تحليل و بررسي علمي ماه گرفتگي كامل و خورشيد گرفتگي جزيي اسفند ماه 1385 در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

مقدمه:

گرفت.هاي ماه و خورشيد از بدو تمدن بشري هميشه زيبا و جذاب به شمار نيامده است و چون اين پديده با اوضاع طبيعي اين دو جرم مهم آسمان زمين منافات داشته، لذا آن را شوم مي.پنداشتند. ولي اكنون اين پديده فرصت زيبايي است تا انسان.ها را با اين طبيعت فرموش شده آشتي دهد.
نوشتن پيش.گزارش كار مرسومي است كه در جامعة نجوم آماتوري براي رد و بدل كردن يك.سري اطلاعات پيش.رصدي ارزشمند انجام مي.شود. در گرفت.هاي ماه و خورشيد نيز وضعيت به همين منوال است و اگر دقت كنيد بولتن.هاي مفصلي در دنيا براي آن تهيه مي.شود.حال تصميم داريم تا در اين پيش.گزارش اطلاعات جامعي را از دو پديدة جذاب كسوف و خسوف كه در اسفند ماه 1385 در پيش داريم، در اختيار علاقه.مندان به اين پديده.هاي طبيعي قرار دهيم. اميد است تا مورد پسند علاقه.مندان قرار گيرد.

كسوف و خسوف چگونه رخ مي.دهد؟
همان.طور كه مي.دانيد اجسام اطراف ما دو حالت دارند. يا منير هستنيد و از خود نور ساطح مي.كنند و يا غيرمنير هستند و نور اجسام منير اطراف خود را منعكس مي.كنند و از طريق نور آن.ها سايه توليد مي.كنند. در فضاي منظومة شمسي، خورشيد پرتو افشاني مي.كند و اجسام كدري مانند ماه و زمين نور آن را باز تابش مي.كنند و در خلاف جهت تابش آن سايه نيز توليد مي.كنند. زمين در مداري بيضي شكل به دور خورشيد مي.گردد كه از ديد ناظرين بر روي سطح آن به نظر خورشيد در حال چرخش است؛ اين مدار در اصطلاح دايرة.البروج (دايره انقلاب خورشيدي) نام دارد. ماه نيز در مداري بيضي شكل به دور زمين مي.گردد. حال در اين صورت اگر ماه از فضاي بين خورشيد و زمين عبور كند سايه ماه بر زمين مي.افتد و كسوف روي مي.دهد و اگر زمين در بين ماه و خورشيد قرار گيرد سايه زمين بر ماه مي.افتد و شاهد يك خسوف خواهيم بود. اما فاصلة زمين از خورشيد آن.قدر كم است كه ما ابعاد خورشيد را مي.توانيم تشخيص دهيم. لذا علاوه بر سايه، نيم.سايه نيز در اطراف ماه و زمين به.وجود مي.آيد.

چرا در هر ماه شاهد گرفت نيستيم؟
صفحة مداري ماه و زمين منطبق بر هم نيستند و به اندازه.ي 2/5 درجه با يكديگر فاصله دارند. پس اين دو صفحه در دو نقطه همديگر را قطع مي.كنند كه در اصطلاح به گره.هاي صعودي (زماني كه ماه در حال رفتن از جنوب دايرة.البروج به شمال آن است) و نزولي (زماني كه ماه در حال رفتن از شمال دايرة.البروج به جنوب آن است) مشهورند. در واقع اگر يكي از گره.ها در ميان زمين و خورشيد و ماه نيز همزمان در پايان ماه قمري باشد، شاهد يك كسوف خواهيم بود. و همزمان اگر ماه در حالت بدر باشد در گرة مقابل شاهد يك خسوف خواهيم بود. قطر زاويه.اي ماه و خورشيد در آسمان 5/0 درجه قوسي است و حال اگر صفحة مداري ماه بر صفحة مداري زمين منطبق بود يا زاويه.اي كمتر از نيم.درجه داشت، آنگاه ما هر ماه شاهد يك خسوف در وسط و يك كسوف در پايان ماه قمري بوديم.
ولي اين گره.ها به دليل حركت زمين به دور خورشيد جاي ثابتي در آسمان ندارند. در واقع ماه زماني.كه در مدت 21222/27 (ماه گره.اي) يك دور كامل به گرد مدار خود مي.چرخد، در اين مدت خورشيد در آسمان زمين تقريباً به اندازه.ي 30 درجه جابه.جا شده است و ماه ناچار است كه دو روز ديگر وقت صرف كند تا به خورشيد برسد كه اين مدت به طور متوسط برابر 53056/29 (ماه هلالي) است. با توجه به اين مسأله، گره.هاي ماه از ديد ناظرين بر روي زمين حركت قهقرايي (پس.رونده) پيدا مي.كنند و اين گره.ها هر ماه حدود 30 درجه در آسمان به سمت غرب حركت مي.كنند. به وضوح مشخص است كه در عرض گذشت شش ماه گره.ها دوباره در امتداد زمين و خورشيد قرار مي.گيرند و تنها كافي است كه ماه در نزديگي يكي از گره.ها باشد تا حداقل يك كسوف و يك خسوف را شاهد باشيم.

اين نظم در رخ دادن گرفتگي باعث به وجود.آمدن دوره.هاي منظمي در تكرار گرفتها مي.شود. اين دوره.ها ممكن است كوتاه و يا طولاني باشد. دوره.هاي كوتاه مدت عبارتند از 1- دورة رشته.اي و 2- دورة 47 ماه قمري. و دوره.هاي بلند مدت عبارتند از: 1- دورة ساروس (Saros) و 2- دورة اينكس (Inex). اين دوره.ها از نظم كوتاه و طولاني حاصل از حركت گره.ها ايجاد مي.شود. حال بهتر است كه با تعدادي از اين دوره.ها آشنا شويم.
دوره.ي كوتاه مدت رشته.اي
اين دوره را در واقع زير مجموعة دروه.هاي ساروس و اينكس مي.نامند. اين مجموعه نظمي جالب دارد كه هر شش ماه قمري تكرار مي شود. در واقع اين مجموعه كوتاه.ترين دوره را براي تكرار گرفتگي بيان مي.كند. (5 Inex-8 Saros=6)
روز 8794365/176=5/6×212221/27
روز 183534/177=6×530589/29
روز 304/0= 8794365/176- 183534/177
درجه 022/4=212/27÷360×304/0
براي مثال در خورشيد.گرفتگي هر رشته.ي اين مجموعه با يك كسوف جزئي در يكي از قطبين زمين آغاز مي.شود و كسوف بعدي در گرة مخالف و در سوي ديگر قطبين زمين كار را ادامه مي.دهد و هر يك از اين دو گره رفته رفته به استوا نزديكتر شده و پس از عبور از استوا در سوي مخالف قطبين زمين به پايان مي.رسد. چون در هر گرفت، گره به مقدار 022/4 درجه به سمت شرق حركت مي.كند پس ديري نمي.پايد كه با حدود 8 تا 9 گرفت، رشته به سرعت تمام مي.شود و چون حركت گره جلورونده است پس نزديك به اتمام يا بعد از اتمام رشته، دورة بعدي يك ماه زودتر آغاز مي.شود كه در تقويم قمري به طور واضح مشهود است. در اين جابه.جايي رشته، ممكن است باعث شود كه در عرض يك ماه دو گرفت داشته باشيم و در واقع چون جايه.جايي شش ماه بعد در گره مخالف رخ مي.دهد پس ممكن است در يك سال قمري چهار كسوف يا خسوف رخ دهد. در هر رشته، معمولاَ ابتدا با چند كسوف غير مركزي (جزئي و نيمسايه.اي) آغاز مي.شود و سپس رشته به طرف كسوف.هاي مركزي (كلي و حلقوي) پيش مي.رود و سپس رشته با چند كسوف غير مركزي پايان مي.يابد. حتي اگر در آغاز و پايان رشته شاهد كسوف مركزي باشيم آن كسوف در قطبين زمين رخ مي.دهد. در جدول زير حركت رشته.اي را در دوره.هاي ساروسي مشاهده مي.كنيد.
ساروس.هاي پير در بالا، ساروس.هاي ميان.سال در وسط و ساروس.هاي جوان در پايين جدول قرار دارند. جال.است بدانيد كه با گذشت 5 رشته يك دورة ساروس تكرار مي.شود.

دوره.ي بلند.مدت ساروس: در دوره.ي ساروس بعد از سپري شدن 223 ماه قمري و 242 ماه گره.اي، گره.ي صعودي و نزولي تقريباً در مكان سابق خود در فضا قرار مي.گيرند.
روز 357/6585=242×212221/27
روز 321/6585=223×530589/29
روز 036/0= 322/6585- 357/6585
درجه 478/0=212/27÷360×035/0
در واقع در يك دوره.ي ساروسي كه 03/18 سال شمسي (تقريباً 18 سال و 10 يا 11 روز و 8 ساعت) طول مي.كشد، خط گره به دليل پيشي گرفتن ماه گره.اي از ماه هلالي با اختلاف 478/0 درجه به سمت شرق جابه.جا مي.شود و با اختلاف 8 ساعت، باعث جابه.جايي 120 درجه.اي مسير گرفت به سمت غرب بر روي زمين مي.شود. در يك دوره.ي ساروسي مربوط به كسوف، اگر ماه در گره.ي صعودي باشد كسوف از قطب جنوب زمين با چند كسوف جزئي كار خود را آغاز مي.كند و بعد از گذشت 69 تا 83 گرفت در قطب شمال زمين كار خود را به پايان مي.رساند و متعاقباً در گره.ي نزولي برعكس اين حالت رخ مي.دهد و با اين حساب هر دوره ساروسي تقريباً عمري بين 1200 تا 1500 سال دارد. براي نمونه در تصوير زير دوره.ي ساروس 139 (كسوف 09 فروردين 1385 از اين چرخه است) را مشاهد مي.كنيد كه گرفت.هاي مركزي آن، چگونه طي 1262سال كره.ي خاكي ما را در مي.نوردد.

دوره.ي بلند.مدت اينكس: اين دوره در قبال دوره.ي ساروس از شهرت بسيار پايين اما از دقت بيشتري برخوردار است و توسط «ون دنبرگ» كشف شده است و برتري آن اين است كه هر دو گره.ي صعودي و نزولي را پوشش مي.دهد. اين دوره بعد از سپري شدن 358 ماه قمري و 5/388 ماه گره.اي يكي در ميان در دو گره.ي متفاوت روي مي.دهد.
روز 948/10571=5/388×212221/27
روز 951/10571=358×530589/29
روز 003/0= 948/10571- 951/10571
درجه 040/0=212/27÷360×003/0
در واقع بر عكس دوره.ي ساروس هر كسوف در اين رشته به اندازه.ي 040/0 به سمت شرق جابه.جا مي.شود (حالت پيش.رونده). اين مقدار برابر 945/28 سال شمسي (28 سال و 344 روز و تقريباً 23 ساعت) است. در يك دوره.ي اينكس كسوف.ها دقيقاً يكي در ميان در دو قطب مخالف زمين تكرار مي.شوند. در واقع اين مجموعه از ابتدا از قطبين زمين با حدود 140 كسوف جزئي آغاز مي.شود و پس از حركت به سمت استوا و مركزي شدن كسوف، در حدود 250 كسوف به سمت استوا روي مي.دهد و پس از آن، مجموعه با 250 كسوف مركزي ديگر دوباره به سمت قطبين بر مي.گردد و سپس دوباره به سمت استوا تغيير مسير داده و با 140 كسوف جزئي به پايان مي.رسد. به دليل حركت بسيار آهستة گره.هاي اين چرخه (040/0 درجه) در هر دوره، تناوب فوق به قدري وسيع است كه مي.تواند بسياري از دوره.هاي ساروسي را در خود جاي دهد. در مجموع دوره.ي اينكس مي.تواند حاوي 780 كسوف باشد كه عمري بالغ بر 23 هزار سال خواهد داشت! در جدول زير كه توسط «ون دنبرگ» تهيه شده در ستون.هاي عمودي دوره.هاي ساروس و در ستون.هاي افقي دوره.هاي اينكس قرار دارد. با دو خط وصل شده نيز مي.توانيد دورة رشته.اي را در اين جدول بيابيد.

«ون دنبرگ» در تحقيقات خود متوجه شد كه به طور متوسط ابتداي هر دوره.ي اينكس (هر 29 سال يك.بار) يك ساروس جديد شكل مي.گيرد.

دورة رشته.اي در گرفت.هاي ماه به چه شکل است؟
در يك دوره.ي رشته.اي، نظم حاصل از روي.داد خسوف در هر 6 ماه قمري ملاك قرار مي.گيرد. در اين دوره به دليل حركت قهقرايي (بازگشتي) گره.هاي ماه بر روي دايرة.ابروج كه دليل آن فاصله.ي به وجود آمده در ماه گره.اي و ماه قمري كه معادل 30 درجه در هر ماه است، شرايط روي.داد خسوف هر شش ماه فراهم مي.شود. لذا هر شش ماه بايد انتظار روي.داد يك خسوف را داشته باشيم. ولي اين چرخش دقيق نيست و در هر دوره، گره..هاي صعودي و نزولي بر روي نيمسايه و سايه.ي زمين حركتي پيش.رونده دارند. يك رشته زماني آغاز مي.شود كه گره.ي ماه در ابتداي رشته باشد و معمولاً آغاز رشته اغلب با يك خسوف نيمسايه.اي و در مواردي با خسوف جزئي است. سپس هر دو گره وارد مراحل مركزي خسوف مي.شوند و در مركز رشته فقط خسوف كلي رخ مي.دهد. در ادامه، گره.ها به سمت خارج سايه پيش.روي مي.كنند تا جايي كه با رخ.دادن چند خسوف ديگر كه اكثر آن.ها جزئي و نيمسايه.اي هستند رشته پايان مي.يابد و دو گره ماه قبل وارد ميدان مي.شوند و رشته.ي جديد كار خود را آغاز مي.كند. در واقع دليل عقب.گرد خسوف.ها در تقويم قمري را به همين علت شاهد هستيم. با اين حساب در يك رشته.ي. ماه.گرفتگي، حداقل 8 و حداكثر 9 خسوف رخ مي.دهد.
علي.رغم تصور ما در خسوف نيز مانند كسوف طي يكسال شاهد حداقل 2 و حداكثر 5 خسوف هستيم. آخرين باري كه 5 خسوف در يكسال روي داده است به سال 1879 ميلادي باز مي.گردد و در اين سال 4 خسوف نيمسايه.اي به همراه يك خسوف جزئي مهمان آسمان شب بوده است. چنين اتفاقي تا قرن بيست و دوم و سال 2132 ميلادي تكرار نخواهد شد. آخرين باري كه 4 خسوف رخ داده است به سال 1991 ميلادي باز مي.گردد و تا سال 2020 ميلادي نيز شاهد چنين رويدادي نخواهيم بود.
در جدول رشته.اي، مركز رشته با رنگ زرد مشخص شده است. در مركز رشته همواره خسوف كلي روي مي.دهد و نكتة قابل توجه در خسوف.هاي بلند مدت، فرد بودن رشته است. مانند خسوف 26 تير 1379 كه طولاني.ترين خسوف كلي قرن گذشته را به خود اختصاص داد. اگر رشته زوج باشد معمولاً يكي از خسوف.هاي دو رديف، بيشترين مدت خسوف كلي را در رشته به خود اختصاص مي.دهد.

دورة ساروسي در گرفت.هاي ماه چگونه رخ مي.دهد؟
در بررسي دورهاي حاضر ساروس در خسوف به اين نتيجه مي.رسيم كه چرخه با حداقل 7 و حداكثر 24 خسوف نيمسايه.اي آغاز مي.شود. اگر قطر نيمسايه به حدي باشد كه ماه بتواند به.طور كامل درون آن قرار گيرد آن.گاه در نوع نادرتر خسوف نيمسايه.اي، ماه به.طور كامل وارد نيمسايه مي.شود. سپس ماه در چرخه.ي ساروسي رفته رفته به سمت سايه پيش روي مي.كند و تا زماني كه ماه به.طور كامل وارد سايه نشده، حداقل 6 و حداكثر 23 خسوف جزئي رخ مي.دهد تا خسوف.هاي كلي آغاز شود. سپس ماه درون سايه قرار مي.گيرد و بسته به قطر سايه و ميزان حركت گره.ها در هر دوره.ي ساروسي، حداقل 11 و حداكثر 29 عدد خسوف كلي رخ مي.دهد. سپس چرخه به سمت خسوف جزئي و خسوف نيمسايه.اي پيش مي.رود و پايان مي.يابد. تعداد خسوف در يك چرخه.ي ساروسي بين 71 تا 84 عدد است و عمر چرخه نيز بين حداقل 11/1262 سال و حداكثر 5/1496سال به طول مي.انجامد. اما به راستي كداميك از انواع خسوف.ها نادرتر رخ مي.دهد. در بررسي انجام شده بر روي 5 هزار سال ماه گرفتگي به اين نتيجه مي.رسيم كه علي.رغم تصورات ما خسوف كلي با 87/28 درصد كمترين رخداد و خسوف نيمسايه.اي با 59/36 درصد بيشترين رخداد را به خود اختصاص مي.دهد. اين تفاوت.ها چشمگير نيست و طي قرن.هاي مختلف، سهم هر يك از خسوف.ها اعم از نيمسايه.اي، جزئي و كلي با يكديگر متفاوت است. در هر قرن نيز به.طور متوسط 78/238 خسوف رخ مي.دهد. در قرن حاظر اين مقدار 230 عدد (87 نيمسايه.اي، 58 جزئي و 85 كلي) است كه از حد ميانگين پايين.تر است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 438]