نگاهي به كتاب نقد ادبي و دموكراسي اثر دكتر پاينده

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: نگاهي به كتاب نقد ادبي و دموكراسي اثر دكتر پاينده

مرور- حسين حسيني:
خواننده آخرين كتاب حسين پاينده (انتشارات نيلوفر) با نقدهاي ادبي او درباره آثار و موضوعات مختلفي آشنا ميشود.نقد شعري از سهراب سپهري، بررسي چند آگهي تبليغاتي، داستانك، جهاني شدن ادبيات ايران، نقد جديد، مرگ مولف، بررسي رمان صيد قزل آلا در امريكا و مواردي ديگر از موضوعات مطرح شده در اين كتاب است.
در مقدمه کتاب «نقد ادبی و دموکراسی» به اين نكته اشاره شده كه:«نظریه و نقد ادبی جزء مهمترین دروس دانشگاهی در رشته ادبیات در دانشگاههای غربی است و سالانه صدها عنوان کتاب و مقاله در زمینه نقد ادبی توسط ناشران غربی منتشر می شود، اما در کشور ما این حوزه ادبی از کمبود و محدودیت منابع رنج ميبرد و هنوز غالب نقدهايي که بر آثار شاعران و نويسندگان نوشته ميشود ناشي از پسندهاي شخصي ناقد و احساس خشنودي يا عدم خشنودي وي از اثر مورد نظر است تا نشان دهنده بررسياي متکي به نظريههاي ادبي از چگونگي شکل گيري و القاي معنا در آن آثار»(ص8).
وي علت اصلي نهادينه نشدن نقد ادبي در کشور ما را فقدان ذهنيت دموکراتيک ميداند؛ فقدان اين نگرش سبب ميشود تا نظريههاي ادبي جديد موضوعاتي نامربوط به زندگي جلوه کنند و به اين ترتيب کاربرد اين نظريههابه منظور نقد متون، کاري بيهوده به نظر برسد(ص10).
کتاب نقد ادبي و دموکراسي «مجموعهاي از جستارهاي گوناگون درباره نظريه و نقد ادبي جديد است که با هدف دامن زدن به تکثر آراء و نيز به منظور تاکيد بر شالوده دموکراتيک اين حوزه علوم انساني»(ص 11) انتشار يافته است.
اين کتاب داراي سيزده بخش يا مقاله مختلف است که بخش اول آن با عنوان «مرگ مولف در نظريههاي ادبي جديد» تلاش ميکند تا جايگاه مولف در برخي از نظريههاي ادبي مدرن را مورد بررسي و تحليل قرار دهد؛ از ميان اين نظريهها، سه نظريه «نقد نو»، «فرماليسم روسي» و «پساساختارگرايي» نقش به سزايي در شکل گيري نگرش جديد نسبت به مولف داشتهاند که به تفصيل در اين بخش مورد بحث قرار گرفتهاند.
يکي از معضلات نقد ادبي در کشور ما اين است که در بررسي متن هنوز «مولف» جايگاهي اساسي دارد اما بر خلاف اين ديدگاه که متاسفانه هنوز در نقد آثار ادبي در کشور ما حاکم است، در نظريههاي ادبي مدرن هرچه به دوران معاصر نزديکتر ميشويم از اهميت مولف در بيان معناي متن کاسته ميشود.
پيدايش نقد نو در نخستين دهههاي قرن بيستم نقطه عطفي در اين ديدگاه سنتي درباره مولف است. مهمترين بر نهاد منتقدان نو اين بود که معناي متن را صرفاً در خود متن و با بررسي ويژگيهاي آن مورد بحث قرار داد(ص16).
نظريهپردازان فرماليسم روسي ديدگاهي مشابه با منتقدان نقد نو داشتند. از نظر آنان برخلاف ديدگاههاي سنتي راجع به نسبت زندگينامه مولف و آثار او، گاه فعاليتهاي ادبي يک شاعر يا نويسنده است که مسير يا اهداف زندگي او را تعيين ميکند و نه برعکس.
بر اساس اعتقاد پساساختارگرايان نبايد مولف را خاستگاه معناي متن دانست زيرا با اين کار مجموعه خاصي از معاني را بر ساير معاني ممکن ارجحيت ميدهيم. از نظر آنان منشأ معنا را بايد در خواننده جستوجو کرد و متن چيزي نيست جز بازي آزادانهاي که خواننده در نشانههاي به کار رفته در چارچوب زبان تشخيص ميدهد يا در آن مشارکت ميکند(ص27).
بارت در مقاله معروف «مرگ مولف» جايگاه خواننده را در قرائت نقادانه متن ارتقاء ميدهد و معتقد است که معناي متن پيامد تفسير خواننده است، نه بازتاب انديشههاي مولف. از نظر او ديگر هيچ قرائت درستي براي تعيين معناي متن وجود ندارد. فوکو از اصطلاح «مولف- کارکرد» استفاده ميکند و اعتقاد دارد «مولف- کارکرد» مشخصه شيوه هستي و اشاعه و کارکرد گفتمانهايي خاص در جامعه است و به جاي يافتن رد پاي مولف در متن ميبايستي «مولف- کارکرد» را مورد بررسي قرار داد.

پاينده در بخش دوم کتاب با عنوان «تباين و تنش در ساختار شعر نشاني»، درابتدا آراء فرماليستها-منتقدان نو- را درباره اهميت شکل شعر بيان ميکند و سپس بر اساس رهيافت فرماليستي(شکل مبنايانه) به نقد شعر «نشاني» سروده سهراب سپري ميپردازد.
فرماليستهابا محوري ساختن جايگاه شکل در نقد ادبي، ادبيات را به حوزهاي قائم به ذات تبديل کردند. بنابر ديدگاه آنها «شکل» ترجمان يا تجلي محتواست و براي راه بردن به محتوا شيوه متفاوتي را بايد در پيش گرفت که در اين شيوه عوامل برون متني مانند تاريخ و زندگينامه در تفسير متن نامربوط محسوب ميشود.
در بخش سوم با عنوان «فرا داستان: سبکي از داستان نويسي در عصر پسامدرن» برخي از ويژگيهاي ادبيات پسا مدرن تبيين شده است.
در اين بخش مولف درابتدا به پسامدرنيسم پرداخته است و سيري تاريخي از تکامل نظريهها و ديدگاهها در اين زمينه را بيان کرده است يکي از ديدگاههاي مطرح درباره پسامدرنيسم، ديدگاه بودريار است که وي پسامدرنيسم را وضعيتي ميداند که در آن ايماژ يا فراواقعيت جاي واقعيت را گرفته است. به زعم وي رسانههاي جمعي واقعيت را بياثر کردهاند و غياب جهان و جايگزين شدن واقعيت با تصوير را از ديدگان ما پنهان ميکنند(ص66).
مؤلف سپس روند تاريخي اصطلاح فراداستان را ذکر کرده و برخي ويژگيهاي اين نوع ادبي را ذکر است. فراداستان به يکي از انواع ادبيات داستاني پسامدرن اطلاق ميشود. در رمان فراداستان خواننده مصرف کننده منفعل موادي نيست که نويسنده در اختيارش ميگذارد بلکه فعالانه در ساختن دنياي داستان مشارکت ميکند.
در بخش بعدي با عنوان«ساختار يک رمان پسامدرن» رمان صيد قزل آلا در آمريکانوشته ريچارد برتيگن که يکي ازمشهورترين رمانهاي پسامدرن است، مورد نقادي قرار گرفته است.
اين رمان دائماً توجه خواننده را به ماهيت داستاني خود و به برساخته و تصنعي بودن خود جلب ميکند و برخلاف رمانهاي ادوار گذشته نميکوشد تا واقعيتي بيروني را بازتوليد يا بازنمايي کند، بلکه ميخواهد موضوع داستاننويسي و مناقشه پذيري مرزهايي که بين واقعيت و تخيل قايل است را برجسته کند(ص95).
در بخش بعدي با عنوان «ملاحظاتي درباره چشم اندازي جهاني شدن ادبيات معاصر ايران» به آسيب شناسي ادبيات معاصر ايران و موانع پيش روي آن در راه جهاني شدن ادبيات معاصر ايران پرداخته شده است.
مولف کتاب سه مانع اساسي در جهت رسيدن به چنين موقعيتي را بيان کرده است؛ اول پديد نيامدن سبکهاي ادبي از دل ضرورتهاي اجتماعي و فرهنگي، دوم: فقدان گفتگوي انتقادي با فرهنگ، سوم فقدان جريان جدي نقد ادبي.
مولف کتاب بخش بعدي کتاب را با عنوان «داستانک» و توانمندي آن براي نقد فرهنگ به معرفي داستان اختصاص داده است. نويسنده در ابتدا به تعريف و معرفي داستانک پرداخته است؛ وي ويژگي مهم داستانک را ايجاز و فشردگي فوق العاده داستانک دانسته است؛
وي به معرفي ساختار و عناصر موجود در داستانک پرداخته است که عبارتند از: شخصيتهاي داستانک، کشمکش، حال وهواي داستانک، اوج، رواي و مضمون يا درونمايه داستانک. در ادامه داستانک صفحه حوادث نوشته علي قانع به سبک نقد نو مورد تحليل قرار گرفته است.
در بخش بعدي کتاب با عنوان «شيوههاي جديد نقد ادبي: مطالعات فرهنگي»، در ابتدا به معرفي و بيان مفاهيم نظري مطالعات فرهنگي پرداخته شده است و سپس ويژگيهاي مشترک ژانر ادبي داستانک و آگهي تجاري روايتي مورد بحث قرار گرفته است و سپس با رويكردي به مطالعات فرهنگي چند آگهي تجاري مورد نقد قرار گرفته است.
اين رويکرد تاثير زيادي در نظريه و نقد ادبي جديد بر جاي گذاشته است و بر اثر اين رويکرد مقولات غالب در مطالعات ادبي سنتي به موضوعاتي نامفروض و محل ترديد تبديل شدهاند. مطالعات فرهنگي چشماندازي نو براي مطالعه درباره تبليغات براي پژوهشگران حوزه فرهنگ و بخصوص زندگي روزمره فراهم ميکند.
بخش بعدي کتاب به اسطوره شناسي و مطالعات فرهنگي اختصاص دارد و تبيين يونگ از شکلگيري اسطوره مدرن مورد بحث قرار گرفته است. مولف آورده است که در رهيافت يونگ به اسطوره، دنياي رواني انسان ارتباطي ناگسستني با اسطورههاي اجتماعي و فرهنگي دارد و مطالعه درباره اسطوره، تفحصي درباره سازوکار حيات رواني انسان و نوعي مطالعه فرهنگي درخصوص باورهاي عمومي و خاستگاه ناپيداي اين باورها تلقي ميشود.
مطالعه اسطوره شناسانه يونگ درباره بشقاب پرنده، کاربردپذيري مفاهيم و روش شناسي ذاتاً فردمحور روانشناسي به منظور فهم پديدهاي عمومي در فرهنگ و يا به عبارت ديگر، تلفيق پذيري اسطوره شناسي و مطالعات فرهنگي را نشان ميدهد(ص197).
در بخش بعدي کتاب با عنوان «فرويد و نقد ادبي» در ابتدا شالوده نظري رويکرد فرويد به ادبيات ذکر شده است و سپس نقدي که فرويد بر آثار داستايوفسکي انجام داده است، به تفصيل شرح داده شده است.
نقد فرويد بر آثارداستايوفسکي با عنوان «داستايوفسکي و پدرکشي» نمونهاي از نقد ادبي روانکاوانه کلاسيک است. دراين نوع نقد، متن نشانه بيماري نويسنده تلقي ميشود به عبارت ديگر متن يک اثر ادبي در حکم يک روياست و منتقد شيوهاي را که براي رمزگشايي از رويا به کار ميبرد، عيناً براي فهم نابساماني روان نويسنده کاربردپذير ميداند. اثر ادبي براي فرويد مجموعهاي از شواهد براي تعيين بيماري نويسنده دارد و فرويد به اين منظور به زندگينامه نويسنده استناد ميکند.
در «نقد ادبي و دموکراسي» نويسنده سعي ميکند نادرستي اين ديدگاه نشان داده شود که يک متن ادبي را بايد بدون توجه به رويدادهاي اجتماعي يا اوضاع فرهنگي و سياسي نقد کرد. بدين منظور در اين فصل نويسنده سعي ميکند تا از راه تفحص در خاستگاهها و سير تاريخي دموکراتيک اين حوزه از علوم انساني ماهيت دموکراتيک آن نشان داده شود. به اعتقاد نويسنده مهمترين معضل کنوني تدريس نقد ادبي روحيه غير دموکراتيک و ناسازگار با ذات نقد ادبي است.
بخش آخر کتاب نيز با عنوان «شحنه بايد که دزد در راه است» به معضل سرقت ادبي پرداخته شده و مولف نکاتي درباره تعريف سرقت ادبي بيان کرده است. وي تلاش کرده تا نشان دهد کتاب نظريههاي نقد ادبي معاصر مصداق بارز سرقت ادبي است زيرا به اعتقاد وي بسياري از بخشهاي اين کتاب عيناً از روي آثار وي رونوشت شده است. در پايان اين بخش نيز جنبههاي حقوقي و پيامدهاي اجتماعي و فرهنگي سرقت ادبي مورد بحث قرار گرفته است.
کتاب نقد ادبي و دموکراسي به شيوه موجز و روشن، شيوهها و نظريههاي نوين نقد ادبي را معرفي کرده است و از طريق کاربست عملي اين نظريههادر نقد، مانند نقد شعر نشاني و يا نقد آگهيهاي تجاري، در عمل نيز شيوههاي نوين نقد را به تصوير کشيده است.
اين کتاب ميتواند گامي به سوي گذر از شيوههاي سنتي مولف مبناي نقد و اتخاذ رويکردهاي نوين در نقد آثار ادبي باشد هرچند که بنا به اعتقاد نويسنده رواج شيوههاي نوين نقد نيازمند برخورداري از ذهنيتي دموکراتيک است که تا رسيدن به اين مرحله ما راه دشوار و طولانياي در پيش داريم.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 903]