سياست‌گذاري پيشگيري از آسيب‌هاي اجتماعي/ كودكان خياباني در ايران و جهان

واضح آرشیو وب فارسی:ايسنا: سياست‌گذاري پيشگيري از آسيب‌هاي اجتماعي/ كودكان خياباني در ايران و جهان

خبرگزاري دانشجويان ايران - تهران
سرويس: مسائل راهبردي ايران

اشاره:
آن چه كه در پي مي‌آيد، ويرايش نخست مقاله‌ي «كودكان خياباني در ايران و جهان»، ويژه‌ي خبرنگاران سياستي و سياست‌پژوهان بخش سلامت روان و آسيب‌هاي اجتماعي است؛ به نگارش حسين اسد‌بيگي كارشناس ارشد روانشناسي باليني و كارشناس دفتر امور آسيب‌ديدگان اجتماعي سازمان بهزيستي كشور كه در اختيار سرويس مسائل راهبردي دفتر مطالعات خبرگزاري دانشجويان ايران، قرار داده شده است.

مقالات «آشنايي با مفاهيم روانشناسي و علوم اجتماعي» با ادبياتي ساده مفاهيمي تخصصي را براي خواننده توضيح مي‌دهند كه با استفاده از آن‌ها تا حدودي مي‌توان به ارزيابي سياست‌گذاري مربوطه پرداخت.

سرويس مسائل راهبردي ايران، آشنايي با مفاهيم تخصصي و فني در هر حوزه را مقدمه‌ي ايجاد يك عرصه‌ عمومي براي گفت وگوي دانشگاهيان و حرفه‌مندان با مديران و سياست‌گذاران درباره‌ي سياست‌ها و استراتژي‌ها و برنامه‌ها در آن حوزه مي‌داندو اظهار اميدواري مي‌كند تحقق اين هدف، ضمن مستند سازي تاريخ فرآيند سياست‌گذاري عمومي و افزايش نظارت عمومي بر اين فرآيند، موجب طرح ديد‌گاه‌هاي جديد و ارتقاي كيفيت آن در حوزه‌هاي مختلف شود.

سريس مسائل راهبردي ايران ضمن اعلام آمادگي براي بررسي دقيق‌تر نياز‌هاي خبرنگاران و سياست‌پژوهان محترم، علاقه‌مندي خود را براي دريافت ([email protected]) مقالات دانشجويان، پژوهشگران، حرفه‌مندان، مديران و سياست‌گذاران محترم در ارائه‌ي عناوين جديد مقالات و يا تكميل يا ويرايش آن‌ها اعلام مي‌كند.

كودكان خياباني در ايران و جهان

چكيده:
" كودكان خياباني به افراد زير 18 سال ( اعم از دختر و پسر) اطلاق مي‌گردد كه در شهرهاي بزرگ براي ادامه بقاء خود مجبور به كار يا زندگي در خيابان هستند". «كودك خياباني» اصطلاحي است كه اغلب هم براي توصيف «كودكان كار» و هم كودكان بي خانماني كه در خيابان زندگي مي‌كنند و مي‌خوابند و اغلب هيچ تماسي با خانواده‌شان ندارند اطلاق مي شود.
سازمان بهداشت جهاني و يونيسف در اواسط دهه 1990 تعداد آن‌ها را 100 ميليون نفر تخمين زده‌اند. همچنين در جهان حدود 250 ميليون كودك كار بين سنين 5 تا 14 سال وجود دارد. در ايران آمارهاي مختلف و ضد و نقيضي در مورد كودكان خياباني اعلام مي‌شود. افراد مختلف تعداد آن‌ها را از 20 هزارنفر تا 2 ميليون نفر برآورد كرده‌اند. فقر، ازهم پاشيدگي خانواده، سوء مصرف مواد و الكل توسط والدين، كودك آزاري، نياز به درآمد كار كودك، طرد كردن كودك، قحطي و بلاياي طبيعي، مهاجرت و ..... به عنوان علل خياباني شدن كودكان مطرح شده است.
در قوانين ايران طبق ماده 79 قانون كار، به كارگماردن افراد كمتر از 15 سال تمام (پسر و دختر)‌ ممنوع است. در حال حاضر اختصاصي‌ترين مصوبه در خصوص كودكان خياباني «آيين‌نامه سامان‌دهي كودكان خياباني» است كه به شماره 32386/22717 ه - مورخه 04/05/1384 درهيأت دولت تصويب و جهت اجرا ابلاغ شده است. اين آيين‌نامه سازمان بهزيستي كشور را موظف كرده است كه با همكاري نهادهاي ديگر نسبت به شناسايي، جذب، پذيرش و توانمندسازي كودكان خياباني در كليه مراكز استان‌ها جهت حضور كوتاه مدت، ميان مدت و درازمدت كودكان خياباني در مراكز اقامت در سه سطح اقدام كند.

مقدمه:
پديده كودكان خياباني، پديده‌اي جهاني و هشداردهنده است. تقريبا هيچ شهر و كشوري در دنيا نيست كه كودك خياباني نداشته باشد. اين مشكل، هم معضل كشورهاي پيشرفته است و هم كشورهاي در حال رشد. اما امروزه در كشورهاي فقير آمريكاي لاتين، آسيا و آفريقا شيوع بيشتري دارد. فقر، ازهم پاشيدگي خانوادگي، بيماري و فوت والدين، كودك آزاري و مسامحه كاري يا ترك كردن خانواده و عدم رشد اجتماعي عوامل رايجي براي زندگي كودك در خيابان هستند.

تعاريف:
تعريف روشني از كودكان خياباني وجود ندارد. مثلا نمي‌توان گفت همه كودكاني كه در خيابان هستند، بي‌خانمان هستند. اكثريت عمده آن‌ها يعني بيش از سه چهارم تا 90درصد از اين كودكان در كشورهاي مختلف در حال رشد، در خيابان كار مي‌كنند؛ اما در خانه زندگي مي‌كنند و نان‌آور خانه هستند. «كودكان خياباني» اصطلاحي است كه اغلب هم براي توصيف «كودكان كار» و هم كودكان بي‌خانماني كه در خيابان زندگي مي‌كنند و مي‌خوابند و اغلب هيچ تماسي با خانواده‌شان ندارند، اطلاق مي شود. گروه دوم در معرض بيشترين خطرات هستند. به قتل رسيدن، كودك آزاري‌هاي مكرر و برخوردهاي بي‌رحمانه غيرانساني با اين كودكان كه سنشان بين 5 تا 18 سال است، امري رايج است. آنان گاهي براي زنده ماندن به دزدي و فحشاء دست مي‌زنند. اين كودكان آسيب‌پذيري زيادي درمقابل بيماري‌هاي مقاربتي مانند ايدز دارند. [در كشورهاي ديگر] تخمين زده مي‌شود كه 90 درصد از آنان معتاد به مواد استنشاقي مانند چسب كفش و تينر رنگ هستند كه باعث آسيب به كليه و صدمات جبران‌ناپذير مغزي و در برخي موارد مرگ مي‌شود.
در مورد تعريف كودكان خياباني «لاسك» (1992) 4 گروه از كودكاني كه در خيابان مي‌توان ديد را تعريف مي كند. هر گروه ويژگي‌هاي خود را دارد:

1- گروه اول كودكان فقيري هستند كه شبها به خانه‌شان برمي‌گردند. آن‌ها احتمالا به مدرسه مي‌روند و بزهكار نيستند.
2- كودكان كارگرخياباني كه نسبتا مستقل‌اند. پيوندهاي آن‌ها با خانه در شرف از هم گسستن است و حضور آن‌ها در مدرسه در حال خاتمه دادن است و بزهكاري آن‌ها دارد شروع مي‌شود.
3- گروه سوم كودكان خانواده‌هاي خياباني هستند كه به همراه خانواده خود در خيابان زندگي و كار مي‌كنند. وضعيت آن‌ها با فقر گره خورده است. در هندوستان به آن‌ها «ساكنين پياده‌رو» گفته مي‌شود و در امريكا آنان كودكان خانواده‌هاي بي‌خانمان هستند.
4- گروه آخر كودكاني هستند كه تماس خود را با خانواده قطع كرده‌اند. آن‌ها تمام وقت خود را در خيابان مي‌گذرانند و كودكان خياباني «واقعي» هستند.

تعريف سازمان ملل متحد از كودكان خياباني:
«پسر يا دختري كه خيابان (و همچنين ساختمان‌ها و زمين‌هاي مَتروكه)، خانه و محلّ زندگي او شده است و تحت حمايت و نظارت كافي بزرگسالان مسؤول قرار ندارد».

سازمان بهزيستي كشور، كودكان خياباني را اين‌گونه تعريف مي‌كند:
" كودكان خياباني به افراد زير 18 سال ( اعم از دختر و پسر) اطلاق مي‌گردد كه در شهرهاي بزرگ براي ادامه بقاء خود مجبور به كار يا زندگي در خيابان هستند".

نمودار همپوشي كودكان آسيب‌پذير

آمارها

تقريبا غيرممكن بتوان تعداد كودكان خياباني را تخمين زد، هرچند كه سازمان بهداشت جهاني و يونيسف در اواسط دهه 1990 تعداد آن‌ها را 100 ميليون نفرتخمين زده اند. همچنان‌كه جمعيت دنيا رشد مي‌كند پديده اجتماعي كودكان خياباني افزايش مي‌يابد. در همه كشورهاي جهان آمار كودكان خياباني پسر بيش از دختران است. بر طبق مطالعه‌اي كه دركشورهاي افريقايي انجام شده در زيمبابوه 95 درصد، در آنگولا 84 درصد، در اتيوپي 84 درصد، در زامبيا 70 درصد و در سودان تقريبا 100 درصد كودكان خياباني مورد مطالعه مذكر بوده‌اند.

آسيا :
به گفته يونيسف 25 ميليون كودك خياباني در آسياوجود دارد. در داكاي بنگلادش10 هزار دختر در خيابان‌ها زندگي مي‌كنند. درفيليپين« دپارتمان رفاه و رشد اجتماعي» در سال 1991 تخمين زده است كه 1.2 ميليون كودك خياباني در اين كشور وجود دارد.
وزارت رفاه اجتماعي هندوستاندر سال 1992 تخمين زده است كه از 11 ميليون كودكي كه در خيابان‌ها زندگي مي كنند 75.000 تا 200.000 نفر آن‌ها در كلكته هستند. موسسات هند مي‌گويند در حال حاضر اين تعداد بيشتر شده و احتمالا مرگ والدين به علت ايدز باعث شده كه آمار آن‌ها به سرعت افزايش يابد.
تعداد كودكان خياباني ويتنام را از 19.000 تا 200.000 تخمين زده‌اند. يونيسف تخمين مي‌زند كه در ويتنام 16.000 كودك خياباني، 20.000 كودك قرباني روسپي گري و 4.300 كودك معتاد وجود دارد.

افريقا:
تخمين زده مي‌شود كه 10 ميليون كودك خياباني درافريقاوجود دارد (1998). امروزه در اين قاره 10/7 ميليون كودك يتيم وجود دارد كه به علت ويروس HIV والدين خود را از دست داده‌اند و اعضاي خانواده‌اي كه بتوانند از آن‌ها مراقبت نمايند، رفته رفته كم مي‌شوند. بسياري از اين كودكان به خيل كودكاني كه قبلا به علت فقر، جنگ و درگيري‌هاي قومي در خيابان بوده‌اند، مي‌پيوندند. اتيوپياز فقيرترين كشورهاي جهان است. جمعيت آن حدودا 55 ميليون نفر است و نصف اين جمعيت زير 15 سال سن دارند. 85 درصد از جمعيت اين كشور در مناطق روستايي زندگي مي‌كنند. يك مطالعه در سال 1994 تخمين زد كه فقط در آديس‌آبابا، پايتخت اتيوپي، تعداد كودكان خياباني 40هزار نفر است كه 10 هزار نفر آن‌ها بدون هيچ مراقبت و حمايتي در خيابان‌ها زندگي و كار مي‌كنند. در ‌مصرتعداد كودكان خياباني، فراوان و در حال افزايش است. تخمين‌ها در اين مورد شمار اين كودكان را بين 200 هزار نفر تا 1ميليون نفر اعلام مي‌دارند.

امريكاي لاتين:
آمريكاي لاتين شامل كشورهايي چون آرژانتين، بوليوي، شيلي، پرو، اروگوئه، برزيل، كاستاريكا، جاماييكا، جمهوري دومينيكن، گواتمالا، اكوادور، مكزيك و السالوادور است. درسال 1996 «بانك توسعه بين الامريكايي » و «يونيسف» تخمين زدند كه از كل جمعيت 500 ميليون نفري آمريكاي لاتين، 40 ميليون كودك در خيابان‌ها كار و زندگي مي‌كنند. اين بدان معناست كه حدود 45 درصد از كودكان امريكاي لاتين، كودك خياباني هستند. در امريكاي مركزي اكثر كودكان خياباني در سنين بين 10 تا 17 سال هستند و تقريبا 25 درصد آن‌ها دخترند.
دولت مكزيكتخمين زده است كه در اين كشور 2 ميليون كودك خياباني وجود دارد. دربرزيل7 ميليون كودك از خانه طرد شده‌اند، يا بي خانمان هستند (WHO 1994). از سال 1990 تا 1994 در اين كشور حدود 4600 كودك خياباني به قتل رسيده‌اند (لوس آنجلس تايمز). در كلمبيا نيزكودكان خياباني آماج قتل‌هاي گروهي هستند. در سال 1993 ، 2190 نفر از آن‌ها كشته شده‌اند (اُتاوا سان 1996).

اروپا و امريكاي شمالي:
تخمين زده شده است كه در هلند7000 نفر، در فرانسه10.000 نفر، درايرلند500 تا 1000 نفر، در تركيه6000 تا 7000 نفر و در بخارست روماني1000 نفر كودك خياباني وجود دارد.

روسيه:
حدود 160 ميليون نفر يا تقريبأ 40 درصد از مردم روسيه در فقر زندگي مي كنند. تخمين زده مي‌شود كه 1 تا 4 ميليون كودك خياباني در روسيه وجود دارد و همچنين هر ساله 50.000 كودك در روسيه از خانه‌هاي خود فرار مي‌كنند. همچنين گزارش شده است كه در مسكو 5000 كودك و نوجوان از خانه طرد مي‌شوند و به خيابان‌ها روي مي‌آورند.

ايالات متحده:
دولت مركزي ايالات متحده گزارش داده است كه حدود 500 هزار كودك زير 18 سال از خانه فرار كرده‌اند يا (توسط والدين) از خانه طرد شده‌اند.

در ايران

آمار‌هاي مختلف و ضد ونقيضي در مورد كودكان خياباني اعلام مي‌شود، افراد مختلف بنا به سليقه و نظر خود تعداد آن‌ها را از 20.000 نفر تا 2 ميليون نفر برآورد كرده اند.
در خرداد ماه سال 1382 در همايش بررسي آسيب‎‎هاي اجتماعي، تعداد آنان 500 هزار نفر اعلام شد.
در سال 1382 ، 31 هزار كودك خياباني توسط سازمان بهزيستي جمع آوري و سامان‌دهي شد كه 80 درصد آن‌ها كودكان كار بودند، 24 هزار و 700 نفر آن‌ها مربوط به تهران بوده است كه از سطح شهر و پايانه‌هاي مسافربري جمع آوري شدند و حدود 700 نفر آن‌ها از اتباع افغان بودند. در سال 1383 نيز 14هزار و269 كودك خياباني در كشور پذيرش شده‌اند. در سال 1386 نيز12 هزار و 500 كودك كار و خيابان در مراكز بهزيستي كشور پذيرش شده‌اند.

تحقيقات در مورد كودكان خياباني ايران

دلايل زيادي براي كار و زندگي كودكان در خيابان وجود دارد. برخي از اين علل عبارتند از: فقر، ازهم پاشيدگي خانواده، سوء مصرف مواد و الكل توسط والدين، كودك آزاري، نياز به درآمد كار كودك، طرد كردن كودك، قحطي و بلاياي طبيعي، از دست دادن والدين به سبب حوادث و بيماري و ايدز، مهاجرت و .....

- در سال 1377 مطالعه‌اي توسط يونيسف بر روي كودكان خياباني تهران صورت گرفته است. بر اساس اين پژوهش، مهاجرت، تعداد زياد افراد خانواده، ازهم پاشيدگي خانواده، آزارهاي جسمي و رواني در خانواده، بي‌سوادي والدين و فقدان مهارت‌هاي حرفه‌اي والدين از فاكتورهاي مرتبط با حضور كودكان در خيابان‌ها است. بر اساس اين مطالعه 60 درصد بچه‌هاي خيابان از مهاجريني هستند كه خود دو گروه را تشكيل مي‌دهند. مهاجرين از شهرستان به تهران و مهاجرين خارج از كشور به ايران ( عراقي‌ها و افغاني‌ها). بقيه بچه‌هاي خيابان به علت فقر خانوادگي در خيابان‌ها مشغول به كار هستند و گروهي ديگر به دليل شرايط نابهنجار خانوادگي و اختلافات شديد از خانواده فرار كرده‌اند و چون جايي براي خواب ندارند، به پارك‌ها و ميادين، خانه‌هاي متروك و زير پل‌ها پناه مي‌برند.

- بر طبق نتايج پژوهشي كه دكتر سيد حسن حسيني، عضو هيات علمي دانشگاه تهران در سال 1381 با همكاري دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي بر روي وضعيت كودكان خياباني درايران و ساير كشورها و راهكارهاي اجرايي و مداخله گرانه انجام داده است، 95 درصد كودكان خياباني از جنس پسر هستند و 90 درصد كودكان خياباني با پدر و مادر زندگي مي‌كنند كه در اكثر موارد، والدين آن‌ها بي سوادند و تعداد اعضاي خانواده‌شان از 5 تا 10 نفر متغير بوده و ميانگين آن 8 نفر است.80 درصد خانواده آن‌ها مهاجر هستد كه 44 درصد از روستاها و شهرهاي ديگر و 36 درصد مهاجران افغاني هستند.

- دكتر فاطمه قاسم زاده در تحقيقي كه در سال 80 با همكاري معاونت پژوهشي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي بر روي 585 نفر از كودكان كار خياباني انجام گرفت، به اين نتايج دست يافت:
در زمينه رشد اجتماعي ، 80 درصد اين كودكان دچار پرخاشگري و خشونت ، 50 درصد آن‌ها به سرقت ، 41 درصد خريد و فروش مواد مخدر، 85 درصد تخريب اموال عمومي ، 54 درصد بي توجهي به حقوق ديگران و مشكل در برقراري ارتباط وهمچنين 55 درصد اين كودكان نيز به بزهكاري تمايل داشته‌اند . دراين كودكان حس حسادت، انتقام جويي و خصومت ، بي ثباتي و بي قراري، بي اعتمادي به ديگران، بد بيني و منفي گرايي، افسردگي ، اضطراب ، احساس ناامني و ترس به وفور ديده مي‌شد.
80 درصد اين‌ كودكان‌ دچار كاهش‌ قد، 86 درصد كاهش‌ وزن‌، 77 درصد بيماري‌هاي‌ دهان‌ و دندان‌، 73 درصد بيماري‌هاي‌ چشم‌، 61 درصد بيماري‌هاي‌ دستگاه‌ تنفسي‌، 64 درصد بيماري‌هاي‌ قلبي‌، 60 درصد بيماري‌هاي‌ گوش‌ و حلق‌ و بيني‌، 82 درصد بيماري‌هاي‌ پوست‌ و 60 درصد داراي‌ بيماري‌هاي‌ دستگاه‌ گوارشي‌ هستند. وي‌ با بيان‌ اين‌كه‌ 56 درصد اين‌ كودكان‌ بي‌ سواد هستند ، اظهار داشت‌: 32 درصد دچار مشكل‌ كمبود حافظه‌، 30 درصد مشكلات‌ يادگيري‌ ، 61 درصد كمبود خفيف‌ ذهني‌، 21 درصد كمبود كنجكاوي‌، 64 درصد كمبود شناخت‌ محيط‌ و61 درصد داراي‌ مشكلات‌ گفتاري‌ هستند.

بر طبق پژوهشي در بندرعباس (رامشك، 1381) 65 درصد كودكان خياباني بي سواد هستند، 14.6 درصد در مقطع ابتدايي و 2.1 درصد در مقطع راهنمايي تحصيل مي كنند و 18.1 درصد ترك تحصيل كرده‌اند. 84.7 درصد از اين كودكان با پدر و مادر يا بستگان‌شان زندگي مي‌كنند، 18.1 درصد از آنان هيچ ارتباطي با والدين خود ندارند، 14.6 درصد هر چند ماه يك بار، 7 درصد هر هفته يك بار و 2.1 درصد هرچند روز يك بار والدين خود را مي‌بينند.

كودكان كار

هر ساله درصدى از كودكان به دلايل مختلف ترك تحصيل مى‌كنند و به كارهايى مانند واكس‌زني، پاك كردن شيشه ماشين، فال فروشي، باد كنك فروشي، آدامس فروشي، جمع آورى نان خشك و وسايل فلزى در زباله‌ها و دعا فروشى در سر چهارراه‌ها، بازارها و يا مكان‌هاى شلوغ و پرترافيك مى‌پردازند و ساعت‌هايى طولانى در معرض آلودگى‌هاى اجتماعى قرار مى‌گيرند.
كار كودك در ابتدا واژه‌اي بود كه در معناي استخدام كودكان در كارخانه‌ها به كار مي‌رفت، اما اين واژه اكنون به طور كلي به كارهايي كه كودكان انجام مي‌دهند به ويژه كارهايي كه از تحصيل آن‌ها جلوگيري مي‌كند يا براي سلامتي آن‌ها مضر است، اطلاق مي‌شود. از آن‌جا كه اين كودكان نمي‌توانند مانند بزرگسالان از حقوق خود دفاع كنند و كسي نيز از آنان حمايت نمي‌كند، بيشتر مورد بهره‌كشي و اذيت و آزار والدين و كارفرمايان قرار مي‌گيرند. البته در برخي موارد كار كردن كودك مي‌تواند براي وي و خانواده‌اش مفيد باشد و كاركردن و كسب درآمد مي‌تواند تجربه مثبتي در رشد كودك داشته باشد. اين امر تا حدّ زيادي بستگي به سن كودك، شرايطي كه در آن كار مي‌كند و به اين موضوع بستگي دارد كه آيا كار كودك جلوي رفتن او به مدرسه را مي‌گيرد يا خير.
اما به طوركلي كاركردن ممكن است تأثيرات درازمدت جسمي و رواني بر كودكان بگذارد و مي‌تواند باعث ضايعات جبران‌ناپذيري در كودك شود كه منجر به ناتواني دايمي شود. كودكاني كه درگير چنين فعاليت‌هايي هستند، به اقتضاي ساعات كاري طولاني و مواجهه با استرس‌هاي جسمي، اجتماعي و رواني، از بالقوه‌ها و از كودكي خود محروم مي‌شوند. كار كودك سواي اين‌كه براي رشد كامل شناختي و اجتماعي كودك زيان آور است، گاهي باعث بد رفتاري‌هاي جسمي و رواني با او نيز مي‌شود. درآمد كم، مسؤوليت زياد و محروم شدن از تحصيل همه در پايين آوردن منزلت و عزت نفس كودكان كار سهم دارند. يك مطالعه در كنيا در نايروبي نشان داد كه 90 درصد از 500 كودك 6 تا 15 ساله‌اي كه در منازل كار مي‌كردند، از آشفتگي‌هاي شديد رواني رنج مي‌بردند، سن‌شان بيشتر از آن‌چه بودند را نشان مي‌داد و دچار افسردگي و كاهش عزت نفس شده بودند. بيشتر اين كودكان مشكلات مربوط به خواب داشتند، به كارفرماهاي خود واكنش فوبيك نشان مي‌دادند و دچار شب ادراري بودند.

آمار كودكان كار

«صندوق جهاني كودكان سازمان ملل متحد» (يونسيف) تخمين مي‌زند كه در كشورهاي جهان به ويژه كشورهاي در حال رشد، 250 ميليون كودك بين سنين 5 تا 14 سال كار مي‌كنند. حدود 120 ميليون از اين كودكان زير سن 15 سال، به صورت تمام وقت كار مي‌كنند و 130 ميليون كودك ديگر به صورت پاره وقت كار مي‌كنند. برطبق تخمين‌هاي جديد ILO (سازمان بين المللى كار) نيز 218 ميليون كودك كار در سنين 5 تا 17 سال در كشورهاي در حال توسعه وجود دارند. از اين تعداد 122.3 ميليون كودك در منطقه آسيا و پاسيفيك زندگي مي‌كنند. 49.3 ميليون نفر در افريقا و 5.7 ميليون كودك در امريكاي لاتين و كارائيب كار مي‌كنند. شمار كودكاني كه در كارهاي دشوار كار مي‌كنند و آن‌ها را بدترين اشكال كار كودك مي‌نامند، در سال 2006 ، 126 ميليون نفر بود. اكثر كودكان كار (70 درصد) درگير كارهاي كشاورزي هستند، در حالي‌كه فقط 9 درصد در كارهاي صنعتي اشتغال دارند، همچنين در كشورهاي آنگولا، برمه، كلمبيا، كنگو، ليبريا، سودان و اوگاندا گاهي از كودكان در درگيري‌هاي نظامي استفاده مي‌شود.
در ايران بر اساس آمارهاى رسمي، 380 هزار كودك 10تا 14 ساله در سراسر كشور كار ثابت دارند و حدود 370هزار كودك در همين سن به عنوان كارگر فصلى مشغول به كارند. يعنى در ايران رسمأ بيش از 700هزار كودك كار مي‌كنند (روزنامه‏ي ايران، 29/10/1383). البته در 29 فروردين 1386 در صداي جمهوري اسلامي ايران تعداد كودكان كار 7 ميليون نفر اعلام شد كه احتمالا به اشتباه يك صفر اضافه ذكر شده است!

قوانين مربوط به كار كودكان در ايران و جهان

مجمع عمومي سازمان ملل متحد در سال 1989 (1368) به اتفاق آراء پيمان‌نامه حقوق كودك را تصويب كرد. ماده 32 اين پيمان‌نامه، دولت‌هاي عضو را موظف نموده است با هرگونه سوءاستفاده و بهره كشي اقتصادي از كودكان مقابله نموده و زمينه‌هاي رشد ذهني، جسمي، رواني، و اجتماعي تمام كودكان را فراهم كند.
پيمان نامه حقوق كودك وكنوانسيون 138 «حداقل سن كار كودكان» مصوب 26 ژوئن 1973 و كنوانسيون 182 «ممنوعيت بدترين اَشكال كار كودكان» مصوب ژوئن 1999 از اقدامات موثر بين‌المللي بوده است. جمهوري اسلامي ايران در تاريخ چهاردهم مهرماه سال 1370 پيمان جهاني حقوق كودك را امضا كرد و در اسفند سال 1373 مفاد پيمان نامه به تصويب مجلس اسلامي رسيد. همچنين ايران در تاريخ 8/8/1380به مقاوله نامه شماره 182 حقوق بنيادين كار پيوسته است.

در قوانين ايران طبق ماده 79 قانون كار:‌ به كارگماردن افراد كمتر از 15 سال تمام (پسر و دختر)‌ ممنوع است. كارفرماياني كه افراد كمتر از 15 سال را به كار بگمارند، مستوجب مجازات خواهند بود. ضمنا بايد كودكان را به كاري گماشت كه براي وي زيان آور نباشد. البته طبق ماده 188 قانون كار،‌ كارگران كارگاه‌هاي خانوادگي كه انجام كار آن‌ها منحصرا توسط صاحب كار،‌ همسر و خويشاوندان نسبي درجه يك انجام مي‌شود، مشمول مقررات قانون كار نمي‌باشد.

از سوى ديگر، ماده 80 قانون كار، كارگرى را كه بين 15 تا 18 سال سن دارد، كارگر نوجوان مى‌نامد و تاكيد مى‌ورزد كه چنين كارگرى در بدو استخدام بايد از سوى سازمان تامين اجتماعى مورد آزمايش‌هاى پزشكى قرار گيرد. ماده 82 قانون كار، ساعات كار روزانه كارگر نوجوان را نيم ساعت كمتر از ساعت كار معمولى كارگران تعيين مى‌كند و ترتيب استفاده از اين امتياز را موكول به توافق كارگر و كارفرما مى‌سازد.
در ماده 83 قانون كار به تاكيد آمده است: «ارجاع هر نوع كار اضافى و انجام كار در شب و نيز ارجاع كارهاى سخت و زيان آور و خطرناك و حمل بار با دست بيش از حد مجاز، استفاده از وسايل مكانيكى، براى كارگر نوجوان ممنوع است». و سرانجام ماده 84 قانون كار يادآور مى‌شود: «در ارتباط با مشاغل و كارهايى كه به علت ماهيت آن و يا شرايطى كه كار در آن انجام مى‌شود براى سلامتى يا اخلاق كارآموزان و نوجوانان زيان آور است، حداقل سن كار 18 سال تمام خواهد بود [نه 15 سال]. تشخيص اين امر با وزارت كار و امور اجتماعى است.
دوازدهم ژوئن، 22 خرداد ، روز جهاني مبارزه عليه كار كودك است.

فعاليت‌هاي جهاني براي كودكان خياباني

آموزش خياباني روش بسيار مؤثري براي حمايت از بچه‌هاي خياباني به شمار مي‌رود؛ زيرا اين كار در محل زندگي آن‌ها انجام مي‌گيرد. آموزش خياباني مي‌تواند دربرگيرنده اشكال متعددي از فعاليت‌ها باشد. مثلا راهنمايي در مورد آثار زيانبار مواد مخدّر يا در مورد پيشگيري از بيماري‌هاي مقاربتي، ارتقاي سواد و آموزش مهارت‌هاي زندگي.
سازمان بهداشت جهاني براي بهبود وضعيت بهداشت كودكان خياباني پروژه‌اي را در مورد مصرف مواد روان‌گردان در بين كودكان خياباني تهيه كرده است. در ابتدا اين پروژه در هفت كشور انجام شد و يك مجموعه آموزشي پيش‌نويس تهيه شد. بين سال‌هاي 1993 تا 1997 اين پروژه توسط 70 نفر از متخصصين، مربيان خياباني، افراد داوطلب و ديگران آموزش داده شد. اين مجموعه آموزشي از دو قسمت تشكيل شده است: قسمت اول شامل بخش‌هاي آموزشي در مورد مصرف مواد، بهداشت جنسي، ايدز و بيماري‌هاي مقاربتي است. قسمت دوم نكات آموزشي ناميده مي‌شود. كه نظراتي در مورد نحوه آموزش ارائه مي‌كند و در برگيرنده اطلاعاتي در مورد موضوعات خاص است.
هندوستان از جمله كشورهايي است كه به شدت به موضوع كودكان خياباني درگير است. از اين‌رو سازمان‌ها ونهادهاي متعددي در اين حوزه فعاليت مي‌كنند كه مهم‌ترين آن‌ها سازمان مراقب كودكان شاغل (CWC) مي‌باشد. معتقد است كه مشكل كودكان شاغل را مي‌توان در چارچوب شرايط موجود نيز رفع نمود. سازمان مراقب كودكان شاغل از سال 1980 درزمينه كار كودك فعاليت داشته است. خط تلفن 4 رقمي 1098 نيز خدمات اضطراري براي كودكان نيازمند مراقبت و حمايت در نقاط مختلف كشور هندوستان فراهم مي‌آورد.
در اكثر كشورهاي جهان براي برخي از كودكان خياباني كه بي‌خانمان هستند از طرف دولت‌ها يا سازمان‌هاي غيردولتي و سازمان‌هاي بين المللي سرپناه‌هايي احداث شده است. يكي از اين پناهگاه‌ها، دُن بُسكو (Don Bosco) است كه در كشورهاي مختلف جهان از جمله هند فعال است. سرپناه "دن بسكو" در هندوستان، يك مركز شبانه روزي است كه در نزديكي يكي از ايستگاه‌هاي راه آهن بمبئي قرار دارد و كودكان به راحتي مي‌توانند وارد آن شوند.70 نفر از اين كودكان و نوجوانان به خواست خود به مدرسه مي‌روند. پس از رسيدن به سن 14 سالگي، با توجه به استعداد و علاقه نوجوانان به آن‌ها مهارت‌هاي مختلفي آموخته مي‌شود (نجاري، مكانيكي، كار با كامپيوتر و غيره). در ساعات پس از مدرسه و يا كار روزمره، بچه‌ها مي‌توانند به تفريحات سالم، فعاليت‌هاي هنري و يا كاردستي بپردازند. يكي از خصوصيات مهم سرپناه "دن بسكو"، مشاركت خود كودكان و نوجوانان در اداره امور سرپناه (از جمله خريد، نظافت و طبخ غذا) است. خدمات ديگري كه "دن بسكو" ارائه مي‌نمايد، عبارتند از: تماس با كودكان درخيابان‌ها، آموزش در خيابان، بازپروري كودكان معتاد، اطلاع‌ رساني در مورد بيماري ايدز و آموزش مددكاري به نوجوانان بزرگتر سر پناه.
اولين كوشش‌ها براي مبارزه با كار كودك در فيليپين عمدتا محدود به وضع قوانين مي‌باشد. اكنون به موجب قانون كار كودكان زير 15 سال در خارج از خانه و نيز كارهاي خطرناك براي كودكان زير 18 سال ممنوع است و از كودكاني كه به طور قانوني كار مي‌كنند، حمايت مي‌شود. رويكرد فيليپين با كار كودك به روشني نشان مي‌دهد كه ريشه‌هاي آن در افكار و اقدامات جامعه مدني است و نه دولت و اهداف آن بر نيازهاي مشخص كودكان تمركز دارد. اين نقطه نظر، كار كودك را فقط آن كاري مي‌داند كه كودك را در معرض خطر قرار مي‌دهد. در نتيجه به طور طبيعي دست به اقداماتي مي‌زند تا كودكان را در مقابل خطرات ناشي از كار حمايت نمايد، بدون آن‌كه لزوما آن‌ها را از هر گونه كاري بر حذر دارد.

تاريخچه ساماندهي كودكان خياباني در ايران

در بهمن ماه سال 1377 طي جلسات متعدد كارشناسي پيش نويس توافق نامه‌اي در خصوص جمع آوري،‌ پذيرش، طبقه بندي و نگهداري كودكان خياباني بين معاون امور اجتماعي استانداري،‌ شهرداري تهران،‌ كانون اصلاح و تربيت، بهزيستي استان تهران، اداره سرپرستي دادگستري تهران‌،‌ معاونت انتظامي امنيتي تهران بزرگ و معاونت دادگستري كل استان تهران تهيه گرديد.
از مهر ماه سال 1378 در 16 استان كشور طرح «مراكز شناسائي،‌ تشخيص و جايگزيني كودكان خياباني» توسط سازمان بهزيستي كشور به مرحله اجرا درآمد. در سال 1380 تعداد مراكز به 21 عدد رسيد و 5050 كودك خياباني در اين مراكز پذيرش و ساماندهي گرديدند. البته شهرداري تهران نيز در اين سال‌ها مبادرت به تاسيس دو مركز به‌ نام‌هاي "خانه سبز" مخصوص پسران ( در فروردين‌ماه 1378 ) و "خانه ريحانه" مخصوص دختران ( در مهر ماه 1378) نمود كه هدف از راه اندازي آن‌ها جمع آوري كودكان خياباني دختر و پسر از سطح خيابان‌ها و نگهداري و طبقه بندي آنان بود. اما در سال 1381 اين دو مركز به علت هزينه زياد تعطيل شدند.
با توجه به رشد معضل كودك خياباني، در اردبيهشت سال 1381 ‌ طرحي ديگر تحت عنوان «طرح ساماندهي بيست هزار كودك خياباني» توسط سازمان بهزيستي كشور تهيه و در شوراي اجتماعي تصويب گرديد و تا پايان سال 1381 تعداد مراكز در سراسر كشور به 42 مركز كودكان خياباني و 6 مهمانسراي سلامت (‌پناهگاه) كودكان كار رسيد.

آئين نامه ساماندهي كودكان خياباني

«آيين‌نامه سامان‌دهي كودكان خياباني» به منظور ارايه حمايت‌هاي اجتماعي، توانمندسازي اجتماعي و آموزش فني و حرفه‌اي و مهارت‌هاي زندگي به كودكان خياباني بنا به پيشنهاد وزارت رفاه و تأمين اجتماعي، در هيأت دولت به شماره 32386/22717 ه - مورخه 04/05/1384 تصويب و جهت اجرا ابلاغ شده است. اين آيين‌نامه در پنج فصل و دوازده ماده تدوين گرديده است و در حال حاضر اختصاصي‌ترين مصوبه در خصوص كودكان خياباني و در بالاترين سطح قانوني مي‌باشد. براساس اين مصوبه وزارت كار و امور اجتماعي، وزارت بهداشت، سازمان بيمه خدمات درماني، شهرداري، نيروي انتظامي، دادگستري، وزارت آموزش و پرورش و كميته امداد امام، موظف به همكاري در خصوص كودكان خياباني شده‌اند. اين آيين‌نامه سازمان بهزيستي كشور را موظف كرده است كه با همكاري و مشاركت شهرداري، انجمن‌هاي خيريه، تشكل‌هاي غيردولتي و نيروي انتظامي و با استفاده از مددكاران اجتماعي در قالب تيم تخصصي سيار يا مستقر در مراكز كه با همكاري شهرداري‌ها سازماندهي مي‌شوند، نسبت به شناسايي، جذب، پذيرش و توانمندسازي كودكان خياباني در كليه مراكز استان‌ها و در صورت لزوم در شهرهاي بالاي 200 هزار نفر جهت حضور كوتاه مدت، ميان مدت و درازمدت كودكان خياباني در مراكز اقامت در سه سطح اقدام كند.
براساس اين آيين‌نامه اقامت كوتاه مدت به حضور كودك خياباني در مركز اقامت حداكثر به مدت 21 روز، اقامت ميان مدت بيشتر از 21 روز تا پايان يك سال و اقامت درازمدت شامل حضور كودك خياباني بي‌سرپرست و يا بدسرپرست در مراكز شبانه‌روزي تا پايان 18 سالگي مطابق با آيين‌نامه مراكز شبانه‌روزي سازمان بهزيستي است. وزارت رفاه نيز هماهنگي اجرايي اين آيين‌نامه را بر عهده خواهد داشت و هر 6 ماه يك بار گزارش‌ها و اقدامات انجام يافته را تحليل و جمع‌بندي و به شوراي عالي رفاه و تامين اجتماعي ارائه مي‌كند.

مشاوره با كودكان خياباني

مطالعات بسياري در مورد كودكان خياباني نشان داده‌اند كه آسيب‌هاي رواني در كودكان خياباني شيوع زيادي دارد. بيشتر اين آسيب‌ها مربوط به كودك آزاري و محيط آشفته و مسامحه كاري است كه اين كودكان از آن‌ها مي‌آيند. اين امر با سبك زندگي كه در خيابان‌ها در پيش مي گيرند، تشديد مي‌شود.
پيش از هر مداخله، لازم است يك ارتباط مثبت با كودك "Rapport" ايجاد شود. بسياري از اين كودكان، تجارب آسيب‌زايي در مواجهه با بزرگسالان داشته‌اند و به آنان اعتماد نمي‌كنند. برخي از آن‌ها به علت خشونت و اعتياد خانواده، خانه را ترك گفته‌اند و به خيابان روي آورده‌اند و در آنجا ياد گرفته‌اند به يكديگر تكيه ‌كنند و به ديگران اعتماد نكنند.
لذا افرادي كه با كودكان خياباني كار مي‌كنند لازم است با اين كودكان حساس، صبورانه و بدون قضاوت برخورد كنند. اكثر اين كودكان، وقتي كسي با كاغذ و قلم به سراغشان مي‌آيد، نگران مي‌شوند كه اين همه سؤال را براي چه مي‌پرسد. يك اسباب بازي كوچك مانند يويو وسيله خوبي براي ايجاد توجه است. در كنار كودكان بودن براي مدت طولاني و پيوستن به بازي‌هاي آن‌ها (بدون داشتن وسايل و دفتر يادداشت) بهترين راه براي تماس برقرار كردن با آن‌هاست.
روش‌هاي مختلف ارزيابي رواني كودك شامل موارد زير است:
مشاهده، مصاحبه، پرسشنامه و آزمون، مقياس درجه بندي، شرح حال نويسي.
آزمون‌هاي رواني شامل موارد زير هستند:
آزمون هوش وكسلر، مازها، نقاشي گودايناف، آزمون‌هاي شخصيتCAT ، MMPI-2، كتل، آزمون‌هاي پيشرفت تحصيلي، شامل (DAP (draw a person(كشيدن نقاشي آدم)، جملات ناتمام، CAT و بندرگشتالت.

مداخلات روانشناختي:
در كار با كودكان خياباني از روش هاي مختلف مشاوره فردي وگروهي، خانواده درماني، درمان حمايتي، مداخله در بحران، آموزش ابراز وجود، نظارت بر خود و خودكنترلي مي‌توان استفاده كرد.
در سال‌هاي اخير، تكنيك‌هاي درماني از قبيل موسيقي درماني، هنر درماني، بازي درماني، رقص درماني و سايكودرام، در كنار درمان‌هاي كلامي مَرسوم به كار مي رود. درمان با حركات موزون بدني، براي كودكاني كه نمي‌توانند احساسات خود را به صورت كلامي نشان دهند، نوجواناني كه دردناك ترين خاطرات خود را مخفي مي سازند، كودكان بزرگتري كه آنقدر تنها، افسرده و سردرگم هستند كه نمي‌توانند در باره تجارب آسيب‌زاي زندگي خود با ديگران صحبت كنند، مي‌تواند مفيد واقع شود. درمان با تحرك بدني، ارتباط ميان جسم، ذهن و روح را بالا مي‌برد و باعث ارتقاي انعطاف، تعادل، اعتماد به نفس و عزت نفس مي‌شود و براي كودك احساس هماهنگي، كنترل و تسلط ايجاد مي‌كند. بازي يكي از نيازهاي اساسي كودكان است. بازي درماني به شكل‌هاي مختلفي انجام مي گيرد: بازي درماني آدلري، شناختي رفتاري و ...
آموزش مهارت‌هاي زندگي براي كودكان فرصتي ايجاد مي‌كند تا بتوانند تعدادي مهارت رواني- اجتماعي را در خود بپرورانند و به آن‌ها كمك مي كند كه در زندگي روزمره، تصميمات و رفتارهاي سالمي را در پيش بگيرند.
جلسات و فعاليت‌هاي مهارت‌هاي زندگي براي كودكان خياباني از ميان حوزه وسيعي كه در اين زمينه وجود دارد، گلچين مي‌شود تا بسته به نيازهاي اين كودكان، يك مجموعه كوتاه را شكل دهد.
آموزش مهارت‌هاي زندگي همچنين به كودكان كمك مي‌كند تا مهارت‌هاي اجتماعي را بياموزند و آن‌ها را تشويق مي‌كند كه به يكديگر در مركز و خارج از مركز كمك كنند.
اين جلسات از شيوه‌هاي فعال يادگيري مختلفي سود مي‌جويد مانند ايفاي نقش، بحث گروهي، بازي و فعاليت‌هاي ديگر.

مشاوره
جلسات مشاوره به دو صورت فردي و گروهي اجرا مي‌شوند.

جلسات گروهي: تمركز آن بيشتر بر روي مسائلي است كه در جلسات آموزشي مهارت‌هاي زندگي برجسته شده. در اينجا مشاور به عنوان تسهيل‌گر عمل مي‌كند و به افراد كمك مي‌كند. از آنجا كه كودكان خياباني پس زمينه‌هايي از درد و رنج دارند، جلسات گروهي به آن‌ها كمك مي‌كند تا با يكديگر ارتباط برقرار كنند، دردهاي خود را بدون مانع با يكديگر در ميان بگذارند و در بين خودشان اعتماد و حمايت ايجاد كنند.

جلسات فردي: مشاوره فردي، ارتباطي چهره به چهره ميان مشاور و مراجع است و درآن مشاور به مثابه يك تسهيل‌گر به مراجع كمك مي‌كند تا در يك روند درماني، به اهداف مورد نظر دست يابد.
تمركز مشاوره فردي بر روي مسايل و موضوعات عميق عاطفي است. مشاور ابتدا با ايجاد رابطه حرفه‌اي (رپورت) و جو اعتماد و سپس با درمان رفتاري و شناختي (و غيره) به مراجع كمك مي‌كند تا از اين آلام آسوده گردد.

حسين اسدبيگي
كارشناس ارشد روانشناسي باليني
كارشناس دفتر امور آسيب‌ديدگان اجتماعي سازمان بهزيستي

منابع:
1- «كار كردن با كودكان خياباني»، ترجمه جعفر شريفي، سازمان بهزيستي استان كردستان، انتشارات پرتو بيان 1384.
2- «كودكان خياباني در بمبئي و كلكته»، دفتر يونيسف در تهران، 1381.
3- «بررسي روش‌هاي گوناگون مبارزه با كار كودك»، يونيسف و مركز بين المللي رشد كودك.
4- «كودكان و نوجوانان خياباني»، حسن ملكي، نشر آييژ، 1385.
5- "ادبيات فارسي كنترل آسيب‌هاي اجتماعي در كشورهاي جهان"- محمد رضا جوادي يگانه - معاونت پژوهشي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي، بهمن 1381.
6- «راهكارهاي مناسب جهت كنترل پديده كودكان خياباني»، معاونت پژوهشي دانشگاه علوم بهزيستي و توانبخشي خرداد 1381.
7- «بررسي عوامل مؤثر در بروز و شيوع پديده كودكان خياباني و ارائه راهكارهاي مداخله‌اي و پيشگيرانه»، مجري: دكتر سيد حسن حسيني 1382 (سازمان مديريت و برنامه ريزي، سازمان بهزيستي كشور و دانشگاه تهران). 8- خبرها ومقاله‌هاي جرايد و خبرگزاري‌ها در سال‌هاي 1381 تا 1386.
9- مستندات دفتر امور آسيب‌ديدگان اجتماعي بهزيستي كشور.
10- سايت‌هاي اينترنتي مربوط به كودكان خياباني به زبان انگليسي.
11- "Street Children in the Developing World: A Review of Their Condition" , by:"Lewis Aptekar, 1993.
انتهاي پيام
شنبه 2 آذر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايسنا]

[مشاهده در: www.isna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 490]