چهار تقدير تطبيقي. فلسفه. ايراني. پس. از ابن.رشد (روايت. هانري. كربن.)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: با توضيحي. درباره.ي. موضوع. مورد بحث. شروع. مي.كنيم. كه. به. نظر بغرنج. مي.نمايد. در اينجا از فلسفه.ي. ايراني. پس. از ابن.رشد و بنابراين. فلسفه. ايراني. - اسلامي. يعني. فلسفه.ي. ايراني. دوره.ي. اسلامي. سخن. خواهيم. گفت.، دوره.اي. سرشار از انديشمندان. اصيل. كه. نام. و آثار آنان. به. يمن. پژوهشهاي. مداوم. به. تدريج. در افق. فلسفه.ي. جهاني. ظاهر مي.شود. سخن. از تقدير اين. فلسفه. است. كه. از ديدگاه. تطبيقي. و با آغاز از نام. فيلسوف. ابن.رشد بحث. خواهيم. كرد. علت. اين. انتخاب. چيست.؟
علت. آن. است. كه. نام. اين. فيلسوف. بزرگ. اسپانياي. اسلامي.، اندلس.، كه. در مغرب. زمين. از همان. سده.ي. سيزده. به. شكل. اسپانيايي. آن. يعني. صفحه.ي. 75 (1198-1126) پرآوازه. شد مي.تواند همچون. نماينده.ي. تفاوت. ميان. دو جريان. شرقي. و غربي. انديشه.ي. اسلامي. به. نظر آيد. ابن.رشد مي.خواست. احيا كننده.ي. مكتب. مشائي. كامل. و مفسّر وفادار و دقيق. فلسفه.ي. ارسطويي. باشد. در سرزمينهاي. غربي. اسلام.، تأثير تعليمات. او با مرگ. وي. به. پايان. رسيد و خَلَفي. به. دنبال. نداشت.. اما در عوض.، ابن.رشد، از مدرسيان. سده.ي. سيزده. تا هجده. و با مكتب. پادوا تأثيري. پراهميّت. بر انديشه.ي. غربي. مسيحي. داشته. است.. با كمال. تأسف. به. دليل. اينكه. ابن.رشد در دنياي. اسلامي. وارثي. معنوي. نداشته. است.، تاريخ. نويسان. غربي. فلسفه.، مدتهاي. مديدي. گمان. كرده.اند كه. با تشييع. جنازه.ي. وي. در سال. 1198 در قرطبه. فلسفه.ي. اسلامي. نيز به. خاك. سپرده. شد. البته. اين. امر بي.توجهي. به. تداوم. و دوره.هاي. جهش. بي.نظير فلسفه.ي. ايراني. در طول. سده.ها بود ولي. حقيقت. اين. است. كه. بر خلاف. آنچه. كه. در مغرب. زمين. لاتيني. اتفاق. افتاد نام. و آثار ابن.رشد در فلسفه.ي. ايراني. تا حد زيادي. ناشناخته. و بي.تأثير ماند. همين. مطلب. است. كه. عنوان. بحث. ما را مي.تواند توجيه. كند: تقدير تطبيقي. فلسفه.ي. ايراني. پس. از ابن.رشد.

به. نظر من. آمد كه. اين. تطبيق. به. دنبال. جشن. هشت. صد و پنجاهمين. سال. تولد ابن.رشد كه. در ماه. سپتامبر گذشته. در پاريس. منعقد شد فوريت. دارد. از من. دعوت. شده. بود تا در جلسات. فيلسوفاني. كه. به. اين. مناسبت. گرد آمده. بودند شركت. كنم.، اما اين. شركت. فقط. به. دليل. علايق. من. به. آثار سهروردي.، شيخ. اشراق. ما، و پيروان. ايراني. وي. مي.توانست. معنايي. داشته. باشد، به. گونه.اي. كه. من. خود را همچون. فيلسوفي. اشراقي. «در سرزمين. كفر» مي.يافتم.. كوشش. من. نخست. اين. خواهد بود كه. بگويم. در اين. گردهمايي. - كه. مي.توان. گفت. آينده. در گرو آن. است. - با توجه. به. اينكه. آن. گردهمايي. را فاتحه.اي. به. ياد به. اصطلاح. آخرين. فيلسوف. دوره.ي. اسلامي. دانسته. يا برعكس. براي. انديشه.ي. اسلامي.، پس. از انحطاط.، سپيده.دم. جديدي. در افق. قائل. باشيم.، چه. مشكلاتي. طرح. شد. از آن. پس. به. طور كلي. سعي. خواهيم. كرد به. سه. پرسش. پاسخ. دهيم.:

1- وضع. انديشه. و معنويت. اسلامي. پس. از مرگ. ابن.رشد چگونه. بوده. است.؟
2- به. طور دقيق. در چه. موضوعاتي. بايستي. سنت. فلسفه.ي. ايراني. را با مكتب. ابن.رشد كه. نسبت. به. فلسفه.ي. ايراني. بيگانه. است. مقايسه. نماييم.؟
3- در اين. مواجهه. از فلسفه.ي. ايراني. امروزه. چه. پيامي. مي.توانيم. دريافت. كنيم.؟
گردهمايي. ما درباره.ي. ابن.رشد شامل. سه. موضوع. (2) بود: 1- ابن.رشد به. عنوان. مسلمان. (ديدگاهي. كه. اغلب. فراموش. مي.شود)، 2- ابن.رشد، شارح. يونانيان.، 3- نظام. فلسفي. ابن.رشد، 4- و بالاخره.، تأثير ابن.رشد. گزارش. من. كه. در پايان. آمد و به. اين. بخش. مربوط. مي.شد، تا حدي.، ظاهري. پرتناقض. داشت.. در واقع.، پاسخ. به. پرسش. مربوط. به. تأثير ابن.رشد در فلسفه.ي. ايراني.- اسلامي.، اين. بود كه. چنين. تأثيري. وجود ندارد. بنابراين. گزارش. من. مي.توانست. پايان. يافته. به. نظر آيد. ليكن. وضع. چنين. نبود زيرا كه. گزارش. من. با توجه. به. همين. تأثير عدمي. مي.توانست. آغاز شود و اين.، علت. وجودي. آن. به. شمار مي.آمد.

نخست. اينكه. بحث. در مورد خلط. ميان. تقدير فلسفه.ي. ابن.رشد و تقدير فلسفه. اسلامي. و بنابراين. يادآوري. گذشته.، همراه. با آزاد ساختن. آينده.، بدون. ذكر نام. تاريخ.نويس. و لغت.شناس. بزرگي. كه. قضاوت. وي. مدت. زمان. درازي. بر عقيده.ي. نادرستي. كه. غيرمتخصصان. از فلسفه.ي. اسلامي. داشتند سايه. افكنده.، يعني. ارنست. رنان.، غيرممكن. بود (3) . در تذكري. كه. در آغاز كتاب. معروف. Averroes et l"Averroisme ارنست. رنان. آمده. است. با كمال. تأسف. جملاتي. مي.خواهيم. مبني. بر اينكه. پس. از ابن.رشد «فلسفه.ي. عربي. تا حدي. يگانه. مثالي. است. كه. فرهنگي. عالي.، ناگهان.، بي. آنكه. اثري. از خود گذاشته. باشد از ميان. رفته. و تقريباً توسط. قومي. كه. آن. را خلق. كرده. بود به. فراموشي. سپرده. شده. است.؛ در اين. وضعيت.، اسلام.، ضعف. چاره.ناپذير سرنوشت. خود را آشكار مي.سازد (4) ».

ترديدي. نيست. كه. گفته. خواهد شد كه. كاربرد نادرست. اصطلاح. «فلسفه.ي. عربي.» مسئول. وضعيتي. است. كه. ارنست. رنان. را به. سويي. سوق. داد كه. بدبيني. خود را به. ياري. نوعي. همانندسازي. افراطي. با آنچه. كه. او تنگ. نظري. نبوغ. اسلامي. مي.نامد پيوند دهد. امروزه. ما مي.دانيم. كه. اصطلاح. «فلسفه.ي. عربي.» كه. مدت. زماني. طولاني. در غرب. مورد استفاده. بوده. است. كاملاً مبهم. و نامناسب. است. و فقط. اصطلاح. «فلسفه.ي. اسلامي.» هم.تراز با امر معنوي. مورد اشاره. با توجه. به. تنوع. و غناي. خاص. آن. است.. اما در زمان. ارنست. رنان.، كه. با حاج. ملاهادي. سبزواري. معاصر بود، مغرب. زمين. نمي.توانست. گمان. برد كه. فلسفه.ي. ايراني. در دوره.ي. اسلامي. آن. چه. وضعيتي. داشته. است.. به. همين. سبب. كاربرد واژه.هاي. نامربوطي. مانند «از ميان. رفتن. ناگهاني.»، «فقدان. اثر» و «فراموشي.» طي. چندين. نسل. مفهومي. از «فلسفه.ي. اسلامي.» را رقم. زده. است. كه. پيشاپيش. هر گونه. پژوهشي. را كه. بخواهد محدوديتهاي. دروغين. آن. را مورد ترديد قرار دهد دلسرد كرده. و از انجام. آن. ممانعت. به. عمل. مي.آورد.
درست. است. كه. پس. از مرگ. ابن.رشد، فلسفه. به. بيرون. آندلس. مهاجرت. كرد اما اين. مهاجرت. براي. اين. نبود كه. فلسفه. بي. آنكه. رد پايي. از خود گذاشته. باشد در ميان. شنها ناپديد شود. درست. اين. خواهد بود كه. بگوييم.:
1- با ابن.رشد، «فلسفه.ي. مشائي. عربي.» سرزمينهاي. غربي. اسلام. كه. استاد قرطبه. زندگي. خود را وقف. آن. كرده. بود به. پايان. مي.رسد. در شرق. و به. ويژه. در ايران.، به. نظر مي.رسد كه. نسلهايي. از فيلسوفان.، به. طور كلي.، نام.، آثار و مشكلات. ابن.رشد را نمي.شناخته.اند همچنان. كه. ] در ايران. [ هرگز چنين. به. نظر نيامد كه. رد فلسفه. از سوي. غزالي. براي. پايان. بخشيدن. به. فلسفه. مي.تواند كفايت. كند. تاكنون. من. فقط. در نزد عبدالرزاق. لاهيجي. يكي. از پرآوازه.ترين. شاگردان. صدرالدين.شيرازي. در سده.ي. هفدهم. اشاره.اي. به. ابن.رشد پيدا كرده.ام. بي. آنكه. بتوانم. رد پاي. اين. اشاره. را معلوم. كنم.، البته. با قيد اينكه. خود وي. يا نسخه.نويسي. كه. نامي. ناشناس. او را گمراه. كرده. ابن.رشد را به. صورت. ابن.رشيد ضبط. كرده. است..

2- اين. تعارض.، ابعاد گسترده.اي. پيدا مي.كند. اگر در سرزمينهاي. شرقي. اسلام. ابن.رشد ميراث.خواري. نداشته. است. اما، در عوض.، با موفقيتِ مكتب. ابن.رشد در دنياي. لاتيني. تا سده.ي. هجدهم. آشنا هستيم.. از سوي. ديگر مكتب. ابن.سينايي. لاتيني. كه. حاصل. ترجمه.هاي. لاتيني. فراهم. آمده. در شهر طليطله. در سده.ي. دوازده. بود در استقلال. خود ديري. نپاييد: اين. مكتب. يا به. آن. چيزي. تبديل. شد كه. اتين. ژيلسون. «مكتب. آگوستيني. سينايي. مشرب.» ناميده. و يا در زير مكتب. ابن.رشد مدفون. شد. در عوض. يك. مكتب. ابن.سينايي. ايراني. يا سنت. ابن.سينايي. ايراني. وجود دارد كه. تاكنون. از نسلي. به. نسل. ديگر انتقال. پيدا كرده. است.. پژوهش. در ژرفاي. معنا و علتهاي. اين. تعارض. ما را به. دوردستها هدايت. خواهد كرد.

3- اين. تعارض. به. طور اصولي. در نگرشهاي. ويژه.ي. ابن.رشد درباره.ي. جهان.شناسي.، نظريه.ي. شناخت.، روانشناسي. و انسان.شناسي. ظاهر مي.شود. اين. نگرشها بر دور محور چهره.اي. مركزي. دور مي.زنند كه. به. اصطلاح.، عقل. فعال. ناميده. مي.شود، دهمين. عقول. كه. سلسله. مراتب. آنها نظام. عالم. را متعين. مي.كند. در نزد ابن.سينا، اين. سلسله. مراتب. به. سلسله. مراتب. نفوس. فلكي. مضاعف. شده. كه. مايه.ي. سخره.ي. ابن.رشد را فراهم. آورده. است. و از ميان. رفتن. آن. اثراتي. ناهنجار بر انسان.شناسي. و مبحث. معاد خواهد داشت.. پيروان. ابن.سينا در ايران. اين. سخره.ها را به. چيزي. نگرفتند و با حفظ. همه.ي. ديدگاههاي. ابن.سينايي. آن. را با دستاوردهاي. ديگر غني.تر كردند. سيداحمدعلوي. اصفهاني. و صدرالدين. شيرازي. كه. هر دو شاگرد ميرداماد بودند بر شفاي. ابن.سينا تفسيري. نوشته.اند كه. آثاري. كاملاً شخصي. است. (5) .
بنابراين. اگر بتوان. گفت. كه. با آثار ابن.رشد، «مكتب. مشائي. عربي.»، به. گونه.اي. كه. ابن.رشد خواسته. بود، به. پايان. مي.رسيد فراموشي. اين. نكته. كه. پس. از ابن. رشد چيز تازه.اي. آغاز مي.شود كاملاً اشتباه. خواهد بود: نوعي. از انديشه. و تجربه.ي. فلسفي. كه. اصالت. آن. به. طور خاصي. داغ. خود را بر حكمت. اسلامي.، آنچه. به. فارسي. عرفان. ناميده. مي.شود، gnosis به. معناي. دقيق. كلمه. يعني. معرفت. نجات.دهنده. و رهايي.بخش.، نهاده. است.. دو نام. نشانگر شكوفايي. چنين. حكمتي. است.: نام. محي. الدين. بن. عربي. اندلسي.، شيخ. اكبر و نام. شهاب. الدين. يحيي. سهروردي.، شيخ. اشراق.. با ابن.عربي. آموزشهاي. مكتب. آلمريه. در اندلس.، كانون. تأثيرهاي. شيعي. و اسماعيلي.، پراكنده. شد. به. علت. اين. تأثيرها از صفحه.هاي. بسياري. از آثار ابن.عربي. رايحه.اي. شيعي. مآب. به. مشام. مي.رسد كه. جذب. آثار ابن.عربي. را به. توسط. انديشمندان. شيعي. در ايران. آسان. كرده. است.. اين. ارم. با حيدآملي. (سده. چهاردهم.) پس. از تصحيحي. جدي. در پيامبرشناسي. ابن.عربي. و نظر وي. در «خاتم. ولايت.» به. انجام. رسيد (6) . با شيخ. اشراق.، به. طور آگاهانه.، سنت. حكمت. ايران. باستان. احياء مي.گردد. از هر دو سو، در واكنش. به. ارسطومآبي. افراطي. ابن.رشد، انديشه.ي. افلاطوني. بار ديگر چهره. مي.نمايد.
روشن. است. كه. بايستي. هرگونه. پيشداوري. خردگرايانه. را كه. بي.سبب. فلسفه. را به. برنامه.ي. مورد پذيرش. اصحاب. «فلسفه.ي. روشنگري.» محدود مي.كند به. كنار نهيم.. اگر نظر اينان. پذيرفته. شود بايستي. از تاريخ. فلسفه.ي. آلماني. افرادي. چون. مايستر اكهارت.، ياكوب. بوهمه. و حتي. فرانتس. فن.بادر و شلينگ. طرد شوند. شايد، بايستي. افلوطين. نيز از تاريخ. فلسفه. طرد گردد. زيرا چهارمين. ميمر از تاسوعات. او خلسه.اي. را حكايت. مي.كند كه. عرفا و فيلسوفان. ما به. نوبه.ي. خود گزارش. كرده.اند. هيچ. كس. حق. ندارد تجربه.ي. شخصي. را از قلمرو ما بعدالطبيعه. طرد كند مگر به. بهاي. نفي. آن.، زيرا كه. تجربه.ي. شخصي. بر مابعدالطبيعه. صحه. مي.گذارد، ترديدي. نيست. كه. فيلسوفاني. وجود دارند كه. در برابر تروريسم. مذهب. تعطيل. تسليم. مي.شوند. در عوض.، جز با فيلسوف. بودن. نمي.توان. جستجويي. مابعدالطبيعي. را دنبال. كرد. بنابراين. ابن.عربي. و سهروردي. مابعدالطبيعه.اي. عالي. ايجاد كرده.اند كه. پيروانشان. آن. را ادامه. داده.اند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 265]