نگاهی به کتاب «مبانی نظری اخلاق اسلامی»

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: خلاصه كتاب

مباني نظري اخلاق اسلامي

اخلاق اسلامي (خودسازي و تزكيه نفس) داراي پيش فرض.هايي است به نام (اصول موضوعه علم اخلاق) كه شامل:

1- مختار بودن آدمي

2- مطلوب نهايي داشتن (سعادت، فلاح، فوز)

3- تأثير تلاش انسان در دستيابي به هدف

سعادت معنائي نزديك به لذت دارد با اين تفاوت كه لذت در باره خوشي.هاي كوتاه.مدت و سعادت، لذت.هاي پايدار يا نسبتاً پايدار است. فلاح و رستگاري و فوز هر سه به معناي كاميابي و دستيابي به مطلوب است.

مفاهيمي كه در مسائل اخلاقي به كار مي.رود سه گروه هستند:

1- مفاهيمي كه به غايات و نتايج اخلاق مربوط مي.شوند مثل فلاح، فوز و سعادت يا خسران شقاوت و هلاكت0 اين گونه مفاهيم بيان كننده صفات نتيجه افعال اخلاقي هستند و فعل اختياري يا صفت اخلاقي به اين مفاهيم يا صفات متصف نمي.شوند مگر به طور مجازي. و چون محدود اخلاق شامل افعال اختياري و يا صفات و ملكات نفساني است. اين گروه از مفاهيم را نمي.توان عناوين اخلاقي به شمار آورد.

2- مفاهيمي كه هم صفت براي افعال اختياري و ملكات نفساني واقع مي.شوند و هم صفت براي اشياء خارجي مثل (خير، شر، حسن و سوء) و به طور مطلق مفاهيم اخلاقي نيستند مگر آنكه براي فعل اختياري يا ملكات نفساني استفاده شود.

3- مفاهيمي كه فقط و فقط براي افعال اختياري انسان به عنوان صفت استفاده مي.شود نظير (بر و فجور) كه اين گروه مفاهيم به طور مطلق از مفاهيم اخلاقي هستند.

* * *

ارزش اخلاقي و غيراخلاقي

ارزشي كه به معناي مطلوبيت ذاتي نتيجه فعل است اگر چه بي.ارتباط با اخلاق نيست ولي نمي.توان آن را ارزش اخلاقي ناميد اما ارزش و مطلوبيت خود فعل كه به يك نتيجه مطلوب منتهي مي.شود و مي.توان گفت اين كار اختياري ارزشمند است داراي (ارزش اخلاقي) است. ارزش (نتيجه) به معناي (مطلوبيت ذاتي) و ارزش (فعل) به معناي (مطلوبيت بالغير) است.

انتزاعي بودن مفاهيم اخلاقي

الف ـ قضاياي اخلاقي قضاياي اخباري هستند و از موضوع و محمول تشكيل مي.شوند و موضوع.ها در قضاياي اخلاقي، عناويني انتزاعي هستند. عدالت – ظلم ـ تقوا، فجور ـ حق و باطل هيچ كدام واقعيت عيني نيستند بلكه ذهن ما با ملاحظه خاصي كه روي مفاهيم اوليه دارد اين مفاهيم را انتزاع مي.كند.

ب ـ محمول.ها در قضاياي اخلاقي نظير خير و شر و حسن و قبح و خوب و بد و واجب و حرام مفاهيمي هستند كه جنبه ماهوي ندارد و از واقعيت.ها نيستند كه مستقيماً به واسطه حواس درك شوند بلكه از (معقولات ثانيه) هستند كه ذهن ما آنها را انتزاع مي.كند.

ج ـ مفاهيم ناظر به غايت فعل اخلاقي مثل (فوز ـ فلاح، سعادت) نيز مفاهيم انتزاعي هستند.

مفاهيم عام اخلاقي

مفاهيم عام اخلاقي شامل خير و شر، نور و ظلمت، بر و فجور و تقوا و شامل ارزش ديگر است.

از آيه ( ان اكرمكم عندالله اتقيكم) استنباط مي.شود كه تقوا تنها ارزشي است كه براي افعال اختياري در قرآن لحاظ شده است.

در نظام اخلاقي اسلامي سعادت حقيقي آدمي همان (سعادت اخروي) است در حاليكه در نظام.هاي اخلاقي مادي سعادت دنيوي ملاك است و اين نقطه اصلي تفاوت دو نظام اخلاقي است. پس در اين نظام هر چه ما را به اين سعادت برساند خوب است البته در اين نظام (نيت و انگيزه) نيز از جمله بنيان.هاي ارزش اخلاقي و منشاء خوبي و بدي.ها بشمار مي.آيد. از ويژگي.هاي افراد سعادتمند (ايمان و عمل صالح) است و راه تحصيل آن عبارتند از:

1- خروج از غفلت به عنوان نخسين گام 2- تحصيل علم و مهمترين عامل عدم تحقق ايمان 1- هواي نفس 2- دنيا 3- شيطان مي.باشد.

بيشتري محتواي كتاب را معاني و مفاهيم ارزش.هاي اخلاق قرآن مثل سعادت، هدايت و ضلالت، معروف و منكر، اطاعت و عصيان، خير و شر، نور و ظلمت، حق و باطل، برومجوز، تقوا، صبر، احسان، عدل و ظلم، كفر و ايمان، تقوا، نفاق، غفلت، علم، توحيد، نبوت و معاد، هواي نفس، عقل، دنيا و شيطان تشكيل مي.دهد.

● ويژگي و ساختار كتاب

كتاب (اخلاق در قرآن)، كتابي از مجموعه، معارف قرآن (7) و حاصل دوره.هاي تدريس (تفسير موضوعي) استاد آيت.اله مصباح يزدي در سالهاي 62 تا 64 در مؤسسه در راه حق است. جلد اول شامل دو بخش كه بخش اول آن را مفاهيم و مباني اخلاق اسلامي در قرآن در ……… صفحه و بخش دوم آن را اخلاق بندگي در ….. صفحه تشكيل مي.دهد.

اين كتاب به عارف وارسته و فقيه اهل بيت (آيت.اله العظمي سيدرضا بهاءالديني كه راضي و مرضي زيست و بهاء دين و آئين حق بود) تقديم شده است.

كتاب گذشته از آنكه تراوشات فكري و معنوي متفكر و انديشمند اسلام حضرت آيت.اله مصباح يزدي است و از اين جهت نقطه قوت اساسي آن محسوب مي.شود بدلائل زير داراي ارزش.هاي ويژه.اي است و خواندن آنها توصيه مي.شود.

1- شيوه نگارش:

با توجه به اينكه متون كتاب حاصل تدريس استاد بوده و توسط استاد علي شيرواني به تحرير درآمده و اين كار در خصوص كتابهاي عقيدتي بسيار مشكل است اما انصافاً كار بخوبي انجام پذيرفته است هر چند اشكالاتي بنظر مي.رسد. نگارش آن چنانكه مشخص است با معيارهاي ارائه شده فرهنگستان فرهنگ و ادب فارسي مطابقت دارد و چينش مطالب و عنوان.بندي كتاب با توجه به فشردگي مطالب و تخصصي بودن آنها فوق.العاده منطقي و داراي اسلوب و ساختار هماهنگي مي.باشد.

2- محتوي كتاب و نوآوري.هاي آن:

محتوي كتاب همان.گونه كه از نام كتاب نيز مشخص مي.باشد (مفاهيم و مباني ارزش.هاي اخلاقي در قرآن) را مورد بحث قرار داده و قصد دارد تا از طريق ارائه يك دوره درس مباني و مفاهيم ارزش.هاي اخلاقي در قرآن، گذرگاه روشني براي ورود به مباحثه پيچيده.تر (فلسفه اخلاق) و (نظام اخلاقي) و (مقايسه نظامهاي اخلاقي) جهان ايجاد نمايد كه اگر چنين باشد اين مسئله را مي.توان از نوآوري.هاي اين كتاب نيز دانست. اين كتاب از ديدگاه رويكرد (نقلي – وحياني) به مسئله پرداخته است و منابع آن آيات قرآن كريم مي.باشد.

3- مخاطبين كتاب:

كتاب اين خصوصيات را دارد كه در سطوح دانش.اموزي و دانش.پژوهي قابل استفاده است اين كتاب مي.تواند مخاطبين خود را در سطح دوره راهنمائي و دبيرستان نيز داشته باشد كه با ديدي ساده.تر و از طريق عناوين و مفاهيم با مباني اخلاق اسلامي آشنا شوند و حتي در سطح طلاب و دانشجويان سالهاي آخر دانشگاه نيز از طريق تفكر و تدبير بيشتر در آيات قرآني كه در كتاب بدان اشاره شده مي.تواند جاذبه داشته باشد.

4- استدلال كافي:

« اخلاق در قرآن » هر چند با تكيه بر مباني (وحي) به عنوان عنصر استدلال شده و پذيرفته شده مطالب خود را بازگو مي.كند اما گاهاً سعي دارد كه از طريق استدلال عقلي و فلسفي نيز مطالب خود را مستدل نمايد.

5- ساير ويژگي.ها:

كتاب به چند پرسش تاريخي كه در مباحثات كلامي مذاهب و فرقه.هاي گوناگون اسلام مطرح بوده است و ذهن متكلمان و عامه مردم را به خود مشغول نموده مثل (مسئله شفاعت تكفير و احباط، كيفر گمراه.كنندگان) كه در حوزه فلسفه بشمار مي.آمده با زباني ساده و نثر روان و قابل فهم پاسخ داده است.

كتاب مذكور هر چند يك كتاب تحقيقي است اما در لابلاي سطور و صفحات آن سعي شده است كه ارزش.هاي اخلاقي قرآن را نيز در قالب تعليم و تربيت به انسان تذكر داده و يادآوري نمايد. بطوريكه به عنوان يك نوآوري خواننده احساس مي.كند اين نوع تعليم و تربيت مفيد واقع شده است.

● اشكالات

1- كتاب درخصوص بسياري از اصطلاحات اخلاقي قرآن مثل لقاءالله و بسياري از اصلاحاتي كه در حوزه عرفان استفاده مي.شود و احتمالاً مربوط به حوزه اخلاق بندگي است سكوت كرده است.

2- با توجه به اينكه كتاب سخنان و تراوشات فكري حضرت آيت.الله مصباح يزدي است اما توسط جناب آقاي علي شيرواني به تحرير در آمده است و وي نيز احتمال خطا و لغزش را در امانت.داري نفي نكرده است. از اين جهت كتاب از اين نقيصه رنج مي.برد چرا كه يك كتاب داستان نيست كه جابجائي و يا از قلم افتادگي مطلبي و يا خطاي نگارش خدشه.اي بر آن وارد ننمايد بلكه كتاب عقيدتي است و بخشي از نظام اخلاق قرآني است را تحليل و معرفي كرده است.

به 4 مورد از اين موارد اشاره مي.شود:

مورد 1- در صفحه 72 كتاب سطر 11 در نقد ديدگاه (كانت) نوشته است كه براي انسان ميسر نيست كه در وراي كارهاي اخلاقي خود هيچ قصدي نداشته باشد و كار را تنها براي اطاعت حكم عقل انجام دهند.

حال آنكه در سطهاي بالاتر گفته است كه از بين مكاتب اخلاقي تنها مكتبي كه با نظام اخلاقي اسلام در نقش داشتن نيت و انگيزه (حسن فاعلي) مشترك است مكتب ارائه شده توسط (كانت) است و كانت خود مي.گويد كه كارهايي داراي ارزش اخلاقي است كه به انگيزه اطاعت حكم عقل و احترام وظيفه عقلي صورت پذيرد.

در اين صورت آيا برخلاف سطر 11 براي (كانت و طرفداران) ميسر نيست كه آنها كار را براي اطاعت حكم عقل انجام دهند.

مورد 2 - در صفحه 73 سطر 2 نوشته شده: در هر حال در اسلام حدنصاب ارزش اخلاقي كار آن است كه براي تحصيل (خشنودي خداوند) انجام شود و اگر جز اين باشد هيچ ارزشي ندارد.

در حاليكه در پايين صفحه 72 گفته شده: كسي كه كاري را براي رضاي خداوند انجام مي.دهد ممكن است:

1- به پاداش اخروي آن يا 2 – به رهائي از عذاب دوزخ نظر داشته باشد و 3 – ممكن است به هيچ يك از اين دو امر نظر نداشته باشد و مطلوب بالذات او همان (خشنودي خداوند) باشد كه اين مرتبه ويژه اولياي خداست.

با دقت در كلمات متوجه مي.شويم كه احتمالاً حكم (خشنودي خداوند) سطر 4 صفحه 73 درست جايگزين نشده كه اگر درست جايگزين شده باشد كار اخلاقي براي پاداش اخروي و يا رهائي از كيفر هيچ ارزشي ندارد و اين درست نيست و نشان مي.دهد كه جمله بندهاي دو قسمت مذكور همخواني ندارند.

مورد 3- سطر 14 صفحه 84 « بازگشت همه اين امور به پذيرش ديني غير از اسلام است » كه بسيار گنگ و نامفهوم بنظر مي.رسد.

مورد 4 - سطر 8 « انگيزه اطاعت از حكم عقل كسي را به عمل اخلاقي وا نمي.دارد » كه بنظر مي.رسد حداقل اين خلاف واقعيت موجود مي.باشد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 2065]