؛نقش ايرانيان در تغيير سياست خلافت و انتخاب امام رضا(ع) به ولايت عهدي

واضح آرشیو وب فارسی:خراسان: ؛نقش ايرانيان در تغيير سياست خلافت و انتخاب امام رضا(ع) به ولايت عهدي
؛نحوه مخالفت هر خليفه اي با امامان عصر خود و نيز سياست و راهبرد امامان معصوم در قبال آنان متفاوت بوده است. در زمان حضرت علي(ع) سياست سكوت از طرف ايشان و جلوگيري ازنشر فضايل اهل بيت از طرف خلفاي وقت اتخاذ مي شود. امام حسن مجتبي ابتدا آماده جنگ با معاويه مي شوند و زماني كه ادامه جنگ را به ضرر اسلام مي بينند از جنگ منصرف و حاضر به پذيرش صلح با معاوية بن ابوسفيان مي شوند. در عاشورا، تقابل امام حسين(ع) با خليفه وقت به اوج خود مي رسد و زماني كه ايشان مي بينند ٧٢ تن يار باوفا و صادق و آماده شهادت دارند به طور آشكار در مقابل حكومت مي ايستند و با آماده شدن خليفه وقت براي جنگ، امام هم خود را براي دفاع از اسلام و حفظ آن در ميدان شهادت آماده مي كنند. پس از ايشان امام سجاد(ع) در معرض خفقان شديد از سوي حكومت قرار گرفتند و بهترين شيوه براي نشر معارف اسلامي را با توجه به شرايط موجود در دعا و با زبان دعا با مردم صحبت كردن، مي يابند. از ايجاد فضاي اختناق و محدود كردن ائمه در زمان امام باقر(ع) و به ويژه امام صادق(ع) كاسته مي شود. با وجود اين كه در اين زمان سلسله بني اميه ضعيف شده و روزهاي پاياني حكومت خود را سپري مي كند. اين دو قيام آشكار عليه حكومت را به نفع اسلام نمي بينند، از اين كار خودداري كرده و به جاي آن با نشر تعاليم و تربيت شاگردان -به ويژه امام صادق(ع)- به حفظ و دفاع از كيان اسلام مي پردازند. زمان هفتمين اختر تابناك آسمان امامت به دليل تثبيت حكومت عباسيان دوباره همان سياست كنترل شديد امام(ع) از طرف خليفه وقت (هارون الرشيد) در پيش گرفته مي شود. در زمان مامون عباسي سياست كنترل و كم كردن دايره نفوذ امام(ع) در مردم تغيير مي كند. مامون، امام رضا(ع) را به اجبار در سمت ولايت عهدي خود قرار مي دهد. اما اين سياست پايدار نمي ماند و بعد از به شهادت رساندن امام رضا(ع) توسط مامون بقيه ائمه به جز آخرين حجت خدا در زمين گرفتار همان سياست اختناق مي شوندحال سوال اين جاست كه چرا مامون هم چون بقيه خلفا براي حفظ حكومت خود از خطري كه از جانب امام رضا(ع) آن را تهديد مي كند، ايشان را به زندان نيفكند يا محدوديت هاي شديدي در تماس مردم با ايشان قرار نداد. بلكه با اعلام عمومي، امام رضا(ع) را وارد دستگاه خلافت كرد. سوال دوم در همين زمينه اين است كه اين سياست مامون و ورود امام رضا به دستگاه خلافت اولا چه تاثيري در جريان هاي پيرامون مامون و امام رضا در همان زمان داشته و همچنين چه تاثيري بعدها بر رابطه بين امام و خليفه وقت گذاشته است.در گفت و گويي با غلام رضا جلالي، محقق، نويسنده و عضو هيئت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي نظر ايشان را در اين باره جويا شديم. اين گفت وگو با حذف سوال ها پيش روي شماست.

؛امويان و ايرانيان
؛به دليل همين نزديكي فرهنگي امويان با مردم شامات و عدم تطابق فرهنگ آن ها با آموزه هاي اسلامي، امويان خطر جدي از سوي مردم شام احساس نمي كردند و حساسيت آن ها بيشتر روي آموزه هاي اسلامي و مردم مكه، مدينه، كوفه و بصره بود. اطراف كوفه بيشتر، ايرانيان ساكن بودند كه شناخت بنيادي تري از اسلام پيدا كرده بودند. ساكنان مدينه هم كه سال ها زير نظر تعاليم پيامبر بودند، نمي توانستند تفكر و فرهنگ امويان را بپذيرند.بنابراين در آن زمان سه جريان وجود داشت، اول جرياني كه آموزه هاي پيامبر به وجود آورده بود. دوم، جريان امويان بود كه بيشتر از اين كه از اسلام تاثير بپذيرند، از غرب آن زمان تاثير پذيرفته بودند. سومين جريان، ايرانيان بودند كه چون تازه به دين اسلام رو آورده بودند و قبلا هم خودشان داراي فرهنگ و تمدن بودند با نگاهي بازيگرانه به دين، با اسلام روبه رو نشدند. به همين دليل حضرت علي(ع) مركز خلافت خود را كوفه انتخاب كرد چون ايرانيان كه از طرفداران جدي ايشان بودند بيشتر در اطراف كوفه سكونت داشتند. بعدها هم در سپاه مختار ثقفي خيلي از كساني كه با هم حرف مي زدند و گزارش هايي از آن ها نقل شده است به زبان فارسي سخن مي گفتند. به نوشته كتاب تاريخ سيستان كه مرحوم ملك الشعراي بهار آن را تصحيح و منتشر كرده است؛ اولين اعتراضي كه نسبت به شهادت امام حسين(ع) صورت گرفت از طرف ساكنان سيستان بود. لذا به تدريج ايران و به خصوص خراسان به مركز اصلي اعتراض ها عليه بني اميه تبديل شد. علاقه مندان به دين در ناحيه خراسان بيشتر حضور داشتند زيرا بيشتر پايه گذاران علوم حديث و علوم نقلي خراساني ها هستند و در حوزه عرفان و حكمت نيز تلاش هاي قابل توجهي انجام داده بودند. وقتي به منطقه خوارزم نگاه مي كنيم كهن ترين متن ها در فضايل اهل بيت (عليهم السلام) مربوط به اين ناحيه است و ناحيه خوارزم از لحاظ علمي و تمدني بسيار تاثيرگذار بوده است لذا خراسان جريان پويايي بوده كه نمي توانسته فرهنگ جاهليت را بپذيرد.در زمان امويان از يك طرف ايرانيان به انسان هاي درجه دو تبديل شده بودند و از طرف ديگر عملكرد امويان با عقايد آن ها سازگاري نداشت؛ بنابراين سعي كردند امويان را كنار بگذارند. در سقوط امويان و روي كار آمدن عباسيان حداقل مي توانيم ٢٠ نهضت را در خراسان شناسايي كنيم. پايگاه شعوبيگري هم بيشتر در خراسان شكل گرفت. شعوبي ها هم بيشتر بر مسئله عدالت و اين كه اسلام آمده تا تبعيض ها را برطرف كند تاكيد مي كردند. ابومسلم خراساني به امام جعفر صادق(ع) پيشنهاد داد كه ايشان عهده دار خلافت مسلمين شوند. اما ايشان نپذيرفتند. لذا اين ها به سمت عباسيان رفتند. چون عباسيان فرزندان عباس عموي پيامبر بودند و كسي تصور نمي كرد كه عليه خاندان پيامبر عمل كنند اما متاسفانه از اوايل خلافت بني عباس نشانه هاي اين مخالفت آشكار مي شود به طوري كه عباسيان سه رويكرد را در مقابله با ائمه اتخاذ كردند. يكي استبداد و سركوب مخالفان و قيام هايي بود كه از طرف شيعيان انجام مي شد. به همين منظور هارون الرشيد به خراسان مي آيد و دليل آمدن او به خراسان هم ترسي بوده كه از اين ناحيه داشته است. او با وجود مريض بودن به خراسان آمد كه در ناحيه سناباد از دنيا رفت. هارون امين را براي خلافت تعيين مي كند. حالا مامون است و امين، بنابراين مامون از يك جهت رقيب دارد و از جهت ديگر تعداد علويان در خراسان زياد است. در چنين شرايطي چه بايد بكند؟بنابراين در چنين شرايطي رويكرد دوم يعني رويكرد تحبيب از سوي مامون عباسي بيش از گذشته در پيش گرفته مي شود. مامون براساس يك بازي سياسي سعي كرد خود را به شيعيان نزديك كند و وقتي فهميد در بين بني هاشم و علويان با نفوذتر از علي بن موسي الرضا وجود ندارد؛ از ايشان خواست كه به خراسان بيايند. استقبال باشكوهي كه از آن حضرت هنگام ورود به خراسان شد محبت مردم اين ناحيه را به خاندان رسول خدا نشان مي داد.حاكم نيشابوري تعداد كساني را كه به استقبال امام رضا(ع) آمده بودند هزاران نفر نقل مي كند. قوي ترين ارتباط مردم ايران با جريان امامت و ولايت در زمان امام رضا(ع) به وجود مي آيد؛ لذا آمدن آن حضرت به اين سرزمين باعث توسعه تشيع در ايران مي شود. امام رضا(ع) آموزه هاي پيامبر اكرم(ص) را به طور عملي به مردم آموزش مي دهند. زماني كه امام رضا(ع) به خانه يكي از اشراف نيشابور دعوت مي شوند به جاي اين كه بر تختي كه براي ايشان آماده شده بود بنشينند در كنار خدمت كاران و بقيه اهل آن مجلس مي نشينند. حاكم نيشابوري نقل مي كند كه از آن به بعد بزرگان و عالمان ديني به جاي اين كه در بالاي مجلس بنشينند در پايين مجلس و در آستانه در مي نشستند.سومين رويكردي كه در زمان عباسيان به طور ويژه شاهد آن هستيم رقابت در حوزه فكر و انديشه بود. آن ها در تحليلي كه با خود داشتند نفوذ ائمه اطهار را بيشتر از سمت معارف آن ها مي دانستند.لذا براي اين كه بتوانند اهميت اين معارف را كم جلوه دهند و بگويند كانون معارف فقط خاندان رسول اكرم نيستند به سمت مكاتب هند، ايران، يونان و روم رفتند. اين سياست در زمان منصور پايه گذاري و در زمان مامون به اوج خود رسيد. ولي اين سياست هم به دليل عدم شناخت آن ها از امام و علم امام به شكست انجاميد.مامون زماني كه گسترش و نفوذ روزافزون امام را در بين مردم و متفكران ساير اديان و فرقه ها مي بيند و زماني كه از توانايي بر غلبه كردن بر امين و تصرف بغداد مطمئن مي شود سياست خود را تغيير مي دهد و اقدام به قتل فضل بن سهل و شهادت امام رضا(ع) مي كند؛ تا هيچ رقيبي براي خلافت نداشته باشد.بنابراين به طور خلاصه در جواب به پرسش شما كه چرا در زمان مامون سياست رابطه بين خليفه و امام تغيير مي كند مي توان گفت، عباسيان توسط ايرانيان به حكومت رسيده بودند و مردم ايران به ويژه خراساني ها اهل شورش و اعتراض بودند. علاوه بر اين فرهنگ ايراني در آن زمان بسيار قوي بود.در آن زمان جريان هاي مختلف فكري اسلامي و غيراسلامي از قبيل مزدكيان، مانويان، زرتشتيان، بوداييان، معتزله، اشاعره، مرجئه و جريان هاي صوفيانه در خراسان وجود داشت و هر كدام از آن ها نماينده هايي در سرتاسر خراسان داشتند.لذا در آن زمان، چون امام رضا حجتي بودند كه از موضع اسلام سخن مي گفتند و مردم ايران به خصوص خراسان توجه زيادي به خاندان پيامبر خدا(ص) مي كردند، مامون به سراغ آن حضرت مي رود.در جواب اين سوال هم كه اگر مامون نمي توانسته بر شورش هاي مردم خراسان غلبه كند چرا بايد براي به خطر افتادن حكومت خود امام رضا(ع) را به خراسان بياورد؟ بايد بگويم كه، در اين جا مسئله فقط به خراسان محدود نمي شود. بلكه بايد جريان هاي ديگر در بغداد و بقيه مناطق امپراتوري اسلامي را هم در اين تحليل در نظر گرفت تا جايگاه خراسان در آن زمان مشخص تر شود. حداقل از آمدن هارون به خراسان مي توانيم اين گونه برداشت كنيم كه خراسان يكي از حساس ترين مناطق در زمان حكومت هارون و مامون بوده و بنابراين تهديدي محسوب مي شده است كه شخص خليفه به اين ناحيه مي آيد.

؛بازگشت به گذشته
؛در جواب به اين سوال كه چرا بعد از شهادت امام رضا توسط مامون ديگر مردم خراسان شورش و اعتراضي نمي كنند و مامون هم امام جواد(ع) را مثل امام رضا(ع) وارد دستگاه خلافت نمي كند؟ بايد گفت كه مامون براي جلوگيري از اعتراض مردم اعلام نمي كند كه من ايشان را به شهادت رساندم بلكه مخفيانه اين كار را انجام مي دهد و بعد از شهادت ايشان تظاهر به ناراحتي و عزاداري مي كند. ديگر اين كه عباسيان هم چون امويان به اين نتيجه مي رسند كه براي حفظ حكومت خود بايد براي ائمه محدوديت اعمال كنند و ديگر سياست تحبيب كارايي ندارد و همچنين خراساني ها ديگر مثل زمان امام صادق(ع) تا امام رضا(ع) اهل اعتراض و شورش نيستند.
يکشنبه 12 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خراسان]

[مشاهده در: www.khorasannews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 120]