وجود و علم در فلسفه صدرالمتألهين

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: بدون ترديد مسئله اصلي معرفت.شناسي epistemology در هر سيستم فلسفي همان درك واقع است كه در رابطه بسيار نزديك علم و وجود تجلي مي.يابد. براي ارزيابي و تحليل اين دو مسئله فلسفي، منطقا اولي را در هستي.شناسي ontology و ديگري را در معرفت.شناسي مورد مداقه قرار مي.دهند، هر چند برخي مسائل فلسفي نيز وجود دارد كه در هر دو شاخه مورد بحث و تحقيق قرار گرفته به حدي كه تفكيك آن.ها از يكديگر و يا اختصاص به يكي از دو موضوع فوق چندان آسان به نظر نمي.رسد.
ملاصدرا (محمد بن ابراهيم، صدرالدين شيرازي) (105.979) از يك سو، در فلسفه خود (حكمه متعاليه) بر بداهت و اصالت وجود existence تأكيد مي.ورزد و در صدد اثبات اين واقعيت است كه وجود مي.تواند همه مراتب و درجات واقعيت reality را در برمي.گيرد. بنابراين واژه وجود با واژه واقعيت معادل مي.شود. وي از سوي ديگر مدعي است كه دليل قابل قبولي براي تفكيك مرتبه وجود being از مرتبه عقل intelligence و يا هر نوع آگاهي و علم knowledge وجود ندارد. صفاتي مانند علم، اراده و قدرت قابل سلب از هيچ مرتبه.اي از وجود نيست. ولي درجات آن.ها به تبع درجات وجودي داراي شدت و ضعف است. به همين دليل ملاصدرا علم را از مقوله وجود مي.داند. از اين.رو مسئله ارتباط ويژه "وجود" و "علم" و يا وحدت اين دو در بينش ملاصدرا جاي تأمل و دقت بوده و در جهت شناخت ديگر اصول فكري وي نقش اساسي خواهد داشت. براي نيل به مقصود، مروري اجمالي بر مباني و اصول كلي نظام معرفت.شناختي ملاصدرا راهگشا خواهد بود. به نظر مي.آيد كه اين اصول بيانگر عقيده او در زمينه ارتباط عقلاني "علم" به عنوان يك اصل معرفت.شناختي و "وجود" به عنوان يك اصل مهم هستي.شناختي خواهد بود.

اصول معرفت.شناسي
ملاصدرا نظام معرفت.شناختي خود را بر پايه اصول ويژه.اي بنا نهاده است كه به طور خلاصه عبارتند از:

1. اصالت وجود
اين اصل مي.گويد آنچه در جهان خارج واقعيت دارد وجود است، و آثار از وجود ناشي مي.شود نه ماهيت، ماهيات حدود و تعينات وجوداند. وي عالي.ترين اصل متافيزيكي يعني نظريه اصالت وجود را براي نخستين بار در تاريخ فلسفه اسلامي به طور مبسوط مطرح نمود و جنبه.هاي متعدد آن را به بحث و تحليل گذاشت. اين اصل در سراسر استدلالات فلسفي او سيطره داشته و به عنوان پايه.اي اساسي در بناي عظيم متافيزيك به كار وي آمد. او اظهار مي.دارد:
«وجودات حقائق اوليه.اند در حاليكه ماهيات اعيان ثابته.اند كه هرگز رائحه وجود را استشمام نكرده.اند.» در نتيجه بر طبق اين اصل همه اوصاف واقعي همانند علم به حقيقت وجود باز مي.گردند.

2. تشكيك در وجود
به نظر ملاصدرا وجود حقيقتي است داراي مراتب و درجات متعدد بر حسب شدت و ضعف، كمال و نقص، تقدم و تأخر. البته اين تفاوت.ها با وحدت اوليه حقيقت وجود تضادي ندارد، زيرا در اين مراتب ما به الاختلاف به ما به الاشتراك باز مي.گردد. وجود در هر كجا تجلي يابد هميشه با اوصاف خود، مثل علم، اراده و قدرت ظاهر مي.شود. در عين حال، چون مراتب پائين وجود، ظهور وجود ضعيف است آن اوصاف نيز مخفي و غيرقابل درك.اند.
در ديدگاه صدرالمتألهين علم نيز ذاتا داراي تشكيك است. زيرا حقيقت علم به حقيقت وجود باز مي.گردد و مراتب آن از نازل.ترين سطح به عالي.ترين سطح در صعود مي.باشد. بنابراين نظريه، علم و وجود حقيقتاً بسيار به هم نزديك بوده تا آن حد كه صفات و ويژگي.هاي هر كدام بر ديگري مي.تواند صادق باشد.

3. تجرد ادراك
ادراك مجرد است زيرا نفس به عنوان فاعل درك.كننده مجرد مي.باشد. ملاصدرا با ارائه دلائل متعدد در آثار مختلف خود، تجرّد ادراك، مدرِك (مثلاً نفس يا عقل) و مدرَك (شي.ء درك شده) را اثبات نموده است. روند تحقيق علم و ادراك در تمام مراحل آن (ادراك حسي، ادراك خيالي، ادراك عقلي) مجرد است. و ماده نمي.تواند نه خود درك كند و نه مورد درك واقع شود، زيرا ماده مركب از اجزاء است و هر جزء آن از جزء ديگر غائب بوده، پس قادر نيست خود را درك كند چه رسد به اين.كه متعلق درك شيي.ء ديگر واقع شود. وي مدعي است كه ادراك مجرد است زيرا اوصاف جسم از قبيل تقسيم.پذيري و داراي ابعاد بودن را ندارد. در نتيجه ادراك، مدرِك و مدرَك هر سه مجرداند. و اين تجرد شامل همه انواع ادراك: احساس، تخيل و تعقل مي.شود.

4. علم حضوري و علم حصولي
صدرالمتألهين علم را به حصولي و حضوري تقسيم مي.كند. در علم حضوري، معلوم در نزد عالم حاضر بوده و عالم بدون واسطه معلوم را ادراك مي.كند. در علم حصولي، معلوم خارجي پيش عالم حضور ندارند ولي به واسطه مفهوم ادراك مي.شود. ملاصدرا نهايتا علم حصولي را به حضوري ارجاع مي.دهند، زيرا در علم حصولي آنچه حقيقتاً درك مي.شود و نزد عالم حضور دارد همان وجود صورت يا مفهوم مي.باشد.
از اين.رو علم را اين.گونه مي.توان تعريف كرد كه نوعي وجود مجرد است كه نزد ذات مدرِك حاضر مي.باشد. و در نتيجه، علم در ديدگاه صدرالمتألهين چيزي جز حضور بلاواسطه وجود نيست. ملاصدرا براساس اين اصل كه در هر يك از اقسام ادراك وجود مدرِك حضور دارد اصل اتحاد عقل و عاقل و معقول (و يا اتحاد مدرِك و مدرَك و ادراك) را كه مي.توان تلاقي سيستم معرفت.شناختي و هستي شناختي وي دانست، به اثبات رساند.

5. اتحاد مدرِك، مدرَك و ادراك
ملاصدرا اين اصل را به گونه.اي مبسوط و مستدل در آثار خود به خصوص اسفار مطرح ساخته و اتحاد مدرِك و مدرَك را در همه مراحل ادراك ثابت مي.كند.
«هر صورت ادراكي، چه محسوس و چه معقول، وجودش با وجود مدرِك متحد است.» صدرالمتألهين همچون ابن.سينا (37.428) با توجه به مراحل ادراك، آن را در چهار سطح: احساس، تخيل، توهم و تعقل تشريح مي.كند. او مدعي است، و نيز اثبات مي.كند، كه هر صورت ادراكي، در هر يك از مراحل فوق، وجودش در ذات خود و وجودش براي مدرِك و قابل ادراك بودنش واحد است و نمونه.اي از وحدت در عين كثرت مي.باشد. بر اين اساس، براي صورت ادراكي وجود ديگري كه براي مدرِك قابل درك نباشد متصور نيست و گرنه اين همان صورت نخواهد بود.

6. فاعليت نفس در روند ادراك
ملاصدرا همچون ارسطو و ابن.سينا، و بر خلاف پلوتينس Plotinus معتقد است نفس همراه با بدن به وجود آمده و مراحل كمال را از آن پس آغاز مي.كند تا به تجرد مطلق برسد. بر اين اساس نفس جسمانيه.الحدوث و روحانيه البقاء است. نفس فراتر از جسم بوده و آن را به كار مي.گيرد. در زمينه روند ادراك، ملاصدرا مدعي است در مراحل اوليه ادراك، يعني ادراك حسي و خيالي، مدرك نفس است و نه اندام و قواي بدن. محسوسات ظاهري و تأثيرات اندام حسي چيزي جز معّدات براي نفس نيست كه مجال حصول صورت را در نفس و بلكه ايجاد آن توسط نفس را فراهم مي.آورد.
«ادراك هنگامي تحقق مي.يابد كه واهب الصور (يعني نفس يا عقل) صورتي معرفت.بخش، روشنگر و روحاني را اعطاء كرده كه به واسطه آن ادراك يا علم پديد مي.آيد».
اين صورت در عين حال كه مدرَك حقيقي است خود نيز مدرِك مي.باشد. و چون اين صورت مجرد بوده و نزد نفس كه خود نيز مجرد است حضور يافته، اتحاد مدرِك و ادراك تحقق مي.يابد.

نتيجه.گيري
با توجه به اصول مذكور، نكات ذيل را مي.توان استنتاج نمود:
1. بر اساس فلسفه ملاصدرا، تنها از طريق معرفتِ "حقيقت وجود" مي.توان اصول حكمت و مباني مسائل الهيه را شناخت. و تنها راه شناخت حقيقت وجود، بي.ترديد علم حضوري است. بنابراين در ديدگاه ملاصدرا علم حضوري سررشته پيوند ذاتي بين هر آن چيزي كه تحت عنوان علم قرار مي.گيرد و بين موضوع آن يعني واقعيت عيني مي.باشد، و اين پيوند در يك ارتباط دروني بين عامل و معلوم حاصل شده كه از بديهي.ترين امور محسوب مي.گردد.
2. صدرالمتألهين از يك طرف ادعا مي.كند كه شناخت وجود به نحو حضوري و با اتصال دروني از بديهي.ترين امور است، و از سوي ديگر اثبات مي.كند كه علم چيزي جز حضور بلاواسطه وجود نيست. وقتي در اين دو عبارت دقيق مي.شويم نتيجه مي.گيريم كه علم و وجود در مرتبه علم حضوري چنان در يكديگر تلفيق شده.اند كه باهم متحداند، و شناخت هر كدام متوقف بر شناخت ديگري است.
3. اساس نظام معرفت شناختي ملاصدرا بر شهود است، وي مانند سهروردي (54.587) در حكمه.الاشراق ابراز مي.دارد علم حضوري، عرفان حقيقي بوده و هيچ.گونه شك و ترديدي در آن راه نمي.يابد. و اين علم گام اول در ارائه و اثبات ديگر انواع علوم است. اين گام اساسي كه متضمن علم قطعي است و در آن "حقيقت وجود" مستقيما مشهود مي.گردد موجب آن است كه عقل ما برخي از اصول و مفاهيم را به عنوان معقولات ثانيه فلسفي انتزاع كرده و از طريق آن، تحقق و واقعيت وجودات خارجي را تبيين مي.نمايد.

پى.نوشت.ها
1. در اين.جا واژه.هاي «being» و «existence» هر دو معادل واژه "وجود"اند.
2. اسفار، ج 1، ص 3.44.
3. همان، ص11.118، حاشيه محقق سبزواري، ص 117، اسفار، ج1.
4. اسفار، ج 3، ص297، المشاعر، ص 63.
5. اسفار، ج ، ص 9.
6. T. Izutsu, The fundamental structure of p. 77 Sabzawari"s Metaphysics.
7. المشاعر، ص 4.
8. ر. ك به: اسفار، ج ، ص 3.74.
9. همان، ج 1، ص 433.
10. همان، ص 7.71.
11. المبدأ و المعاد، ص 18.185.
12. ر. ك به: اسفار، ج 1، ص 42.446.
13. اسفار، ج 3، ص 29.299.
14. محمدحسين طباطبايي، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 1، ص 70.
15. ملاصدرا، مفاتيح الغيب، ص 10.110.
16. المبدأ و المعاد، ص8.85.
17. المشاعر، ص 64.
18. ر. ك به: اسفار، ج 1، ص26.286، ج 3، ص 280.
19. المشاعر، ص 64.
20. همان، ص6.65، ر. ك به: اسفار، ج 1، ص 31.322.
21. ر. ك. به: هنري توماس، بززگان فلسفه، ص 133.
22. اسفار، ج 8، ص 347.
23. اسفار، ج 1، ص 317.
24. المشاعر، ص 3.
25. همان، ص 30.
26. همان، ص 6.
27. همان، ص 63.
28. اسفار، ج 1، ص 26.266.
29. سهروردي در مقدمه حكمه.الاشراق مي.گويد: از آنجا كه گفتار ما با استدلال منطقي ثابت نمي.شود بلكه به وسيله بصيرت و شهود دروني حاصل مي.آيد، از اين.رو با شك و وساوس شكاكان از بين نمي.رود، ص10.
30. المبدأ و المعاد، ص 8.83.
31. اسفار، ج 1، ص498، در گنجايش اين مقاله نيست كه توضيح دهيم چگونه عقل با انتزاع معقولات ثانيه فلسفي و به كمك آن.ها، واقعيت حقايق عيني و وجودات خارجي را تبيين مي.كند.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 323]