فرش نايين

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

در امر نساجی شهرت نايين در سالهای قبل به عبای بسیار ظریف آن بود که از پشم شتر بافته می شد اما کم کم عبا بافی رونق خود را از دست داد و مردم این شهر نیز قالیبافی را جایگزین آن کردند.
سیسیل ادواردز در مورد قالی نایین می گوید: چون قالیبافان به ریسیدن کلافهای ظریف برای تهیه پارچه های نازک و ریز عادت داشتند، چله های قالیچه را طوری قرار دادند که در هر اینچ 2222 گره به دست آمد و به این ترتیب قالیچه هایی تهیه کردند که از لحاظ ریزی بافت تا آن موقع در ایران نظیر نداشت. چون جنسی جدیدی بود و میزان فرآورده نیز زیاد نبود، خیلی خوب به فروش رفت.
آغاز ورود و تجارت قالی نایین در تهران (پایتخت) رامی توان سال 1318 هجری شمسی، یعنی در سالهای آغازین جنگ دوم جهانی برشمرد. این جریان در پیشبرد هنر قالیبافی این منطقه بسیار مؤثر بودو باعث معرفی هر چه بیشتر آن گردید.
ادواردز در این مورد نیز می گوید: سپس جنگ جهانی آغاز گردید و بازار تهران رونق گرفت. در آن هنگام از نظر تازه به دوران رسیده های پایتخت هیچ کالایی خیلی خوب و یا خیلی گران نبود. پس قالیچه های نايين به تهران حمل گردید و در آن جا به عنوان ریز باف ترین و یکی از بهترین قالیچه های ایران شناخته شد.
توضیحات مذکور مربوط به اوضاع قالیبافی در نایین تا سال 1328 شمسی می باشد. اما با سپری شدن این برهه زمانی و آغاز شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جدید در جهان، بازارهای جدید و وسیع تری برای قالی نايين پدید آمد. به طوری که نه تنها باعث گرایش هر چه بیشتر مردم نايين به سوی این حرفه گردید، بلکه سبب تمایل قالیبافان سایر نواحی کشور نیز به امر تولید فرش نايين شد.
امروزه در منطقه نايين، قالیبافی جزء لاینفک زندگی مردم شده، به طوری که تقریباً در تمامی منازل حداقل یک دار قالیبافی برپاست و بیننده تیزبین در یک نگاه جهتگیری تمامی امور ظاهری و باطنی شهر را در راستای قالیبافی می بیند. آنچنان که نام نايين، تصویر گر شهری با کوچه و گذری پوشیده از قالی در جهان گردیده است.
در حدود سال 1310 هجری شمسی، نشر و انتقال قالی نايين به بخشها، روستاها و شهرهای همجوار آغاز شد. بدین ترتیب در منازلی که دار قالی برپا بود، در مقابل یکسال کار بدون مزد (به دختران طالب یادگیری که از روستاهای اطراف مراجعه مینمودند) آموزش قالیبافی می دادند. پس از این مدت کارآموزان خود اقدام به برپایی دار قالی در منازل خویش می نمودند و ایشان نیز تحت شرایط مذکور به آموزش قالیبافی مبادرت می ورزیدند. این جریان موجب انتقال این هنر – صنعت به روستاهای اطراف و شهرهای همجوار گردید.
مهمترین جهش توسعه، بخش خوربیابانک بود که توسط فردی به نام، رحیم رنگ آمیز نايينی که خدمتگزار اداره آموزش و پرورش نايين بود و سپس به بخش خور منتقل گردید، صورت پذیرفت
اما توسعه و گسترش فرش نايين به این جا نیز ختم نشد و به شهرها و مناطق مهم دیگر همچون: کاشمر، مشهد، آمل (مازندران)، چهار محال و بختیاری، اصفهان، فارس، زاهدان و غیره نیز راه یافت. و این در شرایطی بود که این شهرها عمدتاً خود از مراکز قالیبافی بوده و دارای قالی بومی خاصی بودند.
پيدايش صنعت و هنر فرش در نايين به شهادت کتاب تاريخ نايين تاليف عبدالحجت بلاغى با بنيان گذارى اولين مدرسه نايين ارتباط دارد. در سالهاى آغازين نهضت مشروطه ايران يکى از فضلا به بنام « اديب نايينى» در دهه 1290 شمسى در کنار مکتب خانه هاى سنتى مرسوم، مدرسه اى جديد به سبک مدارس امروزى را در نايين تاسيس نمود. در سالهاى 1296 شمسى تا 1307 فردى بنام ميرزا جلال پيرزاده که ناظم مدرسه بود متوجه گرديد که بسيارى از دانش آموزان عليرغم هوش و استعداد فوق العاده پس از اخذ تصديق ابتدائى به دليل ضعف اقتصادى بعنوان نيروى مولد کار در خدمت اقتصاد غالباً کشاورزى و کارگرى خانواده قرار گرفته و ناچار به ترک تحصيل مى باشند.
لذا در سال 1302 شمسى با هزينه شخصى کلاس فنى در مدرسه ايجاد نموده و از دو برادر بنامهاى ميرزا سيد حسين و ميرزا سيد جواد سجادى که با هنر قالى بافى در منطقه اراک آشنا شده بودند دعوت به همکارى و آموزش نمود، که طى دو سال دانش آموزان با ذوق را با اين هنر آشنا نمود. اگر چه ميتوان اين دو برادر را جزء اولين بافندگان فرش در نايين قلمداد نمود ولى مردم نايين از دير باز با هنر بافتن زيلو، پلاس و گليم و جامه هاى دست باف کرباسى با استفاده از پنبه هاى توليدى در اقليم کوير آشنا بوده اند و حتى ساليان متمادى با استفاده از موى شتر اصلى ترين جامه مردم «عبا» را توليد نموده اند.
بدين سبب ميتوان به فراست و تيزبينى آن معلم دلسوز پى برد که با تغيير چرخه توليد و بافت، هنر بافتن مردم منطقه را به هنرى پرسود و منفعت سوق داد. به موازات کار مدرسه بانوئى قاليباف که اصالتاً اهل اراک بوده و با فردى اهل نايين ازدواج نموده بود، در منازل به آموزش زنان و دختران همت گماشت و طولى نکشيد که اولين کارگاه قالى بافى با مساعى فردى بنام حاج ملا قاسم صادقى در محله چهل دختران نايين شروع به توليد فرش نمود.
در ابتدا به دليل نبود طرح و نقشه بومى از طرحهاى اصفهان و ... استفاده مى شد که به مرور افرادى همانند برادران حبيبيان خصوصاً حاج فتح اله حبيبيان، على محمد رهنما، سيد محمد برهانى، ولى اله شرعى، مرتضى پهلوان صفائى، با استعانت از طبيعت کويرى و فرهنگ غنى مردم و با الهام از معمارى و گچ بريهاى مسجد جامع نايين « متعلق به قرن دوم تا چهارم هجرى» به ابداع طرح و نقشه پرداخته و بافنده خلاق که با هنر بافتن از پيش بيگانه نبود دقت، نظم و سليقه را چاشنى کار نموده و اين محصول ظريف را جايگزين عبا (که با تغيير پوشش عمومى در حال منسوخ شدن بود) نمود.
از ميان افراد فوق الذکر خانواده حبيبيان بعنوان يکى از بانيان صنعت فرش نقش اصلى و اساسى ترى در جنبه هاى هنرى و تزيينى فرش ايفا نمود که به دليل کيفيت بالاى فرشهاى ابريشمى محصول کارگاههاى آنان، با مارک نايين ـ حبيبيان به شهرتى عالمگير دست يافته که بيشتر آن به کشورها اروپائى و آمريکايى به فروش رسيده و مى رسد.
پس از تکثير تصاعدى دارقالى در کمتر از دو دهه صنايع مادر و جانبى عمدتاً سنتى و دستى همانند نخ ريسى، نخ تابى، چله دوانى، نقشه کشى ، رنگرزى، رفوگرى، قاليشويى و قالى سازى بطور کاملاً مستقل خودکفا و بومى در نايين بوجود آمد که بعنوان مثال براى رنگ آميزى خامه با شيوه هاى کاملاً سنتى از مواد موجود در طبيعت همانند پوست انار، پوست گردو و روناس استفاده مى گردد.
مواد اوليه مورد نياز توليد فرش عبارت است از خامه، ابريشم، نقشه و طرح که بطور کلى نقشه حائز اهميت بوده که ظرافت و رنگ آميزى خارق العاده بعضاً 5/1 تا 2 برابر به ارزش آن افزوده و به نظر اهل فن نقشه خوب توانائى پوشاندن ديگر عيوب قالى را خواهد داشت.
از جمله نقشه هاى مورد استفاده مى توان از طرحهاى لچک و ترنج، شکارگاه، گلدانى، گلى مرغى، درختى يا جنگلى نام برد که با کاربرد رنگهاى يشمى، کرم وسرمه اى در متن فرش و ترکيبات ديگر رنگها همانند عنابى، نخودى، قرمز، سفيد در حواشى استفاده گرديده و از ابريشم براى ، برگها و ساقه گياهان استفاده گرديده که اين امر از تداخل رنگها جلوگيرى مى نمايد.
معيار ظرافت فرش از لاى نخ چله معين که در انواع 4 لا، 6 لا، 9 لا در نوسان بوده که نوع 4 لا کمياب بوده و ظرافت تار و پود آن به حدى است که براى بافت نياز به سرپنجه هاى نازک و براى نقشه خوانى نياز به بينائى قوى است که اين کار از عهده نوجوانان 8 تا 10 ساله ساخته است.
بافت قالى به روش گره زدن بصورت يک جفتى بوده که همانند بسيارى از کارها که تقلب در آن رايج بوده بعضاً دو جفتى هم گره زده مى شود که البته باعث پايين آمدن کيفيت بافت مى گردد.
بهرحال قالى هاى نايين بيشتر 6 لا و 9 لا بوده و اندازه مرسوم فرش هاى نايين بيشتر 6 و 9 متر بوده که متاثر از تقاضاى بازار اندازه در نوسان مى باشد. بطور مثال اندازه فرش موسوم به پشتى 80*20/1، اندازه قاليچه يا پرده اى 170*70/2 بوده و قالى 12 متر و 24 متر و حتى 1500 متر مربع توليد گرديده و در سالهاى اخير طرحهاى ابتکارى گرد با قطرهاى 60 سانتى متر و قطرهاى 2 و 3 متر و حتى بيشتر بافته شده است. رج شمار بيشتر فرشهاى نايينى بين 50 تا 70 گره در هر 5/6 سانتى متر يا 7 سانتى متر مى باشد. متاسفانه در سالهاى گذشته به دليل سياستهاى انقباضى و جلوگيرى از صادرات ، سرمايه گذار مجبور گرديد تا مواد اوليه فرش و اهل فن آن را جهت توليد به کشورهاى همسايه سوق داده که عملاً اين صنعت در کشورهاى مجاور نيز به طور ناخواسته احياء گرديده و به مرور در حال قبضه بازار مصرف مى باشد. از طرف ديگر بدليل قيمت بالاى مواد اوليه و قيمت پايين محصول داخلى و عدم صرفه اقتصادى، اين حرفه با مشکلات عديده روبرو بوده که با روى نياوردن جوانان به آن، به تدريج منسوخ خواهد گرديد، که مى بايست متوليان امر جايگاه فرش را به عنوان يک کالاى اقتصادى - صنعتى دوباره تعريف نموده و با کنترل و نظارت بر تمامى شئون، جايگاه آن را به عنوان يک کالاى ارز آور در اقتصاد بين الملل حمايت و تقويت نمايند.
اگرچه هر انسان هنر دوستى در مقابل هنر سرپنجه بافنده سرتعظيم فرود مى آورد ولى شايد به مصداق تمثيل عاميانه ((گوزه گر ازکوزه شکسته آب مى خورد)) نسبت به اين هنروران بى نام و نشان که با فرسايش قواى جسمانى خود به خلق نقشهاى بديع پرداخته و از دسترنج خود کمتر بهره مند گرديده اند غرق محبت و حتى تاثر خواهد گرديد.
در پايان قطعه زيباى دختر قاليباف سروده شاعر تواناى معاصر مرحوم جلال بقائى نايينى که با دستمايه قرار دادن اين تمثيل شعرى را به رشته نظم در آورده به عنوان حسن ختام درج مى گردد.
فرش نايين، با کیفیتی که در بازارهای جهانی معروف است، از آن نوع فرشهایی نیست که استفاده از پشمهای ضخیم ایرانی در آنها امتیازی به حساب آید. پشم مصرفی در این فرشها از نوغ ظریف است و درصد بالایی از آن نوع پشمی است که به آن کرک گفته می شود. اما آنچه می توان در مورد پشم یا کرک مورد استفاده در این فرشها گفت، آنست که کلاً از پشم نو و خالص و از نظر ظرافت از حد استاندارد پشمهای ایرانی بالاتر است. فرش نايين از زمینه های نادر و مناسب کاربرد پشمهای ظریف غیرایرانی است.
فرش نايين دارای گره فارسی و دو پود است. ساختار فرش متکی بر بافت و شرایط فنی حتی الامکان دقیق است. نقایص بافت از جمله کجی، سره، نزدن پود، دو دست شدن، چند رنگی، و غلط بافی در این فرش بسیار کم و کیفیت تولید در حد بالای استاندارد است. بدیهی است که در اینجا هنگامی که صحبت از فرش نايين می شود، نوعی فرش خاص مورد نظر است که از نظر بازارهای داخلی و جهانی، به عنوان یک فرش عالی ایرانی شهرت ویژه یی دارد و به آسانی می توان دریافت که کیفیت عالی بافت، که متضمن ثبات رنگ، ابعاد، استحکام، دوام و همچنین صحت و دقت در نقشه است، در این شهرت بی تأثیر نبوده است.
دارها عموماً چوبی است و تلاش هایی برای تعدیل آنها به دارهای فلزی صورت گرفته است. روش نصب دار و شیوه ی چله کشی و پایین کشی فرش، مشابه مراکزی نظیر اصفهان و کاشان است و افرادی خاص درانجام این کارها مهارت و تجربه دارند.
فرش هایی که درون منازل و عمدتاً به وسیله ی زنان بافته می شود، به دلیل طولانی بودن زمان بافت، فشار چندانی بر بافنده وارد نمی کند. پرداخت اولیه، ضمن بافت صورت می گیرد و پرداخت نهایی فرش هایی بالاتر از 160 جفت (گره) با دست انجام می شود. نايين یکی ازمراکز موفق بافت فرش های بزرگ پارچه با کیفیت خوب بوده است (شاید علت این امر استاندارد بودن نسبی نقشه هاست که باعث افزایش سرعت تولید می شود).
اگر چه امروز تعداد این فرشها کم شده، ولی استفاده از دستگاههای مکانیکی پیشرفته برای شستشو، کز دادن (برای از بین بردن گره ها و پرزهای اضافی پشت فرش) و پرداخت، در مراحل تکمیل این فرش ها ضروری است. کار گاه های نايين، چه در مراحل بافت و چه در مراحل تکمیل، عموماً روشن و پر نور بوده و از نظر استاندارد مطلوب می باشند و این امر بی تردید از دلایل بالا بودن کیفیت فرش های تولیدی است.
تار و پود فرشهای نايين از پنبه و پرز از ابریشم ولی ترکیب پشم و ابریشم است که معمولاً ابریشم سفید را در حاشیه نقوش فرش می بافند که به طرح حالت برجسته می بخشد.
گره: فرشهای نايين با گره سنه بافته می شوند و تعداد آنها از سیصد هزار تا یک میلیون گره در هر متر مربع تغییر می کند.
قالیهایی که برای مصرف خانواده ها به کار می رود مجموعاً ساختاری محکم و پرزهایی بلند دارد تا برای زیر پای افراد و خانواده دوام بیشتری داشته باشند و چون قالیهای نايين دارای
پرزهایی کوتاهند، و اکثراً رنگهای روشن در آنها به کار رفته، برای مصرف خانواده ها کمتر مورد احتیاج است و بیشتر برای تزئین به کار می رود.
خامه مورد مصرف در فرش نايين از کارخانه ی پشم هرند – شرق یزد، صنایع کرک کاشان و صنایع کاشان فراهم می آید و از نمره 8 تا 20 متریک در این فرش به کار می رود که نمره 20 آن در فرشهای ظریف نايينی مصرف می شود. نخهای مورد مصرف در چله ی فرش، از نوع چله ی موردمصرف در فرشهای اصفهان است و از اصفهان و کاشان تأمین می شود، علیرغم شهرت فرشهای ابریشم، فرش نايين بیشتر بر پنبه و پشم متکی است.
براساس شواهد موجود، اولین طرحهای قالی منطقه نايين از اصفهان و بیشتر از تهران (مرکز هنرهای زیبا) به صورت مدادی تهیه شده و در نايين رنگ آمیزی می شد. البته هنر رنگ و نقطه نمودن نقشه قالی نیز توسط مردی به نام مدرسی که از یزد به نايين آمده و در ضمن اولین عکاسی این شهر نیز بود، به نايين راه یافته است.
اصلی ترین طرح های مورد استفاده در فرش نايين طرح های شناخته شده یی نظیر شاه عباسی، لچک ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی، ختایی و به طور کلی نقوشی است که با سنتی ترین طرح های ایرانی بستگی دارد. استفاده ی مناسب از طرح های سنتی همراه با رنگ آمیزی خاص فرش های نایین، هویتی خاص و جهانی برای این فرش ها تأمین کرده است. از نقوش سنتی دیگری که از آنها استفاده هایی هنرمندانه در فرش نايين شده است می توان به نقش گنبد (سقفی)، حاج خانمی، درختی، قابی، محرابی، محرمات، افشان، لچک ترنج و کتیبه یی و تاریخی اشاره کرد.
با آن که کوچکی شهر و محدودیت و سابقه ی اندک تولید، مانع از آن است که از طراحی گسترده و طراحان صاحب نام و متعدد، نظیر آنچه در اصفهان و تبریز دیده می شود سراغ بگیریم، بایداذعان کنیم که تولید کنندگان و طراحان فرش نایین، زیباترین و دلپذیرترین موارد استفاده و بازسازی طرح های رایج در مناطق قالی بافی دیگر را برفرش خویش نشان داده اند. با این وصف برخی زمزمه های سال های اخیر، دایر بر یکنواخت بودن فرش های نایین، تولید کنندگان این فرش را بر آن داشت که به ایجاد برخی نوآوری ها و استفاده از نقوش متنوع تر دست بزنند، که از جمله ی آنها، علاوه بر استفاده ی بیشتر از نقوش سنتی، بافت فرش های کناره، دایره، شش گوش، و هشت گوش است. در غالب این طرح ها، ظرافت و پرکاری قلم طراحان نايينی، روح و هویت خاص فرش های نايين را تضمین کرده است.
نتایج تحقیقات به عمل آمده نشان دهنده آن است که کلیه طرحهای مورد استفاده در بیشتر مناطق قالیبافی کشور (به استثنای طرحهای خاص برخی از مناطق) در نايين مورد استفاده بوده و معرفی تمامی طرحهای به کار رفته در فرش این منطقه، نیازمند معرفی غالب طرحهای مشخص قالیهای کشور می باشد. با این وجود طرحهای قالیهای نايين عمدتاً بصورت لچک و ترنج بوده و استعمال سایر طرحها کاربرد کمتری دارد. با توجه به طرح و نقش قالی های قدیمی موجود در نايين و اظهارات صاحبنظران می توان طرحهای اصیل فرش این منطقه را چنین برشمرد: لچک و ترنج، افشان، برگردان، ابری، ماهی درهم، خشتی، شکارگاه اژدری، پنجه گرگی، حاشیه حاج احمدی، قاب قلمدون، بند اسلیم، و از دیگر طرحهای جدیدتر مورد استفاده در این منطقه می توان از: طرحهای مهندسی و گنبدی، قاب درختی، بته جقه، گل فرنگ و نقشه غلط نام برد.
لکن با وجود تمامی نقوش مذکور، مهمترین و اصلی ترین طرح مورد استفاده در این شهرستان همان لچک و ترنج بوده و از تنوع بسیار بالایی برخوردار است و اصولاً فرش نايين به لچک و ترنج شناخته شده است. شاید به دلیل استفاده شدید از این قالب باشد که قالی این منطقه به عنوان فرش زیر پایی معروف شده است. در بررسی نقوش مختلف به کار رفته در قالی نايين به نتایج زیر می رسیم:
1. تمایل شدید به سوی طبیعت و گل و گیاه: در قالی این منطقه استفاده از نقوش ختائی و شاه عباسی و گل و برگهای طبیعی به وفور دیده می شود. و این دلیل جغرافیای کویری منطقه و عدم دسترسی به چنین زیبای هایی در طبیعت اطراف باشد. چنانکه در تاریخ و هنر جهان نیز شاهدیم که بشر آنچه را که در آرزوی آن است در قالب هنر وارد محیط زندگی خود می نماید.
موضوع مستتر در سراسر آنها مفهوم دیرینه باروری است، و همه عناصر از وفور بازتاب طبیعت و یک باروری حکایت می کنند که در باغ سر سبز، یا در باغ بهشت ممکن است یافت شود. این همان چیزی است که سرزمین نیمه خشک ایران در آرزوی آن بسر می برد. اگر چه بندرت به آن دست می یابد. چنین نمادی در یک شهر کویری مانند نايين، که در سر حد بقاء وتهدید حرارت صحرایی داغ و بی حاصل بوده است، معنایی بس گیرا بخود می گیرد.
2. عدم تمایل به شمایلگری: یکی از مشخصات اساسی نقوش قالی نايين عدم تمایل آن به سوی شمالیگری است. در نمونه های بسیار نادری نیز که هم اکنون دیده میشود، ضعف شدید در کار تمام شده، موجب عدم تمایل به ادامه این کار شده و این در شرایطی است که درمناطق همجوار این منطقه، مراکز چهره بافی چون اصفهان وجود دارد. در پاسخ دلیل این مطلب به نتایج زیر دست یافته ایم.
1. 2) وجود محدودیت شدید رنگی در رنگ بندی قالی نايين: بافت چهره نیاز به تنوع رنگی بسیار بالا و حساسی دارد و این در شرایطی است که ترکیب رنگ قالی نايين از مدویت خاصی برخوردار است.
2. 2) عدم توانایی تکنیک بافت منطقه: تنها گره مورد استفاده در این منطقه نامتقارن، آنهم عمدتاً بصورت جفتی بافی است، در صورتیکه می دانیم برای بافت چهره نیاز به استفاده از چندین نوع گره و تکنیک مختلف بافت جدید ایجاد ظرافتهای موجود در فرم و رنگ چهره می باشد.
3. 2) عدم وجود برنامه و یا آموزشهای لازم جهت ارتقاء سطح دانش بافندگان در زمینه تکنیکهای مختلف بافت: امروزه نیز چون گذشته در نايين بافندگان تنها آموزش نحوه بافت از استادکاران و بدون هیچ نوع دخل و تصرفی آنرا به کار می گیرند.
4. 2) عدم نظارت طراحان بر روند بافت: در نايين غالباً طراحان پس از طراحی هیچ نوع نظارتی برروند جریان بافت نداشته و عملاً ارتباطی بین اساتید طراح و بافنده وجود ندارد و این نکته با توجه به عدم آشنایی بافندگان با فرم و رنگ صحیح نقوش حساسی چون چهره، سبب بروز مشکلات عمده ای می گردد.
5. 2) نگرش اقتصادی صرف، نسبت به مسئله قالی در فرهنگ نايينی: بدین معنا که در این شهرستان عدم وجود زمینه های صنعتی، کشاورزی و دامپروری در سطح وسیع، سبب اتکاء اقتصاد منطقه بر هنر، صنعت قالی شده است و در چنین شرایطی تنها با وجود بازار فروش و ارزش افزوده به میزان لازم، دیگر نیازی به ایجاد تحول درنقوش و سایر مراحل تولید ضروری به نظر نمی رسد.
با وجود شاخص بودن طرح فرشهای نايين، اگر هویت واقعی این فرش را از آن رنگ آمیزی آن ندانیم، نقض غرض کرده اییم. این نوع رنگ آمیزی که عموماً به مدد قابلیت رنگ های طبیعی و گیاهی و به دست رنکرزان ماهر نايينی بر این فرش حاصل می شود، کاملاً از رنگ آمیزی فرش های سایر نقاط ایران، به خصوص فرش های رنگین عشایری و روستایی و نقوش پر و رنگ آمیزی متراکم فرش های تبریز و حتی اصفهان قابل تشخیص است.
مشخصه های رنگ آمیزی فرش های نايين، که قسمت عمده ی شهرت خود را مدیون آن است، زمینه ی رنگی از نوع روشن و مات است که همراه با طرافت و دقت در بافت به نقوش متراکم و پر از پیچش سنتی، آرامشی شگفت انگیز می دهد. اگر این کیفیت را یکی از دلایل اصلی نفوذ فرش نايين در بازارهای جهان بدانیم، شاید تعبیر روان شناسانه ی این امر آن باشد که رنگ های زیبا و آرامش بخش و رؤیا گونه ی فرش نايين به نوعی در تعدیل هیجان های فرساینده ی زندگی امروز مؤثر است.
با توجه به این که فرش نايين فاقد قدمت، یا حداقل مدارک مستندی است که دلایل این گونه رنگ آمیزی را توجیه کند، می توان این کیفیت را مدیون آرامش حسزت انگیزی دانست که در فضای این شهر کوچک احساس می شود.
فرش نايين از درخشان ترین مظاهر کاربرد رنک های طبیعی و سنتی است و سهم بزرگی از شهرت خویش را مدیون این کیفیت است. با وجود این، باید اذعان کنیم که این فرش نیز، به دلایلی که دستاویز بسیاری از رنگرزان ناگزیر یا بی اطلاع است، در کارگاه ها و پاتیل های رنگرزی خویش را بروی انواع رنگ های شناخته و ناشناخته ی صنعتی گشوده است.
شیوه ی رنگرزی با رنگ های طبیعی و سنتی با جزیی اختلاف، مشابه سایر مراکز قالیبافی است، که رنگرزی های سنتی دارند و با وجود برخی رنگ های شیمیایی که به صورت کمکی مصرف می شود، هنوز رنگ های طبیعی در منطقه غالب است. تعداد رنگ های مورد مصرف در فرش 11 رنگ اصلی و 4 رنگ فرعی، به شرح زیر است:
رنگ های اصلی : کرم یا نخودی، خاکی باز، خاکی سیر، قهوه یی، عنابی، نیلی (سرمه یی)، لاجوردی، آبی سیر، آبی باز (آسمانی)، لاکی، فیلی (موشی)
رنگ های فرعی : یشمی، ماشی، سبز، مسی (صورتی)
مواد اصلی طبیعی برای به دست آوردن رنگ، پوست انار، پوست گردو، روناس، اسپرک، برگ مو، قرمز دانه است و معمولاً رنگ نیل که صنعتی است برای رنگ های آبی و لاجوردی مصرف می شود. برای رنگ زرد از اسپرک و برای رنگ های سبز از اسپرک و نیل استفاده می شود. رنگ فیلی از پوست انار به دست می آید و رنگ نارنجی از ترکیب اسپرک با روناس حاصل می شود.
رنگ قرمز دانه در گذشته کاربرى بسیار زیادی در فرش نايين داشته است و اکنون نیز تا حدودی، از آن به علت شهرتی که داشته استفاده می کنند. ماده ی کمکی در رنگرزی خامه های فرش، اسید استیک است (در گذشته از پوست لیمو، لیمو عمانی، و قره قوروت استفاده می شده است). زاج سفید برای دندانه به کار می رود. به علت گرانی و کمبود قرمز دانه، استفاده از نگ های شیمیایی به صورت کمکی یا اصلی، برای به دست آوردن رنگ لاکی رایج شده است، و دور از منطق نمی نماید که این زمان گرایش رنگ های شفاف و یاقوتی حاصل از قرمز دانه ی استفاده شده در فرش های گذشته ی نايين را به طرف قرمز قهوه یی، ناشی از این امر بدانیم.
شیوه کاربرد رنگها در ترکیب رنگی قالی نايين
بژ (خاکی) سیر : عمدتاً در بندها ونقوش و در نقشه های غلط به عنوان زمینه
بژ (خاکی) روشن : عمدتاً در حاشیه و بندها
کرم (نخودی) : زمینه قالی و بندها
آبی روشن : نقوش
آبی سیر : نقوش و زمینه قالی
سرمه ای : بندها و زمینه قالی
قهوه ای : بندها و نقوش
فیلی (طوسی) : بندها و نقوش
عنابی : بندها و نقوش
لاکی : زمینه قالی
یشمی : عمدتاً در نقوش و در نقشه های غلط به عنوان زمینه
ماشی : نقوش
در نايين برخلاف بسیاری از مناطق دیگر کشور، قالی از ابعاد خاصی تبعیت ننموده و قالی این منطقه در اندازه های بسیار متنوعی تولید می گردد.
چنانکه ملاحظه می گردد ابعاد در قالی نايين تابع هیچ اصل ثابتی نیست و این مهم یکی از خصوصیات فرش این منطقه است.
با توجه به توضیحات مذکور تعیین رجشماری خاص جهت ابعادی معین (در قالی نايين) توسط طراح و بر روی نقشه غیر ممکن بوده و طراحان تنها براساس تهداد گره مورد نظر در عرض و طول قالی، ابعاد نقشه را تعیین می نمایند و حال تولید کننده می تواند نقشه مذکور را براساس تقسیم بندیهای خاص خویش بر روی چله مورد نظر: 4لا، 6لا و با 9 لا پیاده نماید. بدین ترتیب طبق نقشه ای واحد محصولاتی با ابعاد و رجشمار و انواع گوناگون تولید می گردد و همچنین در هر یک از این انواع چله ها نیز با تغییر میزان تراکم تارها طبق سلیقه شخصی، می تواند با نقشه ای ثابت و یک نوع چله، قالیهایی با ابعاد و تراکم (رجشمار) متفاوت تولید نماید.
امروزه در بخشها و دهات حومه نايين از جمله تودشک که فرشهای مرغوبی در آن بافته می شود، دربرخی دیگر از بخشهای استان اصفهان از جمله اردستان و بیابانک و حتی مناطقی دورتر مانند طبس (استان خراسان) و قزوین فرشهایی با متابعت از طرح و تکنیک بافت نايين تولید و به بازارهای منتظر و مشتاق عرضه می شود.
آنچه در روستاهای جنوبی و شرقی و شمالی نايين بافته می شود دقیقاً در گستره نفوذ فرهنگی فرش نايين است. هنگامی که این فرش از «خور» به سوی طبس و کاشمر و سبزوار حرکت می کند به نوعی رفتهرفته از کیفیت تهی می شود.
در بافرون، جشوقان، تودشک زفره (در روستای مارشینان) و جندق فرشهایی مرغوب و با کیفیت عالی بافته می شود. اما در مناطق خور، اردیب، گرمه و مهرجان فرشها کیفیت نازتری می یابند. در مسیر خور به طبس نیز کیفیت فرش به علت استفاده از پشمها و رنگهای نا مرغوب و جفتی بافی پایین آمده است.
در روستای فرخی نیز فرشبافی رواج دارد که قالیبافی آنها در حد متوسط است. اردیب و عروسان نیز قالیبافی متوسطی دارند ولی بهترین فرش منطقه از آن جندق است که در آنجا فرش ابریشمی نیز بافته می شود.
روستاهای اطراف نايين در مسیر نطنز، نظیر جشوقان چو، (گش کو، جوشقان کوچک)، رحیم آباد، ورزنه، حزن آباد، اوشن بادافشان، میلاجرد، کوشکویه سگزی ومزرعه شور عموماً قالیبافی وجود دارد.
به موازات حرکت از طرف روستاهای خور در مسیر بیاذه، فقر طبیعی منطقه همراه با عوامل فرهنگی بر کیفیت بافت قالی اثر می گذارد که از آن نمونه می توان به پشم های نامرغوب و جفتی بافی اشاره کرد.
در منطقه تودشک، رنگرزی نیز رواج دارد، البته در سالهای اخیر استفاده از رنگهای شیمیایی همراه با قرمز دانه نیز در این مناطق رواج یافته است، که این امر می تواند یکی از دلایل گریش رنگهای شفاف و یاقوتی به دست آمده از قرمز دانه به سمت رنگ قهوه ای باشد.
در حال حاضر متأسفانه در سراسر ایران، قالی به سبک نايين تولید می شود. در نتیجه بررسیهای به عمل آمده، در زمینه علل این گستردگی به نتایج زیر رسیدیم:
تولید کنندگان نايينی: بدین معنا که به دلیل بالا بودن هزینه تولید در نايين (دستمزد بافندگان) تولید کنندگان نايينی برای به دست آوردن نیروهای کار ارزان قیمت، به سایر نقاط کشور مراجعه نموده و ضمن آموزش شیوه نايينی به آنان با صرف هزینه تمام شده، کمتر به ارزش افزوده بیشتری دست می یابند. این مسئله سبب آشنایی سایر مناطق کشور با شیوه قالیبافی نايينی و در نهایت تولید آن در این مناطق شده است.
محدودیت رنگ قالی نايين: به دلیل محدودیت رنگ قالی نايين، بافت آن نیاز به دقت زیادی (جهت تشخیص رنگها) ندارد و بافندگان مبتدی نیز دارای توان اجرای رنگبندی آن هستند.
به کارگیری قالیهای معمول و آشنا در نقوش قالی نايين: آشنایی نسبی سراسر کشور با نقوش معمول (با حساسیت بسیار کم) در قالی نايين سبب تسهیل در اجرای آن گردیده است.
ارزش افزوده: ارش افزوده قالی نايين نسبت به تولیدات سایر مناطق با شرایط یکسان، از میزان بالاتری برخوردار است و همین مسئله سبب گرایش نواحی دیگر به تولید این نوع از محصول گردیده است.
بازار فروش: در دسته بندی قالی نواحی مختلف ایران براساس میزان بازار فروش، قالی نايين (بخصوص در گذشته) از جایگاه خاصی برخوردار بوده و در نخستین ردیف های آن قرار می گیرد.
گستردگی بیش از پیش فرش نايين سبب ایجاد شرایط و مشکلاتی در زمینه قالیبافی در سطح منطقه و کشور گردیده است، که عبارتند از:
1-عرضه بیش از تقاضا: در نتیجه تولید انبوه قالی به سبک نايين در سطح کشور، میزان عرضه این کالا بیش از میزان تقاضا شده و این امر سبب ایجاد مشکلاتی شده است که عبارتند از:
نزول قیمت محصولات: طبق اصول اقتصادی چنانچه عرضه یک کالا بیش از میزان تقاضا برای آن باشد، قیمت کالای مورد نظر کاهش یافته و این در شرایطی است که نرخ تمام شده محصول ثابت و چه بسا در بسیاری از موارد سیر صعودی داشته است.
از دست دادن بازارها: در نتیجه افزایش میزان عرضه و تکرار بیش از حد آن رغبت و تمایل خریداران محصول کاهش یافته و در نتیجه منجر به از دست دادن بازارها می گردد.
2-عدم توانایی تولید قالی اصیل نايين در سایر نقاط کشور: شرایط جغرافیایی منطقه نايين شامل آب و هوا، میزان رطوبت موجود در هوا، ترکیب شیمیایی آب وحتی پوشش گیاهی و جانوری منطقه، سبب ایجاد کیفیت خاصی در قالی نايين شده که دستیابی به این کیفیت در سایر مناطق جغرفیایی با توجه به تغییر شرایط مذکور غیر ممکن گردیده است. 3-نزول کیفیت محصولات: با بالا رفتن سطح کمی تولیدی محصول و عدم حضور کارشناسان تعیین کیفیت و مرغوبیت محصولات (در داخل و خارج از کشور) و عدم آشنایی خریداران با نحوه تشخیص مرغوبیت محصول و نیز با توجه به این نکته که تولید محصول مرغوب نیاز به هزینه اولیه و زمان بیشتر و در نتیجه قیمت تمام شده بالاتری دارد، سبب شده تا تولید کنندگان (با توجه به عدم وجود تفاوت قابل توجه در نرخ فروش) تمایلی به تولید محصول مرغوب (فرش اصیل نايين) نداشته باشند. و تمامی این مسائل در نهایت منجر به نزول کیفیت قالی نايين گردد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 418]