حافظ و خیام؛ تفاوت.ها و شباهت.ها

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: یام و حافظ هردو خردورزی را می.ستایند، اما حافظ توجهی ویژه به عشق و رندی دارد
خیام و حافظ دو ستاره. تابناك آسمان ادب از جمله نام.آورترین پارسی.سرایان در درازنای تاریخ به شمار می.آیند.

با این كه این دو سخن.سرای نامدار در 2 برهه زمانی متفاوت از یكدیگر می.زیسته.اند اما تشابه.هایی فراوان در افكار و اقوال آنان دیده می.شود كه سبب شده است ادب.پژوهانی چون شبلی نعمانی در شعر العجم، بهاءالدین خرمشاهی در حافظ.نامه، محمد امین ریاحی در گلگشت در شعر و اندیشه حافظ و تنی چند دیگر از نامداران این عرصه حافظ را خیامی دیگر بخوانند و بدانند.
اما آیا به.راستی این.گونه بوده و حافظ را به سبب همسانی برخی اندیشه.هایش با خیام، خیامی دیگر باید خواند؟
نگارنده بر آن باور است كه افكار خیام و حافظ واجد بسی ویژگی.های مشترك است، اما ناهمسانی گفتار و پندار آن دو نیز كم نیست و از این رهگذر تلاش می.دارد با بیان برخی از موارد افتراق به تبیین این مدعا بپردازد. با وجود این، در وهله. نخست سخن از برخی اشتراكات خیام و حافظ خواهد گفت و آنگه رو به سوی ارائه شماری از موارد اختلاف خواهد نهاد، چرا كه ناگفته پیدا است تا تشابه.ها ملموس نشوند، ذكر حدیث تفاوت.ها بی.معنی جلوه.گر خواهد شد.
الف: همسانی.های افكار خیام و حافظ
در شعر خیام مضامینی چندگانه دیده می.شود كه همان مفاهیم در سروده.های حافظ نیز دیده می.شود و از آن جمله می.توان به موارد زیر اشاره كرد:

1ـ حیرت در كار جهان و عدم آگاهی از رمز و راز آن: یكی از ویژگی.های اصلی تفكر خیامی حیرت ناآگاهی از كار جهان است:
در دایره.ای كآمدن و رفتن ماست./. آن را نه بدایت نه نهایت پیداست ./. كس می.نزند دمی در این معنی راست./. كاین آمدن و رفتن به كجاست
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من./. وین خط مقرمط نه تو خوانی و نه من
حافظ نیز بسان خیام مبهوت است و تشابه فكری آن دو بسی نمایان و از جمله در ابیات زیر:
ساقیا جام میم ده كه نگارنده. غیب./. نیست معلوم كه در پرده. اسرار چه كرد
عیان نشد كه چرا آمدم كجا بودم./. دریغ و درد كه غافل زكار خویشتنم

2ـ چون و چرا در كار خلقت: دیگر ویژگی اندیشه. خیام چون و چرا در كار خلقت است. او حكمت آفرینش را در نمی.یابد و به این سبب دراین.باره بسیار سخن گفته است:
دارنده چون تركیب طبایع آراست./. از بهر چه او افكندش اندر كم و كاست./. گر نیك آمد شكستن از بهر چه بود./. ور نیك نیامد این صور عیب كراست
حافظ هم چون و چرای بسیاری در اشعارش درباره. اسرار دنیا داشته است، از آن جمله می.توان ابیات زیر را گواه آورد:
ز سر غیب كس آگاه نیست قصه مخوان./. كدام محرم دل ره در این حرم دارد./. وجود ما معمائیست حافظ./. كه تحقیقش فسون هست و فسانه
این چه استغناست یارب وین چه قادر حكمت است./. كاینهمه زخم نهان هست و مجال آه نیست

3ـ ناپایداری جهان: مرگ و زوال در شعر خیام واجد نمودی برجسته است. یاد مرگ در شعر او به طور معمول با گریزها و كنایه.های شاعرانه به سبزه، سبو و یادكرد درگذشت صاحبان قدرت و پریچهرگان همراه است:
هان كوزه.گرا بپای اگر هوشیاری./. تا چند كنی بر گل آدم خواری./. انگشت فریدون و كف كیخسرو ./. بر چرخ نهاده.ای چه می.پنداری
هر سبزه كه بر كنار جویی رسته است./. گویی ز لب فرشته.خویی رسته است./. پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی./.كان سبزه ز خاك لاله.رویی رسته است
حافظ نیز بر ناپایداری جهان پای فشرده و در بسیاری موارد، گفتمان خویش را خیام.گونه بیان داشته است:
قدح به شرط ادب گیر زانكه تركیبش./. زكاسه. سر جمشید و بهمن است و قباد
روزی كه چرخ از گل ما كوزه.ها كند./. زنهار كاسه. سر ما پرشراب كن

4ـ. شادی.طلبی و عشرت.جویی: به باور خیام دنیا فاقد اعتبار است و انسان نمی.تواند دریابد سرانجامش در دوران پس از مرگ چه خواهد بود، بهترین كار غنیمت شمردن وقت به شادی و قدر دانستن زمان به عیش است:
ای دل غم این جهان فرسوده مخور./. بیهوده نه غمان بیهوده مخور./.چون بوده گشت و نیست نابوده پدید./. خوش باش غم بوده و نابوده مخور
دهقان قضا بسی چو ما كشت و درود./. غم خوردن بیهوده نمی.دارد سود./. پر كن قدح می.بكفم درنه زود./. تا بازخورم كه بودنی.ها همه بود
در اشعار حافظ نیز می.توان ردپای تفكر خیامی را به عینه دریافت و براحتی پی برد كه او نیز بر شادجویی و شادزیستی تاكید دارد:
اگر غم لشگر انگیزد كه خون عاشقان ریزد./. من و ساقی بهم سازیم و بنیادش براندازیم./. چو دردستست رودی خوش بزن مطرب سرودی خوش./. كه دست.افشان غزل خوانیم و پاكوبان سر اندازیم

5 ـ جبرگرایی: اعتقاد به جبر خصیصه.ای است كه در اشعار خیام كاملا جلوه. می.نماید. از منظر او، انسان دستخوش بازی تقدیر است و همه امور به حكم و اراده تقدیر جریان می.یابند:
بر من قلم قضا چو بی من رانند./. پس نیك و بدش چرا زمن می.دانند./. دی بی من و امروز چو دی بی من و تو./. فردا به چه حجتم به داور خوانند
زین پیش نشان بودنی.ها بوده است./. پیوسته قلم زنیك و بد فرسوده است./. در روز ازل هر آنچه بایست بداد./. غم خوردن و كوشیدن ما بیهوده است
دیوان لسان.الغیب شیراز، حافظ نیز سرشار از اشعار مرتبط با جبر است و به.وضوح تمایلات جبرگرایانه او را نمایان می.سازد:
در كار گلاب و گل حكم ازلی این بود./.كاین شاهد بازاری وین پرده.نشین باشد
نیست در دایره یك نقطه خلاف از كم و بیش./. كه این مساله بی.چون و چرا می.بینم

ب: ناهمسانی.های شعر خیام و حافظ
علاوه بر موارد یادشده در شعر حافظ، جلوه.هایی چندگانه رخ می.نماید كه در شعر خیام اثری از آنها دیده نمی.شود یا اگر هم مشاهده گردد، كمرنگ و ابتر می.نماید و از آن جمله می.توان به موارد زیر اشاره كرد.

1- اعتقاد راسخ حافظ به معاد: آخرت.اندیشی و معادگرایی حافظ با وجود شك و شبهه.های كمرنگ و شیرینش از محكمات شعر او است:
هست امیدم كه علی.رغم عدد روز جزا./. فیض عفوش ننهند بار گنه بر دوشم
از نامه. سیه نترسم كه روز حشر./. با فیض لطف او صد توان از این نامه طی كنم
این در حالی است كه اعتقاد به جهان دیگر در رباعی.های خیام حالت ابهام دارد:
گویند مرا كه دوزخی باشد مست./. قولی است خلاف دل در آن نتوان بست./. گر عاشق و میخواره به دوزخ باشد./. فردا بینی بهشت همچو كف دست
من هیچ ندانم كه مرا آن.كه سرشت./. از اهل بهشت كرد یا دوزخ و بهشت./. جامی و بتی و بربطی بر لب كشت./. این هر سه مرا نقد و ترا نسیه بهشت

2- ستایش عشق در شعر حافظ: حافظ پیرو مكتب عشق بود، عشق را مایه. امتیاز انسان می.دانست و تمام سیر و سلوك شخصی خویش را بر پایه آن بنیاد نهاد:
طفیل هستی عشقند آدمی و پری./. ارادتی بنما تا سعادتی ببری
هر آن كسی كه در این جمع نیست زنده به عشق./. بر او نمرده به فتوای من نماز كنید
در شعر خیام به.رغم آن كه سخن از خوبرویان و پریرویان و لب لعل و اصطلاحاتی چنین بسیار است اما توجه چندانی به عشق بویژه نوع عرفانی آن نشده و اگر هم سخنی دراین باره گفته آمده بیشتر دربار.ه. شادجویی و عیش این جهانی است. شگفت آنجاست كه در كل رباعیات خیام به اندازه.. انگشتان دو دست نیز از عشق و تركیبات آن نام برده نشده و اگر هم بندرت یادی شده هیچ.گاه در ستایش آن نبوده بلكه بیشتر بر نشان از تاكید بر شادخواهی و یا نمایان ساختن هیبت مرگ دارد.

رباعی.های زیر بر درستی این دعوی گواهند:
گویند هر آن كسان كه باپرهیزند./. ز انسان كه بمیرند چنان برخیزند./. ما با می.و معشوقه از آنیم مدام./. باشد كه به حشرمان چنان انگیزند
این كوزه چو من عاشق زاری بوده است./. در بند سر زلف نگاری بوده است./. این دسته كه بر گردن او می.بینی./. دستی است كه بر گردن یاری بوده است
3- انتقاد از زهد و تصوف ریاكارانه در شعر حافظ: به باور حافظ ریا و دورویی جزئی از صفات اخلاقی بسیاری از مردمان معاصرش شده بود. بدین جهت، او بر صوفیان پشمینه.پوش دروغین تاخت و نازاهدان زاهدنما را ملامت نمود. درحقیقت، حافظ از سالوس نفرت داشت و ریا را شرك خفی برمی.شمرد:
گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود./.تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود
دلم از صومعه بگرفت و خرقه. سالوس./.كجاست دیر مغان و شراب ناب كجا
واعظان كاین جلوه در محراب و منبر می.كنند./.چون به خلوت می.روند آن كار دیگر می.كنند

چنین مفهومی در شعر خیام به تقریب اصلا وجود ندارد. حتی می.توان با كمی اغماض گفت خیام نه تنها به زهد ریاكارانه توجهی معطوف نداشته است بلكه برعكس به سبب اصرارش بر شادجویی بر زاهدان راستین نیز تاخته است.
قومی متفكرند اندر ره دین./. قومی به گمان فتاده در راه یقین./. می.ترسم از آن كه بانگ آید روزی./. كای بی.خبران راه نه آنست و نه این

4- تبلیغ اعتدال و میانه.روی در شعر حافظ: رعایت تعادل و میانه.گزینی راهی است كه حافظ به اجرای آن در انجام هر كاری توصیه و سفارش می.كند:
دلا دلالت خیرت كنم به راه نجات./. مكن به فسق مباهات و زهد هم مفروش
زیادتی مطلب كار بر خود آسان گیر./. صراحی می.لعل و بتی چو ماهت بس
در تفكر خیام، نشانی از اعتدال و میانه.روی نمی.توان جست، بلكه بالعكس این زیاده.جویی بویژه در شادی است كه خیام تبلیغ می.نماید:
گر یك نفست ز زندگانی گذرد./. مگذار كه جز به شادمانی گذرد./. هشدار كه پرمایه سودای جهان./. عمر است چنان كش گذرانی گذرد

برآیند سخن
بی.گمان مراتب تشابه و تفاوت افكار خیام و حافظ بسی بیش از این است، اما چه شود كه این مختصر را مجالی برای هویدا ساختن تمام آنها نیست.
به عنوان برآیند سخن می.توان گفت با وجود تمام تشابه.های گفتمان.های خیام و حافظ، در بسیاری از موارد آن دو در مسیرهایی جدا از هم طی طریق می.كردند. به عبارت دیگر، اندیشه. خیام اندیشه.ای سرشار از تردید و اعتراض است. به.رغم ستایش خردورزی و تعقل، كلامش تلخ، سرد و بسان سرزنش است. او خود تا اندازه.ای روشن.بینانه این تردیدها، اعتراض.ها، ابهام.ها و سرزنش.ها را پاسخ گفته است. نوشداروی وی برای درمان زخم.هایی چنین رنج.آور، خردورزی، پند گرفتن از سرنوشت گذشتگان، بیدار.دل ماندن و بویژه بهره برگرفتن از حال است. اما كار حافظ در كنار ستایش خرد، كشیدن دست نوازش بر عشق و رندی است، از آمال و آلام زنده و همیشگی انسان سخن گفتن است، پرداختن به مسائل ابدی انسان است. به باور حافظ دار و ندار انسان دنیا و آخرت است. نوشداروی او برای التیام آلام بشری و نیل انسان به آمال همیشگی.اش عشق و رندی است كه راه رهایی دنیوی و راز گشایش و رستگاری اخروی را نشان می.دهد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 330]