.البته پايداري لس ها درسطوح شيبدار در شرايط خشک امکان پذير است ودرصورت آب گيري ، سريع ريزش مي کنند به همين علت آنها را خاک هاي رمبنده (Collapsible soils) مي نامند.لسها ممکن است منشأ يخچالي ،بادي ويا دشت سيلابي داشته باشند.

3.چرنوزوم يا خاک سياه
با توجه به رنگ سياه اين خاک مي توان پي برد که بخش قا بل ملاحظه ي آن را مواد آلي وريشه هاي گياهي تشکيل مي دهد وبه همين علت در صورت تغيير رطوبت تغييرات حجمي زيادي نشان مي دهد.اين نوع خاک براي کشاورزي مناسب مي باشد.

رده بندي خاک ها بر اساس اندازه ي دانه هاي متشکل وترکيب کاني شناسي:
بر اين اساس خاک ها را مي توان به انواع زير تقسيم بندي کرد:

1.خاک هاي رسي
خاک هاي رسي متشکل از کاني هاي سيليکاته هستند وقطر ذرات آنها کمتر از0.002 (256/1) ميليمتر است. ريزبودن ذرات اين نوع خاک و داشتن چسبندگي موجب شده است که خاک هاي رسي آب را از خود به سختي عبور دهند و به همين دليل نفوذپذيري (Permeability) بسيارکمي دارند ويا اصلاً نفوذپذير نيستند. اين خاک ها تخلخل(Porosity) زيادي دارند و قادرند آب زيادي را جذب کنند. خاک هاي رسي در صورت داشتن ناخالصي- هاي سيلتي، ماسه اي ويا شني به صورت رسي سيلتي ، رسي ماسه اي و رسي شني نام- گذاري مي شوند.

2.خاک هاي سيلتي
خاک هاي سيلتي که به لاي (Silt) نيز معروف هستند ترکيب سيليکاته دارند. قطر ذراتشان بين0.002 تا0.06 (256/1 تا32/1) ميليمتر است. اين نوع خاک معمولاً از 50%سيلت تشکيل شده وناخالصي هاي آن را رس تشکيل مي دهد.خاک هاي سيلتي نسبت به خاک هاي رسي چسبندگي کمتري دارند.نفوذ پذيري آنها نسبت به خاک هاي رسي بيشتر وتخلخل کمتري درمقايسه با خاک هاي رسي دارند.اين خاک ها به صورت خاک هاي سيلتي ماسه اي ويا سيلتي شني در طبيعت وجود دارند.

3.خاک هاي ماسه اي
خاک هاي ماسه اي عمدتا ترکيب سيليسي دارند وقطر ذراتشان بيش از 0.06وکمتراز 2ميليمتر است.خاک هاي ماسه اي داراي ذرات رس ويا ماسه اي رسي ويا ماسه اي سيلتي ناميده مي شوند.خاک هاي ماسه اي نفوذ پذيري زيادي دارند ولي در صورت داشتن ناخالصي رس و يا سيلت ،نفوذ پذيري آنها کاهش پيدا مي کند.

4.خاک هاي شني
اين نوع خاک ها نيزبه طور عمده ترکيب سيليسي دارند وقطر ذراتشان بيشتر از 2ميليمتر است.حدود75% اين خاک ها از ذرات شن تشکيل شده وناخالصي آنها ممکن است رس،سيلت وماسه باشد.خاک هاي شني نفوذ پذيري زيادي دارند ولي در صورت داشتن مقدار کمي رس نفوذ پذيري آنها به شدت کاهش پيدا مي کند.
در اين رده بندي همان طور که ملاحظه مي شود باکاهش در اندازه ي ذرات ،تغييردر خصوصيات فيزيکي خاک ها ملاحظه مي شود که به طور مشخص از خاک هاي رسي به طرف خاک هاي شني نفوذپزيري خاک ها افزايش پيدا مي کند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 365]