شواهد اصالت وجود

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: درباره حقيقت هستى سخن از حد و رسم منطقى نمى‏توان به ميان آورد ولى گزاف نيست اگر گفته شود حقيقت هستى جز عينيت و تحقق چيز ديگرى نيست و اگر چنين است چگونه مى‏توان گفت‏حقيقت هستى عينيت و تحقق ندارد؟ معنى تحقق وجود اين است كه هستى اعم از اين كه واجب الوجود باشد يا ممكن الوجود در عينيت و تحقق خود به غير وجود نيازمند نيست در حاليكه ماهيات بدون وجود تحقق‏پذير نبوده و نمى‏توان از هستى آنها سخن به ميان آورد.

بايد توجه داشت كه امكان در باب وجود با آنچه امكان در باب ماهيات خوانده مى‏شود تفاوت اساسى داشته و نبايد ميان آنها خلط و اشتباه كرد. امكان در باب وجود به معنى ربط و تعلق بوده و اين ربط و تعلق كه عين هستى و تحقق ممكن الوجود را تشكيل مى‏دهد به هيچ وجه با ضرورت ذاتى آن منافات ندارد.

كسانى كه با مسائل منطقى آشنائى دارند به خوبى مى‏دانند كه در قضيه ضروريه ذاتيه يك قيد همواره معتبر شناخته مى‏شود كه آن قيد جز دوام وجود موضوع چيز ديگرى نيست‏به عبارت ديگر وقتى گفته مى‏شود انسان بالضروره ناطق است معنى منطقى آن اين است كه مادام انسان موجود است ناطق بودن نيز براى او ضرورت ذاتى دارد پرواضح است كه ضرورى بودن ناطق براى انسان بطور ذاتى هرگز منافى اين نيست كه وجود ناطق از آن جهت كه وجود است عين ربط و فقر و تعلق به حق بوده باشد به اين ترتيب امكان در باب وجود كه در اصطلاح صدرالمتالهين امكان فقرى خوانده مى‏شود عين ربط و فقر و تعلق بوده و اين خود نحوه‏اى از وجود و يك سنخ از هستى بشمار مى‏آيد به عبارت ديگر مى‏توان گفت ربط محض و تعلق صرف نحوى از وجود است و نمى‏توان آن را يك امر اعتبارى و انتزاعى بشمار آورد و از اينجا مى‏توان دريافت كه قول به اصالت وجود به واجب الوجود بالذات تبارك و تعالى اختصاص نداشته و هرجا كه پاى وجود در ميان است اين قول نيز مى‏تواند صادق باشد به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه وجود خاص هرگز بدون ماهيت نبوده و ماهيات با وجودهاى خاص خود به حسب مقام واقع چه در عالم عين و چه در عالم ذهن متحد و يگانه شناخته مى‏شوند ولى اين مسئله نيز مسلم است كه مفهوم ماهيت در اعتبار عقل و ادراك غير از مفهوم وجود بشمار مى‏آيد به اين ترتيب وجود و ماهيت همواره با يكديگر متحد و يگانه بوده و اتحاد ميان آنها از نوع اتحاد ميان يك امر عينى خارجى با يك مفهوم اعتبارى انتزاعى خواهد بود البته در اين اتحاد و يگانگى هر يك از وجود و ماهيت‏به وجهى بر ديگرى تقدم دارد.

تقدم وجود و ماهيت‏بر يكديگر هرگز بمعنى تاثير يكى از آنها بر ديگرى نيست تاثير ماهيت در وجود معنى محصل و معقولى ندارد زيرا اگر ماهيت در وجود تاثير داشته باشد بايد قبل از وجود خود موجود شده باشد وا ين امر با نصروره باطل است تاثير وجود در ماهيت نيز نمى‏تواند مقبول واقع شود زيرا ماهيت مجعول نيست و نسبت آن نيز با وجود و عدم در حد ذات يكسان است.

به اين ترتيب وقتى از تقدم وجود بر ماهيت‏سخن گفته مى‏شود منظور اين است كه وجود در تحقق و عينيت اصل بوده و ماهيت تابع آن بشمار مى‏آيد ولى هنگامى كه از تقدم ماهيت‏بر وجود سخن به ميان مى‏آيد منظور اين است كه عقل مى‏تواند صرف نظر از هرگونه وجود خارجى يا ذهنى به ملاحظه و اعتبار ماهيت پردازد و در اين ملاحظه و اعتبار وجود را حمل بر آن نمايد.

البته بايد توجه داشت كه حمل وجود بر ماهيت هرگز بمعنى اين نيست كه وجود در تحقق خود تابع ماهيت‏شناخته مى‏شود زيرا همانگونه كه يادآور شديم تحقق و عينيت از آن وجود است و هر چيز ديگرى تنها بواسطه وجود مى‏تواند به مرحله تحقق و عينيت قدم گذارد.

از اينجا مى‏توان دريافت كه قضاياى فلسفى در فلسفه صدرالمتالهين برخلاف آنچه در ظاهر مشاهده مى‏شود مقلوب است و معنى اين كه گفته مى‏شود مثلا عقل موجود است، نفس موجود است و هكذا به اين صورت خواهد بود كه موجود از آن جهت كه موجود است‏به تعين عقل و نفس تيعنى مى‏گردد به عبارت ديگر مى‏توان گفت در فلسفه صدرالمتالهين موضوع واقعى وجود يا موجود بماهو موجود است كه از عوارض ذاتى آن بحث و گفتگو بعمل مى‏آيد البته موضوع هر يك از علوم با موضوعات مسائلى كه در آن علم مورد بررسى قرار مى‏گيرد تفاوت دارد ولى در عين حال بين موضوع علم و موضوعات مسائل آن نوعى اتحاد بر قرار است كه اين اتحاد را مى‏توان از نوع اتحا ميان كلى طبيعى و افراد آن بشمار آورد.

با توجه به آنچه در اينجا ذكر شد به روشنى معلوم مى‏شود كه اگر در ظاهر و به حسب مقام تصور، وجود عارض بر ماهيت مى‏گردد در واقع و به حسب نفس الامر ماهيات عارض وجود بوده و موجودات ماهوى از شواهد اصالت وجود تعينات و تجليات وجود بشمار مى‏آيند عارف روشن ضمير به همين مسئله اشاره كرده آنجا كه مى‏گويد: من و تو عارض ذات وجوديم مشبك‏هاى مشكات شهوديم

توجه به آنچه در اينجا ذكر شد نشان مى‏دهد كه تحقق و عينيت از آن وجود است و هر چيز ديگر اعم از اين كه در ذهن باشد يا در خارج به بركت وجود تحقق مى‏پذيرد.

به اين ترتيب وجود از هر چيز ديگرى براى اين كه تحقق و عينيت داشته باشد شايسته‏تر و سزاوارتر است توجه و دقت در مثال بياض و ابيض مى‏تواند به اين مسئله روشنائى بيشترى به بخشد بسيارى از چيزها را مى شناسيم كه چون داراى رنگ بياض هستند ابيض شناخته مى‏شوند البته خود حقيقت‏بياض نيز بدون ترديد ابيض بشمار مى‏آيد ولى حقيقت اين است كه بياض به ابيض بودن از هر چيز ديگرى كه ابيض شناخته مى‏شود شايسته‏تر و سزاوارتر است. اين سخن در مورد مضاف حقيقى و مضاف مشهورى نيز صادق است ترديدى نيست كه مضاف مشهورى بواسطه مضاف حقيقى مضاف شناخته مى‏شود بنابراين مضاف حقيقى به مضاف بودن شايسته‏تر و سزاوارتر خواهد بود در اين مورد مثال‏هاى ديگرى نيز هست كه ما از ذكر آنها در اينجا خود دارى مى‏كنيم.

بنظر مى‏رسد برخى اهل تحقيق كه ذات را در مشتق ماخود نمى‏دانند به همين نكته توجه داشته‏اند و البته سخن آنان نيز در اين باب بحكم و معتبر است اگر كسى به درستى در هستى به تامل پردازد به روشنى در مى‏يابد كه براى برخى اشخاص مسئله نزاع و كشمكش ميان طرفداران اصالت وجود و مخالفان آنان به درستى مطرح نشده و تحرير محل نزاع در اين باب به وضوح و روشنى انجام نپذيرفته‏است.

كسانى كه قبل از ورود در اين مبحث‏به تحرير محل نزاع پرداخته و جايگاه اختلاف ميان دو طرف مسئله را به وضع روشن مى‏كنند به نظريه بديهى بودن اصالت وجود نزديك مى‏شوند.

البته كسانى نيز هستند كه قول به اصالت وجود را به هيچ وجه بديهى نمى‏دانند و براى اثبات آن به اقامه برهان مى‏پردازند. اين اختلاف و دو گانگى در مورد مسئله اثبات واجب نيز قابل مشاهده بديهى و ضرورى است و به اقامه برهان نيازى ديده نمى‏شود.

گروهى ديگر به عكس گروه اول اعتقاد دارند كه وجود واجب يك امر نظرى است و براى اثبات آن بايد به استدلال توسل جوئيم.

صدرالمتالهين كه قهرمان مسئله اصالت وجود شناخته مى‏شود براى اثبات اصالت وجود به برهان و استدلال توسل جسته و به وضوح و بداهت آن اكتفا نكرده است او مشعر سوم از كتاب «المشاعر »خود را به اين بحث اختصاص داده و براى اثبات اصالت وجود به هشت طريق استدلال كرده است البته او كلمه برهان يا اصطلاح قياس و استدلال را در اينجا بكار نبرده و سخنان خود را تحت عنوان شواهد سامان داده است ما در اينجا به ذكر اين شواهد مى‏پردازيم نا معلوم شود كه اين فيلسوف تباله بر چه اساس و ميزانى مسئله اصالت وجود را پايه تفكر و مبناى انديشه خويش ساخته است.

شاهد اول

حقيقت هر شيئى هستى آن شيئى است و بواسطه هستى آثار و احكام هر شيئى بر آن مترتب مى‏گردد بنابراين، هستى، براى اين كه حقيقت‏شناخته شود از هر امر ديگرى شايسته‏تر است زيرا هر امر ديگرى تنها به واسطه هستى در زمره حقايق قرار مى‏گيرد.

به اين ترتيب اگر بگوئيم هستى حقيقت همه حقايق است‏سخنى به گزاف نگفته‏ايم به عبارت ديگر مى‏توان گفت كه هستى در «حقيقت‏بودن‏» خود به حقيقت ديگرى نيازمند نيست‏بلكه به خودى خود عالم عين و خارج را تشكيل مى‏دهد در حاليكه غير هستى يعنى ماهيات تنها به واسطه هستى در عالم عين و خارج تحقق مى‏پذيرند.

شاهد دوم

در اين مطلب ترديدى نيست كه جهان خارج و عالم ذهن طرف موجودات شناخته نمى‏شوند. وقتى گفته مى‏شود كه فلان شيئى در جهان خارج يا در عالم ذهنى موجود است منظور اين نيست كه جهان خارج با عالم ذهن ظرف يا محلى است كه آن موجود در اين ظرف استقرار يافته است‏بلكه مقصود از وجود داشتن چيزى در خارج اين است كه آن چيز داراى نوعى هستى است كه آثار و احكامش بر آن مترتب شده است و هنگامى كه گفته مى‏شود فلان شيئى در ذهن موجود است منظور اين است كه آثار و احكام خارجى آن موجود، بر آن مترتب نمى‏گردد.

با توجه به آنچه ذكر شد مى‏توان ادعا كرد كه اگر آنچه در خارج اصيل و متحقق است جز ماهيت چيز ديگرى نباشد لازمه آن اين خواهد بود كه بين وجود ذهنى و وجود خارجى هيچ گونه تفاوت و دو گانگى تحقق نپذيرد در حاليكه اين امر بالضروره باطل است زيرا ماهيت چه بسا در ذهن تحقق مى‏پذيرد ولى در جهان خارج موجود نيست.

شاهد سوم

اگر موجوديت و تحقق اشياء تنها به ماهيات آنها باشد و نه به امر ديگر مستلزم اين خواهد بود كه حمل برخى ماهيات‏پذير نباشد زيرا در حمل، دو مفهوم متغاير و متفاوت در وجود با يكديگر اتحاد پيدا مى‏كنند و حكم نيز بر همين نوع از اتحاد اشعار دارد به عبارت ديگر مى‏توان گفت‏حمل شيئى بر شيئى ديگر اشعار دارد به عبارت ديگر مى‏توان فت‏حمل شيئى بر شيئى ديگر بدين معنى است كه آن دو شيئى در وجود با يكديگر متحدند و در مفهوم و ماهيت غير يكديگرند. ترديدى نمى‏توان داشت كه آنچه مناط و ملاك غيريت است غير از آن چيزى است كه ملاك اتحاد و يگانگى شناخته مى‏شود حكما نيز آنجا كه گفته‏اند: حمل همواره مقتضى اتحاد در وجود خارجى و غيريت در ذهن است. به همين نكته اشاره كرده‏اند اكنون اگر وجود چيزى جز ماهيت نباشد مستلزم اين خواهد بود كه در حمل بين ملاك اتحاد و ملاك غيريت هيچ گونه تفاوتى تحقق نپذيرد و چون اين امر باطل شناخته مى‏شود ملزوم آن نيز باطل خواهد بود آشكار است كه صحت‏حمل همواره به نوعى وحدت و نوعى از غيريت وابسته است زيرا در وحدت محض حمل تحقق نمى‏پذيرد و در كثرت محض نيز حائى براى تحقق حمل وجود ندارد بنابراين اگر وجود امرى انتزاعى شناخته شود ناچار در وحدت و كثرت خود تابع آنگونه از معانى و ماهياتى خواهد بود كه با آنها اضافه و نسبت پيدا مى‏كند و هنگامى كه وجود در وحدت و كثرت خود تابع ماهيات شناخته شود حمل شايع و متعارف صورت نمى‏پذيرد و آنچه بعنوان حمل مطرح مى‏گردد جز حمل اولى ذاتى چيز ديگرى نخواهد بود.

شاهد چهارم

در مقابل كسانى كه وجود را امرى انتزاعى مى‏دانند گفته مى‏شود كه اگر وجود، موجود و متحقق نباشد هيچ يك از اشياء موجود نخواهد بود و چون موجود نبودن اشياء بالضروره باطل است موجود و متحقق نبودن وجود نيز باطل خواهد بود. بيان ملازمه به اين ترتيب است كه گفته مى‏شود: هرگاه ماهيت در حد ذات و مجرد از وجود لحاظ شود، ناچار معدوم خواهد بود و چنانكه صرف نظر از وجود و عدم مورد نظر قرار گيرد نه موجود خواهد بود و نه معدوم. اما اگر وجود به حسب ذات خود موجود و متحقق نباشد به هيچ وجه نمى‏توان از وجود يا ماهيت‏يكى را بر ديگرى حمل كرد زيرا ثبوت چيزى بر چيز ديگر و همچنين منضم ساختن يك شيئى به شيئى ديگر مستلزم يا فرع بر اين است كه «مثبت له‏» وجود داشته باشد. اكنون با توجه به اين كه ماهيت در حد ذات خود موجود نيست اگر وجود نيز در حد ذات خود موجود و متحقق نباشد چگونه مى‏توان از تحقق موجودات سخن به ميان آورد؟ كسى كه از وجدان سالم برخوردار باشد به روشنى مى‏داند كه اگر ماهيت‏يكى از سه حالت اتحاد يا معروض بودن و يا عارض بودن نسبت‏به وجود را نداشته باشد به هيچ وجه نمى‏توان آن را موجود بشمار آورد زيرا منضم ساختن يك امر معدوم به معدوم ديگر نيست چنانكه منظم ساختن يك مفهوم به مفهوم ديگر بدون اين كه حداقل يكى از آنها وجود داشته باشد يا هر دو عارض يك امر سوم شده باشند معنى صبح و قابل ملاحظه ئى ندارد.

بايد توجه داشت كه در نظر صدرالمتالهين ماهيت‏با وجود اتحاد پيدا مى‏كند ولى در نظر حكماى مشائى بنا بر قول مشهور ماهيت معروض وجود داشته البته برخى از صوفيه به عكس حكماى مشائى ماهيت را عارض بر وجود مى‏شناسند. در هر يك از اقوال سه گانه اين فرض مسلم گرفته شده است كه ماهيت در پرتو نور وجود تحقق مى‏يابد.

در اينجا موجود بودن هرچيز تنها از طريق انتساب به واجب الوجوب وجود براى ماهيت همان فرزند بودن براى فرزندان نيست زيرا اتصال ماهيت‏به وجود جز تحقق وجود ماهيت چيز ديگرى بواسطه نوعى نسبت است كه با يك شخص بعنوان پدر حاصل مى‏شود ولى آنچه ماهيات از طريق نسبت‏خود شان با واجب الوجود كسب مى‏كنند همان چيزى است كه وجود و تحقق آن را تشكيل مى‏دهد.

شاهد پنجم

اگر وجود صورت عينى و تحقق خارجى نداشته باشد در هيچ يك از انواع، جزئى حقيقى تحقق نمى‏پذيرد و در واقع شخص براى نوع بى معنى و بى وجه خواهد بود. زيرا ماهيت از آن جهت كه فقط ماهيت است از اشتراك ميان افراد كثير و همچنين از عروض كليت‏بر آن در عالم ذهن امتناع ندارد منضم ساختن مفاهيم كثير و متعدد به يك ماهيت نمى‏تواند آن را از اشتراك ميان افراد كثير خارج سازد به عبارت ديگر مى‏توان گفت تخصيص يك كلى به كلى ديگر اگر چه شمار آنها به هزار كلى بالغ گردد موجب تشخص نمى‏شود. به اين ترتيب براى اين كه شخص تحقق يابد به چيزى نياز است كه خود به حسب ذات متشخص باشد و كثرت وقوع آن قابل نصور نباشد آنچه از اين ويژگى برخوردار است جز وجود چيز ديگرى نيست اكنون اگر در افراد يك نوع وجود تحقق نداشته باشد هيچ يك از آن افراد در جهان خارج به ظهور نخواهد رسيد و اين امر خلاف فرض است. كسى نمى‏تواند ادعا كند كه تشخص افراد از طريق اضافه به تشخص حق تبارك و تعالى حاصل مى‏گردد زيرا اضافه يك شيئى به شيئى ديگر پس از حصول تشخص امكان‏پذير مى‏گردد. از اين نكته نيز نبايد غافل بود كه اضافه از آن جهت كه اضافه است‏يك امر عقلى و كلى بشمار مى‏آيد. در اين مسئله نيز ترديد نيست كه انصمام يك كلى به كلى ديگر موجب تشخص نمى‏گردد. به اين ترتيب تشخص افراد يك نوع از طريق توسل به معنى اضافه قابل توجيه نخواهد بود. البته اين سخن تنها هنگامى مى‏تواند درست‏باشد. كه اضافه بعنوان يك مفهوم يا يك مقوله مطرح گردد. اما آنجا كه از اضافه اشرافيه سخن به ميان مى‏آيد حضور و شهود ملاك و مناط امور است و از علوم حضولى و طبقه بندى مقولات و مفاهيم كارى ساخته نيست.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 477]