تجلی ِ شعر در رنگ های بوم نقاشی / یادبود ِ بانوی نقاشی ِ نائیو ایران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: به مناسبت ششمین سالگرد درگذشت مکرمه قنبری، بانوی نقاشی نائیو ایران

نه خواندن می دانست
نه نوشتن
اما چیزی می گفت
که نه خوانده بودم
نه کس نوشته بود

این شعر عباس کیارستمی را می توان ترجمان زندگی مکرمه قنبری دانست که ۷۷سال زندگیش در روستای درینکده بابل به کشاورزی گذشت.

مکرمه دوست داشت شعر بگوید ولی چون سواد خواندن و نوشتن نداشت نقاشی می کرد. او نقاشی را در شصت و چهار سالگی و به صورت خود آموخته شروع کرده بود.

نقاشی اول

مکرمه گاو محبوبی داشت که برای چراندن آن مجبور بود روزانه مسافتی طولانی را بپیماید. پس از چندی بیمار می شود و فرزندانش که نگران سلامتی مادر بودند بدون اطلاع او حیوان را می فروشند. مکرمه متأثر از این اتفاق به سکوت و انزوای خود پناه می برد. اولین نقاشی او گاوی بود که با گل و خاک روی سنگ نقاشی کرد. پسر مکرمه که به شوق مادر پی برده بود ۵۰ کاغذ و مقداری رنگ برای او می گذارد. بعد از چند هفته که به درینکده باز می گردد مکرمه پشت و روی کاغذها را نقاشی کرده بود و کارش به نقاشی روی دیوار هم کشیده بود.

نقاشی دوم

زنان، مردان، دیوان و فرشتگان و موجودات خیال انگیزی که از ذهن او تراوش می کنند اجاق گاز و یخچال، درها، پنجرهها و حتی کدوهای حلواییش را می پوشانند. با کشیدن نقاشی ها مکرمه به کلی خوب می شود. دیوارهای خانه کوچک مکرمه مملو از طرح ها و رنگ هاییست که چهره مکرمه را همراه با کودکانش در طبیعت و میان درختان میوه با گل ها و پرندگان و حیوانات خانگی محبوبش می سازند. در میان تصاویری که زندگی روزمره مکرمه در مزارع برنج و گندم را نشان می دهند، قصه ازدواج اجباریش در دوره ارباب رعیتی، زندگی در کنار هووها و رؤیاهایش بارها تکرار و روایت می شوند.

مکرمه در چهارده سالگی ازدواج کرد. ازدواجی که به خواسته اش نبود. او دل در گروی جوانی ۲۱ ساله و با سواد داشت که از طرف دولت برای کارهای اداری به روستا سر می کشید. آن دو به یکدیگر علاقه داشتند اما چون برادر ارباب برای مکرمه پا پیش گذاشته بود، پدر مکرمه پنهانی به جوان بله داد. سرانجام کدخدا توانست به زور کتک و شلاق مکرمه و پدرش، بعد از ۱۵ روز از آن ها بله بگیرد و پس از مراسم عروسی با شلاق دختر را سوار الاغی کند و به ده بیاورد. پسر جوان دیگر هیچ وقت پیدایش نشد بی آن که مکرمه بفهمد فراریش دادند یا او را کشتند.

"ممد آقا" کدخدای ۵۷ ساله ده و پدر ۱۲ فرزند بود، مکرمه سومین زنی بود که او به خانه اش می برد. او مردی خشن بود که عادت داشت زنانش را به بهانه های مختلف به درخت ببندد و با یراق اسب و شلاق به باد کتک بگیرد. قصه ممد آقا که بعد از سال ها زندگی و تولد ۹ فرزند هم به او علاقه ای نداشت و انتقاد از نظام ارباب رعیتی همیشه در نقاشی های مکرمه حضور دارد. یکی از تابلوهای زیبای مکرمه قصه پر رنگ و آب مردی است که با شلاقی سیاه دختری را گرفته، بر خروسی می برد. عده ای دور آن ها جمع شده اند تا با چوب دو شاخ جلوی مرد را بگیرند، اما هرچه می کنند موفق نمی شوند. همگی دور تا دور تابلو ایستاده اند و رفتن مرد و دختر را تماشا می کنند.

نقاشی سوم

زنان سوژه محوری نقاشی های مکرمه هستند. زنان مکرمه زیبا و با رنگ هایی روشن و شاد تصویر می شوند: زن زحمت کش روستایی، دخترانی که به زور ارباب عروس شده اند و زنان عاشق در کنار مردان دیو صفت شاخدار که نمونه بارز پلیدی و زورگویی اند. در نقاشی های مکرمه چهره مردان اغلب کریه و ناخوشایند است. یکی از دلایل ترسیم مردان با چشمانی خشن و در هیبت ماران و موجودات اهریمنی فرازمینی ازدواج ناخواسته مکرمه و سختی ها و خاطرات ناخوشایند زندگی اوست.

مکرمه درباره زندگی روزمره اش می گوید: "من همیشه کاری برای انجام دادن دارم. در خانه هم کار می کنم، هم نقاشی. هیچ گاه بیکار و بیهوده زندگی نکردم. حتی مانند سایر خانم ها، عادتی به خواب ظهر ندارم." مکرمه سال ها عروس های ده را آرایش می کرد و مدتی هم به خیاطی می پرداخت. ۱۲ سال قابله روستا بود و بیش از ۲۵ نوزاد را به دنیا آورد و حتی در به دنیا آوردن بره ها و گوساله های کدخدا هم کمک می کرد.

شوهر مکرمه داستان های زیادی از شخصیت های شاهنامه، لیلی و مجنون و همچنین قصه هایی از قرآن مانند ابراهیم و اسماعیل، یوسف و زلیخا و حضرت مریم و عیسی را از بر می خواند. نقاشی های مکرمه مملو از این داستان ها و همچنین متل ها و قصه های بومی و عاشقانه مازندران است. وقتی پای صحبتش می نشستند تمام زیر و بم تابلویش را توضیح می داد، منظومه هایی چون رعنا و نجما، امیر و گوهر و منظومه طالبا. برای بعضی از تابلوها هم خودش داستان سرایی می کرد. هنر مکرمه بدوی است. بی پیرایگی کودکانه و سادگی فرم ها در کنار ترکیب بندی محکم آثار او را در کارهای پل کله، هنری ماتیس و مارک شاگال نیز می توان یافت.

نقاشی چهارم

رنگ در نقاشی های قنبری تند و فوتوریستی است. تمام این رنگ ها را می توان در محیط روستا یافت. می شود آن ها را در چهل تکه هایی که پیرزن ها می دوزند و در بافته های تزئینی پیدا کرد. اما استفاده از بوم و قلم مو اتفاقی است که برای کمتر روستایی یی می افتد. جان بخشی به این رنگ های درخشان و ترکیب متنوع آن ها روی بوم نمی تواند یکسر اتفاقی باشد.

مکرمه تا سال های آخر عمرش در کنار کار در مزرعه نقاشی می کرد و علاقه داشت نقاشی هایش را به دیگران هدیه کند. او تابلوی بزرگی از حرم امام رضا کشیده و آن را به مسجد روستا هدیه کرده بود. اولین نمایشگاه مکرمه در سال ۷۴ به همت پسرش و خانم سیحون برگزار شد. در هشت سال نقاشی بی وقفه او، هشت نمایشگاه انفرادی و ۱۵ نمایشگاه گروهی از آثارش برگزار شد.

مکرمه قنبری درباره سال ها نقاشی کشیدن در روستا می گوید: "چهار سال تنها شب ها نقاشی می کردم. هرگاه مهمان ناخوانده ای سر می رسید به سرعت همه وسایلم را پنهان می کردم. آن ها فکر می کردند کاغذ و رنگ و قلم به چه درد یک کشاورز می خورد؟"

نقاشی کشیدن مکرمه به راحتی در میان اهالی روستا و حتی در خانواده اش پذیرفته نمی شد. یکی از پسران مکرمه چون مادرش تصویری برهنه از آدم و حوا کشیده بود از او دلگیر بود و سال ها با او صحبت نمی کرد.

نقاشی پنجم

مکرمه در سیر خلق آثارش مسحور دنیای درونی، خواب ها و رؤیاهایش می شود. او بر خلاف هووی صدساله اش که کدخدا، نظام ارباب رعیتی و سختی زمانه را قسمت و سرنوشت خود می داند، با نقاشی هایش یکسر علیه سرنوشت خود عصیان می کند. زیباترین آثار مکرمه متعلق به دورانی ست که او با به تصویر کشیدن زنان و مردان عاشق به ترمیم خاطرات و بازسازی گذشته خود دست می زند. نقاشی های او بازتاب زخمی هستند که سال ها قبل با ازدواجی اجباری بر دختری جوان زده شده. زخمی که با از دست دادن گاو محبوب در میانسالی سر باز می کند و در نقاشی ها التیام می یابد.

نقاشی ششم با زیرنویس لیلی و مجنون

در این آثار، مکرمه شاعر، جوان محبوبش را با گل هایی در دست در فضایی شاد و رنگین کمانی بالای سر، رو در روی خود نقاشی می کند. یا همراه او سوار بر مرغی بال گسترده به سوی آسمان می رود.

مکرمه قنبری در آبان سال ۸۴ در روستای زادگاهش چشم از جهان فروبست و در باغچه خانه اش به خاک سپرده شد. پیش از مرگ مکرمه نمایشگاه هایی از آثار او در کشورهای مختلف برگزار شده و در سال ۲۰۰۱ توسط بنیاد پژوهش های زنان سوئد به عنوان زن سال برگزیده شده بود. خانه مکرمه قنبری در روستای درینکده بابل با ثبت در فهرست آثار ملی به موزه تبدیل شده که هر ساله همزمان با سالگرد وفات او کارگاه هایی از نقاشان خود آموخته در آن برگزار می شود.