؛ تسهيل‌كننده شيوه‌هاي نوين تبليغ ديني

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: تبليغ ديني در فضاي مجازي؛ آسيب‌ها و ظرفيت‌ها/ 29«فضاي مجازي»؛ تسهيل‌كننده شيوه‌هاي نوين تبليغ ديني
گروه وبلاگ و IT: اينترنت با ويژگي‌هايي همچون چندرسانه‌اي بودن، فرازماني و فرامكاني توانسته با زبان جهاني خود زمينه را براي تبليغ دين به شيوه‌هاي نوين فراهم كند.
در فضاي تكنولوژيك امروز، رسانه‌ها به حدي توسعه يافتند كه به‌قول تافلر در كتاب موج سوم انقلاب اطلاعاتي رخ داده و اطلاعات از هر طرف ما را احاطه كرده ‌است، بنابراين جوامع روز‌به‌روز به سمت اطلاعاتي شدن پيش مي‌روند. در اين موج اطلاعات اگر نتوانيم توليد اطلاعات داشته باشيم نه تنها عقب افتاده‌ايم بلكه محكوم به تقليد و پيروي از ديگران مي‌شويم. اين مهم در بينش زندگي افراد كه با توجه به فرهنگ ما بينش ديني است، تاثير مي‌گذارد، اگر نتوانيم توليد اطلاعات پاك براي مخاطبان رسانه‌ها داشته‌ باشيم، به‌طور قطع مخاطبان جذب اطلاعات باطلي مي‌شوند كه به لباس پاك درآمده‌ است.

بعد از بررسي حضور دين در فضاي رسانه‌اي امروز و استفاده از امكانات جديد و همچنين ورود به عرصه تبادل اطلاعات اكنون به يكي از پرطرفدارترين رسانه‌هاي عصر ديجيتال مي‌پردازيم. مخاطب اين رسانه همه اقشار مردم با هر زبان و نژادي هستند. رسانه همگاني اينترنت، دنيايي است پر از اطلاعات، و براي خود فضايي درست كرده كه معمولا از آن به‌عنوان فضاي مجازي يا دنياي مجازي در مقابل همين دنياي واقعي كه حضور داريم، ياد مي‌كنيم. اما در حقيقت اينطور نيست و دنياي اينترنت با انبوه اطلاعاتش برگرفته از همين دنياي حقيقي ماست كه البته بر اين دنياي حقيقي ما بسيار تاثيرگذار بوده و نظام اطلاعاتي جهاني را تغيير داده، بنابراين آن را همان دنياي سايبر (cyber) مي‌خوانيم.

زندگي در محيط سايبر، ارتباطات انساني را توسعه و دگرگون ساخته‌؛ به طوري كه «مك لوهان» دانشمند فيلسوف و ارتباطاتي كانادايي، جهان را به مثابه دهكده‌اي مي‌داند كه همه از احوال يكديگر آگاه و مطلع بوده و نسبت به هم به قضاوت مي‌پردازند. قاعدتاً شكل تبليغات باطل و به گمراهي كشيدن، در دستيابي بشر به تكنولوژي‌هاي جديد تغيير يافته و از اين حيث دست‌اندركاران فرهنگي و ديني بايد به فكر شيوه‌هاي جديد تبليغ ديني براي رساندن پيام حق به انسان‌ها باشند تا در بحبوحه تغييرات فكري و فرهنگي دنياي امروز اصل دين با قواعد اصولي آن حفظ شده و پيروان آن با قبول اين اصول به تغييرات زندگي خود در جهان امروز بپردازند. از اين حيث بعد از شناخت كامل رسانه اينترنت به بررسي وضعيت تبليغات ديني و سبك زندگي ديني در آن مي‌پردازيم.

تاريخچه شكل گيري

اينترنت (Internet) كه با حرف بزرگ انگليسى I شروع مى‌شود، كلكسيونى از ميليون‌ها كامپيوتر است كه در هزاران سايت اطراف جهان پراكنده شده‌اند و كاربران و استفاده‌كنندگان آن، صرف‌نظر از نوع كامپيوترى كه دارند، مي‌توانند روى اين شبكه كامپيوترى غول‌پيكر اطلاعات رد و بدل كنند و فايل به اشتراك گذارند. به اين شبكه عظيم نت (Net) و سايبر اسپيس (Space Cyber) نيز گفته‌اند.

در واقع اين شبكه شبكه‌ها در ابتدا يك پروژه نظامى بود و اتفاقا مانند بسيارى از ايده‌هاى بزرگ، در ابتدا براى هدف ديگرى مطرح شد. در سال 1969 شبكه‌اى موسوم به آرپانت (ARPANET) توسط ببولت، ببرانك و بنيومن تحت قراردادى كه ايشان با آژانس پروژه‌هاى تحقيقاتى پيشرفته وزارت دفاع آمريكا (يا ARPA) منعقد كردند، طراحى شد و توسعه يافت. آرپانت شبكه‌اى بود كه مراكز دفاعى، نظامى و دانشگاهى طرف قرارداد وزارت دفاع را به هم متصل مى‌ساخت.

تسهيل تبادل و اشتراك اطلاعات بين محققان به ساده‌ترين نحو ممكن، بدون نياز به اينكه محقق وقت خود را صرف برقرارى و حفظ ارتباط كند. ديرى نپاييد كه قابليت‌هاى انتقال فايل، تبادل پيام‌هاى الكترونيكى يا email و ليست‌هاى پستى به اين شبكه نوپا اضافه شد و تعداد كاربران اين شبكه كوچك به سرعت افزايش يافت.

اين شبكه طى دهه 1970 از شكل يك پروژه آزمايشى به يك پروژه فراگير مبدل شد و ضمن به‌كارگيرى ارتباطات ماهواره‌اى، رفته رفته شكل يك شبكه گسترده جهانى (WAN) را به خود گرفت. در واقع با ظهور و توسعه كامپيوترهاى شخصى روميزى (PCها) و رشد تكنولوژى ارتباط اين كامپيوترهاى روميزى به يكديگر و امكان ايجاد شبكه‌هاى محلى (LAN)، شركت‌ها و موسسات بى‌شمارى به فكر اتصال به آرپانت افتادند تا بتوانند از امكانات و اطلاعات و احيانا قدرت و توانايى آن به نفع خود استفاده كنند. برخى نيز به ايجاد شبكه‌هاى اختصاصى پرداختند و در اين راه بعضى از آنها قواعد آرپانت را رعايت كردند و برخى هم استانداردهاى جديدى را براى خود تعريف كردند. اما ديرى نپاييد كه نياز شديدى به برقرارى ارتباط مابين اين شبكه‌هاى متعدد پيدا شد و در نتيجه، افرادي متخصص از شبكه‌هاى متعدد و پراكنده، به‌طور منظم گردهم آمدند و استانداردى را تدوين كردند كه هر شبكه با رعايت آن مى‌توانست با ساير شبكه‌ها به تبادل اطلاعات بپردازد. به اين ترتيب تلفيق و اجتماعى از شبكه‌هاى مختلف با اصول كارى متفاوت به‌وجود آمد كه اين اجتماع اينترنت (Internet) خوانده شد.

بسيارى از مردم سال 1983 ميلادى را تاريخ واقعى تولد اينترنت مى‌دانند. در اين سال آرپانت اوليه به دو بخش نظامى (MILNET) و تحقيقات شبكه (ARPANET) تقسيم شد. اما قبل از آن در اوايل 1980 شبكه CSNET كه كامپيوترهاى دپارتمان‌هاى علوم چندين ايالت را به هم وصل مى‌كرد، به‌عنوان اولين شبكه غريبه به آرپانت متصل شد. بعدها CSNET در 1989 با BITNET ادغام شد. در ژوئن 1990 ، آپارنت منحل شد و وظايف آن به ساختار گسترده‌ترى به نام اينترنت محول شد. اينترنت از همان دو اصلى تبعيت كرد كه آرپانت رعايت مى‌كرد و آن دو اصل عبارت بودند از:

1 - اجازه بده شبكه‌ها توسط مجموعه‌اى از پروتكل‌ها به هم وصل شوند.

2 - اجازه بده شبكه‌هاى جديد به شبكه بزرگ اصلى وصل شوند و از طريق دروازه‌ها(gateways) با آن تبادل اطلاعات كنند.

در حال حاضر بنياد علوم ملى آمريكا يا (National Foundation science) در قالب شبكه‌اى جديد بسيارى از وظايف آرپانت را به عهده دارد.

در مورد تامين هزينه اينترنت بايد گفت اصولاً شركتى به اسم كمپانى اينترنت وجود ندارد كه صورت‌حساب صادر كند و از همه شبكه‌ها و كاربران پول بگيرد. به جاى آن هر شبكه پول خودش را مى‌پردازد. NSF هزينه NSFNET را مى‌پردازد و ناسا هزينه NASA Science Internet را پرداخت مى‌كند. شبكه‌ها گرد هم مى‌آيند و تصميم مى‌گيرند كه چگونه به هم‌ديگر وصل شوند و خودشان هزينه اين اتصال را فراهم مى‌كنند. يك كالج يا دانشكده هزينه اتصال خود را به شبكه منطقه‌اى مى‌پردازد و شبكه منطقه‌اى هم هزينه اتصال را به نهادى كه دسترسى او را به اينترنت ممكن ساخته مى‌پردازد.

هم‌چنين در مورد اداره اينترنت بايد گفت: هيچ كس و همه كس! اساساً اينترنت هيچ رئيس جمهور، مديرعامل يا رئيس كلى ندارد و هر كسى مى‌تواند نقطه نظرات خود را آزادانه روى آن مطرح كند. البته شبكه‌هاى متصل به اينترنت مى‌توانند رئيس يا مديرعامل داشته باشند اما هيچ فرد يا قدرت واحدى براى كنترل اينترنت در حالت كلى وجود ندارد. قدرت نهايى تصميم گيرنده براى آينده اينترنت را مى‌توان در نهادهايى مانند مجمع اينترنت يا ISOC (كوته نوشته Society Internet) پيدا كرد.

ويژگي‌هاي رسانه اينترنت

در ميان فناوري‌هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي كه ساختار اطلاعاتي جوامع امروز را تغيير داده‌اند، رسانه اينترنت كه فضاي مجازي زندگي حقيقي انسان نام گرفته از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است كه بهره‌برداري از آن در بخش‌هاي مختلف زندگي انسان روز به روز در حال افزايش است. اينترنت به‌نوعي توانسته همه رسانه‌هاي نوين را در خود جاي دهد اما هيچ وقت نمي‌توان آنرا به‌عنوان جايگزيني مناسب به‌جاي رسانه‌هاي چاپي و الكترونيكي ديگر دانست. از اين رو با بررسي ويژگي‌هاي اينترنت به شناسايي اين رسانه جديد در ميان رسانه‌هاي ديگر مي‌پردازيم.

جذابيت و اثر بخشي: فناوري‌هاي جديد ارتباطي از حيث ديداري ـ شنيداري جذابيت فوق‌العاده‌اي نسبت به فناوري‌هاي سنتي پيدا كرده‌اند. تصويري شدن مفاهيم به فهم و درك آن براي مخاطبان در هر قشري كمك مي‌كند زيرا مخاطب در هر قشري و با هر طبقه اجتماعي در آموزش مي‌تواند به‌راحتي تصوير را درك كند و تحقيقات نشان داده ‌است كه درك تصويري انسان از مفاهيم، بسيار ساده‌تر از درك انسان در نوشتار است. معمولاً جاذبه تصوير موجب اثربخشي بالاي آن نيز مي‌شود. اينترنت در ميان رسانه‌هاي جديد توانسته از همه جاذبه‌هاي متني، صوتي و تصويري بهره برد.

كاربري اينترنت متاثر از صنعت تفريحات(مقتضيات بازار) است. در عصري كه عقلانيت ابزاري سيطره خود را بر همه بخش‌هاي زندگي بشر تثبيت مي‌كند، طبيعتاً شاهد سلطه قوانين اقتصاد سرمايه‌داري بر فناوري‌هاي جديد نيز هستيم. اين فناوري‌ها وقتي مي‌توانند خود را گسترش دهند كه مصرف‌كننده داشته باشند. مصرف‌كننده نيز در درجه اول فكر سرگرمي و لذت خود در استفاده از اين فناوري‌هاست زيرا هنوز به كاربري اين فناوري‌ها در بخش‌هاي مختلف زندگي‌اش آشنا نيست. فناوري‌هاي نوين با بهره‌گيري از تصويرسازي و جذابيت ناشي از آن مي‌تواند وسيله تفريح و سرگرمي توده مردم باشد. چنانكه تحقيقات نشان مي‌دهد استفاده از تلويزيون، سينما و اينترنت در درجه اول براي سرگرمي است و سود اين صنعت در دنياي امروز بسيار زياد است.

ظرفيت بالاي نگهداري و انتقال متن، عكس، تصوير و صوت: يكي از برجسته‌ترين ويژگي‌هاي رسانه جديد اينترنت حجم عظيم نگهداري و تبادل اطلاعات چندرسانه‌اي است. برخي‌ها معتقدند امروزه مي‌توان هر نوع اطلاعات اعم از تصوير و متن و صوت با هر موضوعي در فضاي مجازي اينترنت يافت كه اين نشان‌دهنده حجم عظيم اطلاعات موجود در فضاي سايبر است.

قابليت استفاده گسترده از آرشيوهاي عظيم و غني رسانه‌هاي متني، صوتي و تصويري: اينترنت قابليت آرشيوسازي و نگهداري حجم وسيع اطلاعات توليد شده را دارد كه قابل استفاده در هر مكان و زماني باشد.

تعامل ‌دو سويه: در فناوري‌هاي جديد امكان دريافت بازخورد از گيرنده پيام به‌وسيله ارسال كننده امكان دارد و فرستنده با توجه به بازخورد دريافتي از گيرنده پيام خود را تغيير مي‌دهد درحقيقت فرستنده و گيرنده مدام نقش عوض كرده و در جاي هم مي‌نشينند. اينترنت فضايي است كه به‌روشني مي‌توان تغييرات فرستنده و گيرنده را مشاهده كرد. در فضاي چت، ايميل، سايت‌هاي خبري و اطلاع‌رساني با درج نظرات نمونه‌هايي از تغيير موقعيت فرستنده و گيرنده پيام است كه تعامل دوسويه را نشان مي‌دهد.

تمركز زدايي: افراد هم توليدكننده و هم مصرف‌كننده اطلاعات هستند و ديگر نمي‌توان تمركزي براي فرستنده پيام قائل شد.

چند رسانه‌اي( مولتي مديا) بودن، قابليت اتصال چند رسانه به يكديگر: اينترنت به‌نوعي توانسته همه رسانه‌هاي نوين را در خود جاي دهد. از طريق اينترنت مي‌توان راديو گوش كرد و شبكه‌هاي ماهواره‌اي و تلويزيوني را مشاهده كرد و در عين حال با دوست خود در آن طرف كره زمين مكالمه متني، صوتي و تصويري داشت.

جمع‌زدايي: رسانه‌هاي نوين به علت جذابيت و مخاطب قرار دادن فرد انسان جمع‌گرايي را تحت‌الشعاع قرار داده و فرديت را در جوامع بشري گسترش مي‌دهد.

ناهمزماني، عدم نياز به پايبندي به زمان: در فناوري‌هاي نوين ارتباطي همچون اينترنت نه تنها مكان در دسترسي به شبكه گسترده اينترنت نقش بسزايي ندارد بلكه در هر زماني مي‌توان به اين شبكه رجوع كرد و از اطلاعات استفاده كرد.

سرعت افزايش دسترسي به اطلاعات بدون كنترل: با تكنولوژي‌هاي جديد روزبه‌روز سرعت دسترسي به اطلاعات افزايش مي‌يابد. تكنولوژي اينترنت براي بيشترين سرعت و كمترين كنترل طراحي شده، لذا اِعمال كنترل‌هاي اطلاعاتي در آن دشوار است. البته نمي‌توان سرقت اطلاعاتي را به‌وسيله هكرها و كرم‌هاي اطلاعاتي ناديده گرفت.

در جهان جديدي كه اينترنت خلق كرده‌است(‌جامعه اطلاعاتي) آزادي‌هاي فكري، تحقيقاتي، آموزشي، تفريحي و شغلي رو به رشد خواهد بود و تجارت الكترونيك، خدمات بهداشتي و پزشكي از راه دور و خدمات تلفن بين المللي از طريق اينترنت جاي اشكال سنتي را مي‌گيرد.

فعاليت‌هاي ديني در فضاي سايبر

اينترنت موقعيتي براي عرضه و تقاضاي اطلاعات و برقراري ارتباط به‌وجود آورده است كه باطل با برخورداري از قدرت و ثروت، حضور پررنگ‌تري در جامعه اطلاعاتي از خود نشان مي‌دهد. البته اين موضوع موجب عدم حضور و فعاليت جريان حق در اين جامعه و توليد اطلاعات پاك نيست. فضاي مجازي موقعيتي است كه نگهداري و نقل و انتقال اطلاعات بسيار ارزان و ساده انجام مي‌شود از اين‌رو براي فضاي تربيتي و اخلاقي جامعه اطلاعاتي هم تهديد محسوب مي‌شود و هم فرصت و نبايد با نگاه تهديدي آن را ارزيابي و به دوري از آن حكم كرد. در اين فضاي چالشي بايد براي تبديل تهديد به فرصت يا براي كاهش تهديدها در مقابل فرصت‌ها فعالانه وارد صحنه توليد و انتقال اطلاعات شد.

بايد توجه داشت كه در حوزه دعوت ديني هم داراي يكسري اصول ثابت هستيم و هم يكسري اقدامات اقتضائي وجود دارد. اصول ثابت دعوت ديني شامل « ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ...»(نحل/125) (مردم را با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت بخوان و با بهترين شيوه با آنان مجادله كن. زيرا پروردگار تو به كسانى كه از راه او منحرف شده‏اند آگاه‏تر است و هدايت‏يافتگان را بهتر مى‏شناسد.) مراد از حكمت، گفتار صحيح و درست و دليل روشن كننده حقيقت است و به قولى منظور از آن، قرآن است. موعظه حسنه، پندهايى است كه دشمنان به‌وضوح مى‏دانند كه تو آنها را نصيحت مى‏كنى و با اين سخنان به آنها سود مى‏رسانى. (وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ) با روشى كه از جهت نرمى و ملايمت و مدارا و حسن معاشرت بهترين طريقه بحث و مناظره است، بدون هر گونه درشتى و ناراحتى، با آنها به مناظره و بحث بپرداز تا زودتر دعوت تو را اجابت كنند.(جوامع الجامع، ج‏3، ص: 431)

به عبارت ديگر حكمت و استدلال عقلاني، پند و اندرز به‌وسيله تحريك احساسات و همچنين جدال با پيش‌فرض‌هاي پذيرفته شده دو طرف جزء اصول دعوت ديني در برقراري ارتباط گفتاري است. وقتي اين اصول به مرحله اجرا برسد هنرمندان و حتي تكنسين‌هاي متدين پيام را با شرايط مخاطبان تطبيق داده و با استفاده از فناوري‌هاي ارتباطي جديد به توليد و انتقال اطلاعات ديني كه زمينه تبليغ ديني را به‌وجود مي‌آورد، مي‌پردازند.

رشد فناوري اطلاعات به‌طور عام و اينترنت به‌طور خاص، زمينه بي‌نظيري فراهم كرده كه در قالب آن دين‌پژوهي و معنويت‌طلبي بسيار آسان‌تر و مطلوب‌تر از گذشته شده ‌است. طبق آمارها، از هر شش كاربر اينترنت در جهان، حداقل يك نفر به دنبال اطلاعات معنوي و مذهبي است. در اين زمينه همچنين آمارهايي وجود دارد كه نشان مي‌دهد ميزان دين‌پژوهي در اينترنت بين ٢٥ تا ٣٠ درصد كل كاوش‌هاي اينترنتي را تشكيل مي‌دهد كه اين امر نشانگر استقبال و گرايش نسل جديد به دين و معنويت است.(ضيايي پرور، 1386)

اين توليد اطلاعات ديني در كنار ديگر اطلاعاتي كه حتي در تضاد كامل با دين قرار دارند انجام مي‌شود زيرا اينترنت محيط عرضه و تقاضا است، در اين فضا حمله و دفاع معنايي ندارد بلكه كاربر با اختيار كامل در فضاي مجازي گردش مي‌كند و توليدكنندگان به رقابت بسيار سختي براي جلب انتخاب كاربران مي‌پردازند. البته نبايد از نظر دور داشت كه تهاجم فرهنگي در فضاي سايبر با توجه به وجود قدرت و ثروت در دست توليد‌كنندگان اطلاعات ناپاك كه سياست‌هاي شيطاني خود را در جامعه اطلاعاتي دنبال مي‌كنند وجود دارد اما نه به معني سلب اختيار از كاربر متقي بلكه كميت و جذابيت موجود در اين اطلاعات سبب نابرابري جريان اطلاعات در جهان مي‌شود كه از اين جهت مي‌توان تهاجم فرهنگي به فرهنگ ناب اسلامي را پذيرفت. قاعدتاً پخش فيلم 15 دقيقه‌اي و غير واقع‌بينانه فتنه در اينترنت يك تهاجم فرهنگي حساب مي‌شود كه پادزهر آن تصوير‌سازي حقيقي از آنچه كه اسلام و تروريست خوانده مي‌شود، است.

وقتي يك شخص تربيت يافته كه مشي او در زندگي تقوامدار است در فضاي مجازي سير مي‌كند قطعاً در مقابل اطلاعات ناپاك قرار نمي‌گيرد زيرا تقواي او سبب انتخاب نكردن اين اطلاعات مي‌شود و برعكس در مورد كسي كه تقوا در زندگي او جايگاهي نداشته قطعا در فضاي مجازي كه بي‌تقوايي آسان‌تر انجام مي‌گيرد ديگر نبايد انتظار داشت از سايت‌هاي مستهجن بازديد نكند. از اين حيث به نظر «حسام‌الدين آشنا» آداب زندگي در محيط سايبر با آداب زندگي در محيط واقعي تفاوت بنيادين ندارد.

در محيط سايبر توصيه مي‌شود مسئولان ديني تربيت خودمدارانه را ترويج دهند كه اصطلاح لاتين آن قدرت نه گفتن «power of saying no» است. اگر انسان در زندگي روزمره، قدرت نه گفتن نداشته‌باشد در محيط سايبر هم اولين چت‌روم كه وارد مي‌شود دعوت‌ها را مي‌پذيرد. بنابراين در محيط سايبر راهنمايي و ارشاد مهم است نه تعيين تكليف، و الزام. اصولا آنجايي كه حق انتخاب افزايش پيدا مي‌كند فقط راهنمايي مهم است. اما وقتي حق انتخاب محدود است، الزام معني‌دار مي‌شود. كه البته با ساختن محله خودمان در فضاي سايبر مي‌توانيم با برخوردي فعال در اين فضا در كنار ديگران رقابت كنيم.(آشنا، 1385)

در حال حاضر فعاليت هزاران وب‌سايت ديني و مذهبي كه اطلاعات مرتبط با مذاهب را در دسترس عموم مردم دنيا قرار مي دهد، شبكه‌اي از وبلاگ‌ها، فروم‌ها يا تالارهاي گفت‌و‌گو كه در آن‌ها به سوالات مردم پاسخ داده مي‌شود و هم‌چنين ظهور فناوري‌هايي مثل شبكه‌هاي اجتماعي مجازي، پيام‌رسان‌ها، خبرخوان‌هاي اينترنتي و كتابخانه‌هاي مجازي و الكترونيك، باعث شده‌است مردم به منابع و كتب مقدس ديني دسترسي راحت‌تري داشته‌باشند. در اين ميان آن دسته از نهادهاي مذهبي كه ظرفيت اين فناوري را بيشتر، بهتر و عميق‌تر درك كرده باشند، از توان تاثيرگذاري بالاتري در سطح جهان برخوردار شده‌اند.

منابع:

كوثري، فرامرز، اينترنت از آغاز تا كنون

تافلر، الوين، مترجم: خوارزمي، شهين‌دخت، موج سوم، تهران، علم، 1385

طبرسي، فضل بن حسن، مترجمان: ترجمه تفسير جوامع الجامع‏، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1377ش، چاپ دوم

گفتگو با حسام‌الدين آشنا، جامعه اطلاعاتي؛ چالشي نو براي اسلام گرايان، تهران، مركز تحقيقات دانشگاه امام صادق عليه السلام، نامه دين و ارتباطات، شماره سوم، آذر 1385

ضيايي پرور، حميد، دنياي سايبر در خدمت دين، روزنامه ابتكار، شماره 1117، 2 بهمن 1386

منبع: ‌پايگاه اطلاع‌رساني خبري و تحليلي فرهنگ انقلاب اسلامي
چهارشنبه 29 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 628]