حاكميت عقل قدسي

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق:

در ميان فيلسوفان جهان اسلام، سهروردي از برجستگي خاصي برخوردار است؛ از اين سبب كه مي.توان او را به نوعي حلقه واسط حكمت.هاي باستاني، حكمت يوناني و معارف اسلامي دانست.

از اين.رو حجم زيادي از پژوهش.هاي فلسفي اسلامي در دوران معاصر اختصاص به شناخت آراي سهروردي دارد. در اين ميان، اما چند سالي است كه توجه سهروردي.پژوهان به انديشه.هاي سياسي وي نيز معطوف شده؛ امري كه در گذشته چندان مورد اعتنا نبود. در اين حوزه كتاب.ها و مقاله.هايي چند نيز نگاشته شده است. اخيرا نيز كتاب «وجوه سياسي فلسفه شيخ شهاب.الدين سهروردي» به نگارش رجبعلي اسفندياري به چاپ رسيده است. او در اين كتاب كوشيده تا بنيان.هاي فلسفه سياسي شيخ اشراق را از خلال هستي.شناسي، معرفت.شناسي و انسان.شناسي وي استخراج كند. با وي در اين زمينه گفت.وگويي شده كه از پي مي.آيد.

• در آغاز، مختصري در رابطه با زندگي و زمانه سهروردي(به لحاظ فرهنگي، اجتماعي و سياسي) و نيز آثار وي صحبت بفرماييد.

شيخ اشراق از حكماي قرن ششم هجري قمري است. در اين عصر، جهان اسلام شاهد تحولات سياسي- اجتماعي گسترده.اي بود. گسترش قدرت سلجوقيان و درگيري.هاي مذهبي در بلاد اسلامي از طرفي و جنگ.هاي صليبي از سوي ديگر توان و قدرت دولت اسلامي را در اين دوران تضعيف كرده بود. اصفهان نيز كه محل تحصيل سهروردي بود شاهد نزاع حنفيان و شافعيان بود، در چنين شرايط سختي سهروردي با گرايش.هاي اسماعيلي مشغول به تحصيل علم و دانش است. در كنار اوضاع نابسامان ايران، حلب كه گرايش قبلي در آن سابقه داشت، براي پذيرش افكار ايشان مناسب مي.نمود.

سهروردي پس از اتمام تحصيلات متداول آن زمان شروع به مسافرت در سرتاسر ايران كرد و با مشايخ صوفيه ملاقات مي.كرد و از تعاليم آنان بهره مي.گرفت. در يكي از اين مسافرت.ها كه از سوريه مي.گذشت در حلب ملك ظاهر، پسر صلاح الدين ايوبي، فرمانرواي مشهور مسلمين را ملاقات مي.كند و با خواهش او در قصر وي مي.ماند.

در اين بارگاه بود كه مورد بي.مهري مقامات مذهبي شهر قرار مي.گيرد و به فساد عقيده متهم مي.شود و در سن 38.سالگي به قتل مي.رسد. مهم.ترين اثري كه شرح زندگي و حوادث ايام سهروردي را به خوبي تبيين كرده است كتاب «نزهه الارواح و روضه لافراح» شمس.الدين محمد شهرزوري است. شهرزوري خود شاگرد با واسطه شيخ اشراق است و به خوبي زندگي وي را تشريح مي.كند و جايگاه وي را در ميان حكماي قبل بيان مي.كند. شهرزوري شيخ اشراق را به لحاظ جايگاه علمي، جامع حكمت بحثي و حكمت ذوقي مي.داند. عمده.ترين اثر سهروردي كتاب حكمت.الاشراق ايشان است كه به تنهايي تمامي انديشه.هاي اين حكيم فرزانه را در خود دارد. به.طور كلي آثار سهروردي را به 3دسته مي.توان تقسيم كرد: آثار فلسفي، آثار و رساله.هاي تمثيلي عربي و فارسي و عبادات و ادعيه و ساير مقالات ايشان كه دربردارنده كلمات قصار و بيانات موجز ايشان است.

• چه افراد و يا مشرب.هاي فكري بر شكل.گيري انديشه.هاي سهروردي تاثيرگذار بودند؟

سهروردي در جواني مجذوب حلاج شده بود و خود نيز به سرنوشت او گرفتار شد. وي به گونه.اي متأثر از امام محمدغزالي و كتاب معروف او «مشكوه الانوار» بود. اين كتاب در تنظيم و تدوين تعاليم اشراقي سهروردي نقش بسزايي داشته است. بايزيد بسطامي، حسين.بن.منصور حلاج، شيخ ابوالحسن خرقاني كه نمايندگان كامل فيلسوفان حقيقي هستند نيز بر سهروردي تاثير گذاردند. سهروردي خود تصريح مي.كند كه از فلسفه يونان باستان و مشرب پهلويون ايراني الهام گرفته است. ايشان رمزها و واژه.هاي خسرواني ايران باستان را به كار مي.گيرد و آثار يوناني نيز از جمله منابعي است كه از حوزه اسكندريه و منطقه شامات به او رسيده است.

• مراد سـهروردي از حكـمت و به ويژه حكمت لدني و حكمت عتيق چيست؟

از نظر سهروردي حكمت الهي از جانب خداوند و از طريق وحي به ادريس پيغمبر يا هرمس رسيده است. سپس اين حكمت به دو شاخه تقسيم شد كه يكي به ايران آمد و ديگري به مصر رفت و از آنجا به يونان رفته و سپس وارد تمدن اسلامي شد. سهروردي خود را نقطه كانوني دانسته كه اين دو ميراث حكمتي را كه از شاخه واحد نخستين پيدا شده دوباره به نقطه واحد رسانده است.

انديشه وي بر آن بود كه از طرفي حكمت زردشت و افلاطون را با يكديگر تركيب كند و از طرف ديگر، حكمت واحد و كلي و جاودانه.اي را به وجود آورد كه از آموزه.هاي ديني و اسلامي برخوردار باشد.

شيخ اشراق از جمله كساني است كه براي حكمت عتيق اهميت فراوان قائل شده و حكماي باستان را در درك حقيقت مصيب دانسته است وي به همان اندازه كه به حكماي قديم مشرق زمين اهميت مي.دهد به حكماي قديم مغرب زمين نيز توجه مي.كند. حكمايي كه سهروردي از آنان به خليفه.الله تعبير مي.كند از راه تجربه اشراقي و حكمت ذوقي به حقايق دست مي.يابند و به آموختن نيازي ندارند و حق مطلب را بدون مطالعه كتاب درك مي.كنند؛ درواقع به گفته ايشان حدس قوي است كه اين افراد را خليفه روي زمين مي.كند. اين همان حكمت لدني است كه سهروردي از آن ياد مي.كند.

• ماهيت حكمت ذوقي و مباني نظري آن نزد سهروردي چيست؟

حكمت ذوقي سهروردي بر دو پايه استدلال و اشراق استوار است. اشراق همان ظهور نور الهي بر دل و جان سالك و پرتو افكندن آن انوار قاهره عقلي بر قلب و پرتوپذير شدن قلب از لمعان آن .نور قاهر است. فلاسفه معاصر معتقدند سهروردي از ابتدا ذوق اشراقي داشته و حتي قواعد فلسفه مشاء را با توجه به ذوق اشراقي خود تدوين و تفسير كرده است. روش شيخ اشراق اين بود كه براي پيروان خود قاعده مشائيان را بيان مي.كرد و سپس آنان را به حكمت ذوقي ارجاع مي.داد.

• آيا ميان حكمت ذوقي و فلسفه سياسي شيخ اشراق رابطه.اي وجود دارد؟

فـلسفه سيــاسي سهروردي كه درباره آن سخن خواهيم گفت از حكمت ذوقي وي سرچشمه مي.گيرد. اين حكمت تنها به دريافت روش شهود و حكمت ذوقي نزد ايرانيان باستان اكتفا نكرد بلكه با بهره.گيري از كاربردهاي اين روش در حكمت يوناني، روشي نوين در ساحت فلسفه ايجاد كرد. نكته محوري در فلسفه سياسي سهروردي حاكميت و رهبري حكيم متأله است. در فلسفه سياسي سهروردي، حكيمي الهي كه متوغل و فرو رفته در تأله باشد، شأن و منزلتي بالاتر نسبت به حكماي ديگر دارد. در نظر او اگر رياست واقعي جهان به دست حكيمي متأله قرار گيرد، زمانه آن حكيم بس نوراني و درخشان خواهد بود و بر عكس، اگر جهان از تدبير حكيمي الهي خالي باشد، ظلمت.ها و تاريكي.ها بر عالم و مردم آن چيره مي.شود.

در جهان پرهياهوي امروز مي.توان به عمق سخن سهروردي پي برد. امروز حاكميت نظام جهاني مبتني بر فلسفه ليبراليستي به عجز و ناتواني خود اعتراف كرده و ليبرال دمكراسي غرب براي جبران خلأ.هاي خود به اخلاق روي مي.آورد. سهروردي نسخه حاكميت جهاني را ترسيم مي.كند و رياستي را مطلوب مي.داند كه از راه چيرگي نباشد؛ بنابراين با توجه به مباني حكمت ذوقي، نوع نگاه به سياست، حاكميت، قدرت و رهبري متفاوت خواهد بود.

• با توجه به آنكه شما درباره فلسفه و آراي سياسي سهروردي پژوهش كرده.ايد اين فلسفه سياسي از چه مباني.اي تشكيل شده است؟

وقتي سخن از مباني فلسفه سياسي انديشمندي مي.شود به شكل منطقي به سراغ مباني معرفت.شناختي، هستي.شناختي، انسان.شناختي و غايت.شناختي او مي.روند. براي بررسي انديشه سياسي شيخ اشراق بنده نيز از اين الگو پيروي كرده.ام و در كتاب «وجوه سياسي فلسفه شيخ شهاب.الدين سهروردي»، قبل از ورود به بحث مباني، روش.شناسي انديشه سياسي شيخ اشراق مورد بررسي قرار گرفت و در اين بحث، با اشاره به دوگانگي شناخت در انديشه سياسي شيخ اشراق به بيان جايگاه و اعتبار قوه مشهود در فلسفه سياسي ايشان پرداختيم. در ادامه بحث مباني نظري حكمت ذوقي با عناوين معرفت.شناسي، هـستي.شنـاسي، انـسان.شنـاسي و غايت.شناسي بررسي شد.

كليدي.ترين مفهوم انديشه سياسي شيخ اشراق مفهوم نور است. وي در بحث شناخت عالم، عالم نور را در مقابل عالم ظلمت قرار مي.دهد و نور را محتواي هستي و ظلمت و حد و مرز و قالب آن معرفي مي.كند. سهروردي با مقابل هم قرار دادن نورو ظلمت، نور را محتواي هستي و ظلمت را حد و مرز و قالب آن معرفي مي.كند. سهروردي با مقابل هم قرار دادن نور و ظلمت شكل خاصي از جهان.شناسي را ارائه مي.كند كه در آن جهان موجودات در تحت قمر در درون خود، تنها با اتصال به جهان مافوق قمر مي.تواند از نور و ضوء بهره بگيرد. با اين بيان براي شناخت هستي از نور.الانوار شروع مي.كند. شيخ اشراق در بحث انسان.شناسي با اثبات اين نكته كه نفس ناطقه انساني جوهري روحاني دارد به اختلاف نفوس انسان اشاره مي.كند و نفوس قوي، شريف، خير، حكيم، رحيم و حر را معلول نفوس عالي.ترين و بزرگ.ترين و روشن.ترين كواكب از اجرام سماوي مي.داند و نفس ضعيف، خسيس، جاهل، شرير و قاسي را معلول نفوس فروترين و كوچك.ترين از سماويات مي.داند. وي انسان.ها را داراي جوهر متفاوت مي.داند، لذا احوال نفوس آنها را نيز به طور طبيعي مختلف مي.داند. سهروردي در بحث انسان.شناسي به بيان احوال نفوس دوازده.گانه مي.پردازد و از اين نفوس، نفس.هاي قابل تعليم را معرفي مي.كند. شيخ اشراق كمال انسان را در تجرد از ماده به اندازه طاقت و تشبه به مبادي مي.داند و معتقد است كه اگر انسان عفت، شجاعت و حكمت عملي را به دست آورد، حصول اين ملكات اخلاق و علوم براي او لذتي وصف.ناشدني ايجاد مي.كند.

• اين مباني (فلسفه سياسي) از چه روشي استنتاج مي.شود و به.طور خاص جايگاه قوه شهود در فلسفه سياسي وي را تبيين كنيد؟

سهروردي در كتاب حكمت..الاشراق در بحث و شناخت، اختلاف ميان حكما را تنها در الفاظ و عبارات و از جهت اختلاف در عادات و روش آنها مي.داند و با بيان تمايز ميان روش.هاي كسب معرفت، معرفت شهودي را بر ساير معارف مقدم مي.دارد. ويژگي اساسي نظريه اشراقي سهروردي اين است كه وي به شناختي رسيده كه تنها نظري نيست بلكه اشراقي و رستگار.كننده است. شيخ اشراق با تلفيق شناخت نظري و عملي و با گرايش به پيوند دوباره با حكمت الهي نور- كه حكماي ايران باستان مبشر آن بودند- چشم.انداز جديدي به مباحث حكمت به.طور كلي و حكمت سياسي به.طور خاص باز مي.كند. معروف است كه سهروردي شناخت شهودي را در رؤيايي از ارسطو آموخته است. در اين.رؤيا ارسطو به سهروردي مي.گويد كه به خويشتن خود برگردد. اين پاسخ و سؤال.هاي بعدي كه پرسيده مي.شود حكايت از نوعي ارشاد تدريجي براي رسيدن به.خود.شناسي دارد؛ نوعي شناخت شهودي كه نفس در آن، خود را مي.بيند و با اين بينش همه.چيز را به رمز و نماد بر.مي.گرداند، آدمي را به شناخت اشراقي مي.رساند كه نجات.بخش و رستگار.كننده است چون اندام اينگونه معرفت درتعقل بشري، عقل قدسي است. اين شناخت، همه داده.هاي مادي حواس را به ارقام و رموز معنوي.اي برمي.گرداند كه تنها در عالم مثالي نفس نمودار است لذا در شناخت شهودي، حواس ظاهري انسان استحاله مي.شود به حواس دروني و معنوي. سهروردي خود را مجهز به اين نوع شناخت مي.كند و معتقد است كه پيشينيان او تنها به اجمال آن آگاه بوده.اند و مدعي است كه اين حكمت را در مسير خاص خود تنظيم كرده و گسترش داده است.

• بنابراين مي.توان گفت كه سياست در فلسفه سهروردي از جايگاه خاصي برخوردار است؟

همين.طور است. سهروردي همانند ساير فلاسفه اسلامي حكمت را به 2دسته نظري و عملي و حكمت عملي را به 3دسته خلقيه، منزليه و مدينه تقسيم مي.كند و در بحث حكمت مدينه جايگاهي براي سياست قائل است. شيخ اشراق مانند فارابي بحثي مستقل از مدينه.ها ندارد اما با نگاهي كلي به سياست در پي رهبري فرزانه براي مدينه است تا آن را به عالم ما فوق قمر متصل سازد. از آنجا كه وي عالم را نردبان ورود به عالم عقل و معنا تصور مي.كند، سياست را به منزله ابزاري براي نيل به سعادت مي.نگرد. بر اين اساس درصدد است تا با ارشاد خلق و هدايت آنها براي رسيدن به عالم معنا، به رهبري حكيم متأله دست يابد. سهروردي در بحث انسان.شناسي به تعلقات انسان به جهان مادي اشاره مي.كند و زندگي دنيوي را با 3 نوع معرفت همراه مي.داند؛ معرفت نفس، معرفت خداوند، معرفت فرايض و سنن شرعي از خوردن و پوشيدن. قسم سوم اين معارف به نگاه انسان به زندگي دنيوي اشاره مي.كند و از اين رهگذر سهروردي به سياست از باب تداوم، توسعه و تعالي زندگي دنيوي نظر مي.افكند زيرا شناخت واجبات و سنت.هاي شرعي در نظر وي، شناخت نيازهاي دنيوي انسان است كه قانونگذاري و تشريع بر مبناي آن صورت مي.گيرد. در يك كلام مي.توان اين تعبير را درخصوص نوع نگاه سهروردي به سياست بيان كرد كه باورهاي او بر پايه اعتبار افراد دانا و حكيم و يا به عبارتي همان حكيم حاكم افلاطوني استوار است.

• مفهوم حكومت در انديشه سياسي سهروردي به چه معناست و ضرورت آن از ديدگاه وي چيست؟

سهروردي براي اثبات ضرورت حكومت ابتدا به ضرورت زندگي جمعي و نبوت اشاره مي.كند و از اين رهگذر به حكومت حكيم متأله مي.رسد. وي وجود نبي و رهبر را لطف به انسان.ها از سوي پروردگار عالم مي.داند و ضمن تشريح ضرورت هدايت، رسالت، شريعت و نبوت، حكمت را به نبوت متصل مي.كند و اصل سياستمداري خود را تكميل مي.كند. سهروردي به.صورت مستقيم به تعريف مفاهيمي چون دولت و حكومت نمي.پردازد اما حول محور حكيم متأله اين مفاهيم نيز معنا پيدا مي.كند. شيخ اشراق رئيس مدينه را در هر عصر «خليفه.الله» مي.داند. از نظر او رياست يا تأله مي.تواند با هم در شخصي واحد ظاهر شود كه همان خليفه.الله است و حكما فرمان.هاي خداوند را دريافت مي.كنند و اين امر به آنها قدرت و اقتدار مي.بخشد. دولت مقتدري كه سهروردي از آن ياد مي.كند حكيمي است كه به منبع فيض الهي متصل است و او كسي است كه با سفر به عالم مافوق قمر و بازگشت از آن به مفاهيمي دست پيدا مي.كند كه مي.تواند هدايت بشر را در دست گيرد. نظام سياسي.اي كه سهروردي ترسيم مي.كند، مبتني بر حاكميت داناترين افراد جامعه است. در راس هرم قدرت چنين نظامي، حكيمي فرو رفته در تأله و بحث وجود دارد كه تمامي خواسته.ها و نيازهاي جامعه خود را درك مي.كند.

• اين حاكم مطلوب(حكيم متأله) از چه ويژگي.هايي برخوردار است؟

حاكم مطلوب سهروردي، حكيمي است كه از خداوند الهام مي.گيرد و به واسطه ارتباط با خداوند، صاحب كرامات است تا اهل مدينه با ديدن كرامات او از وي فرمان ببرند. سهروردي خود در سلوك معنوي از شهود و انديشه استفاده كرده است و ديگران را هم به طي همين طريق توصيه مي.كند.

او منشأ علم خود را استشراق دانسته و برهان را تنها مويد آن نقل مي.كند؛ بنابراين در دستگاه فلسفي او كشف و شهود حرف اول را مي.زند و دولت مورد قبول ايشان نيز دولتي است كه مبتني بر چنين يافته.هايي باشد. از نگاه شيخ اشراق، حكيم متأله كه به كشف و شهود رسيده است كسي است كه جسم او مانند پيراهن شده، گه گاه از تن بيرون مي.آيد و گاه در تن مي.ماند، هيچ.كس نمي.تواند چنين باشد مگر آنكه به واسطه خمير مايه و فطرت مقدسه به حكمت اشراقي دست يابد و به مانند پيراهن پوشيدن و از تن در آوردن مجرب شود. چنين شخصي به جانب نور عروج مي.كند و اگر مايل باشد و لازم بداند به هر صورت كه خود برگزيند متظاهر مي.شود و در اين حال او به ذات خويش فرزند عالم نور است.

به همين مقدار توضيح بسنده مي.كنيم و توضيح و تفصيل بيشتر را ارجاع مي.دهيم به منابع مكتوب

گفت وشنود: رجبعلي اسفندياري

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 337]