كاپيتولاسيون در ايران از آغاز تا پايان

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: كاپيتولاسيون در ايران از آغاز تا پايان
خبرگزاري فارس: كاپيتولاسيون از كلمه (capitulate) به معناي شرط گذاشتن و در معناي لغوي آن سازش و تسليم آمده است. كاپيتولاسيون به قراردادهايي اطلاق مي شود كه به موجب آن اتباع يك دولت در قلمرو دولت ديگر مشمول قوانين كشور خود مي شوند و آن قوانين توسط كنسول آن دولت در محل اجرا مي شود.

مقدمه
كاپيتولاسيون(Capitulation) از كلمه (capitulate) به معناي شرط گذاشتن و در معناي لغوي آن سازش و تسليم آمده است. كاپيتولاسيون به قرارداد هايي اطلاق مي شود كه به موجب آن اتباع يك دولت در قلمرو دولت ديگر مشمول قوانين كشور خود مي شوند و آن قوانين توسط كنسول آن دولت در محل اجرا مي شود ، به همين جهت در فارسي به آن" حق قضاوت كنسولي " نيز گفته مي شود . مقررات كاپيتولاسيون اگر چه از دوره صفوي به صورت نانوشته در مورد اتباع اروپايي رعايت مي شد اما به صورت قانون از دوران قاجار پس از جنگ هاي ايران و روسيه طي عهد نامه تركمانچاي به اتباع دولت روسيه تزاري داده شد.1
با اين حال حق قضاوت اتباع يك كشور به همان عرف و قانون كشور متبوع در يك كشور ديگر امري بود كه در ايران از دوران صفويه وجود داشته اما با اين تفاوت اساسي كه چنين حقي، محترمانه و اغلب مواقع تعهدي دو سويه بوده است رويه اي كه با تفوق روسيه بر ايران بالاجبار كنار گذاشته شد و از آن پس «تحميلي» گرديد ولي اگرچه در دوران قاجار اين امر با توجه به شكستي كه ايران در طي جنگ‌ها نصيبش شد بر ملت و دولت ما تحميل گرديد اما در دوران محمد رضا پهلوي كاپيتولاسيون به مثابه هديه‌اي به امريكا اهدا گرديد.

چگونگي تصويب لايحه كاپيتولاسيون
روي كار آمدن دموكرات ها در پاييز 1339 در آمريكا و رياست جمهوري جان.اف. كندي تاثير فراوان در تغيير سياست حكومت ايران داشت، كندي كه بر لزوم فضاي باز سياسي و اقتصادي در كشورهاي جهان تاكيد داشت خواهان ايجاد اصلاحات اقتصادي و سياسي در كشورهاي ثروتمند و نفت خيز جهان سوم بود تا با ايجاد رفورم در نظام سياسي، اقتصادي و اجتماعي اين كشورها از قيامهاي مردمي جلوگيري كرده و دوام و بقاي سياسي دولت هاي وابسته را تضمين كند.
رژيم شاه كه همواره متاثر از نظام حكومتي آمريكا بود براي اجراي سريع اصلاحات اقتصادي و سياسي مورد نظر كاخ سفيد تحت فشار قرار گرفت، به همين منظور شاه به توصيه مشاوران آمريكا يي اش درصدد تغييراتي تحت عنوان «اصلاحات اجتماعي» برآمد.
تصويب لايحه موسوم به «اصلاحات ارضي» از طرف هيات دولت در تير ماه 1340 و برگزاري رفراندوم شاه و تصويب لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي در فروردين 1341 در راستاي همين تغيير سياست بود، اين طرح ها از حمايت دولت آمريكا برخوردار بود و مطبوعات آمريكايي اجراي آن را مي ستودند.2 پس از اين، احيا نظام كاپيتولاسيون با هدف برداشتن موانع حقوقي و قانوني حضور نيروهاي آمريكايي در ايران و تضمين امنيت آنان ،مورد توجه قرار گرفت كه در اسفند1340 از سوي سفارت آمريكا به دولت امير اسدالله علم پيشنهاد و به تصويب هيئت دولت او در مهر1342 رسيده بود. در اسفند 42 علم از نخست وزيري بر كنار و جاي خود را به حسنعلي منصور داد. منصور كه روابط نزديكي با آمريكايي ها داشت، پس از معرفي كابينه خود يكي از نخستين اقداماتش اين بود كه طرح «مصونيت مستشاران نظامي آمريكايي» را كه به عنوان ماده واحده اي در دوره دولت علم به مجلس سنا ارائه شده بود دوباره به مجلس سنا برد. متن لايحه از اين قرار بود:

لايحه اجازه استفاده مستشاران نظامي امريكا در ايران از مصونيت‌ها و معافيت‌هاي قرارداد وين
ماده واحده: با توجه با لايحه شماره 18-2291-3157-25/11/1342 دولت و ضمائم آن كه در تاريخ 21/11/43 به مجلس سنا تقديم شده، به دولت اجازه داده مي‌شود كه رييس و اعضاي هيئت‌هاي مستشاري نظامي ايالات متحده را در ايران كه به موجب موافقتنامه‌هاي مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهي مي‌باشند از مصونيت‌ها و معافيت‌هايي كه شامل كارمندان اداري و فني موصوف در بند و ماده اول قرارداد وين كه در تاريخ هيجدهم آوريل1961 مطابق بيست و نهم فروردين ماه1340 به امضا رسيده‌است، ميباشد- برخوردار نمايد. 3

مجلس سنا پس از چند ماه بررسي سرانجام در مرداد 1343 لايحه را تصويب و آن را به شوراي ملي فرستاد. اين طرح در ابتدا با مخالفت نمايندگان مجلس مواجه شد ولي منصور به سختي از لايحه دفاع كرد و به قصد آرام كردن فضا و ساكت كردن مخالفان ، آشكارا و به عمد به آنان درباره مفاد لايحه دروغ گفت. او حتي به خبرنگاران هم دروغ گفت و اين مصونيت را تنها از آن مستشاران نظامي دانست و ساير اتباع آمريكايي را از آن مستثني دانست.4 منصور، براي اين كه جريان تصويب لايحه را بسيار عادي و طبيعي نشان دهد، استدعاي فوريت كرد و علت آنرا يك مطلب كاملاً ساده و عادي تلقي كرد.5

مجلس شوراي ملي188 نفر نماينده داشت كه 140 كرسي آن در اختيار حزب ايران نوين بود. دولت براي اين كه در رأي‌گيري دچار مشكل نشود روز قبل از طرح لايحه در مجلس، با نمايندگان حزب ايران‌نوين يك نشست خصوصي برپا كرد. جالب آنكه گزارش اين جلسه خصوصي در بعدازظهر همان روز از سوي كاردار سفارت امريكا به واشنگتن ارسال شد.6 جلسه رأي گيري لايحه در مجلس، روز 21مهر ماه 1343 در ساعت 8 صبح آغاز به كار كرده و تا 5 بعدازظهر ادامه پيدا كرد. جلسه حتي براي صرف ناهار تعطيل نشد. در اين جلسه 15 نفر از نمايندگان عليه لايحه صحبت كردند كه آنها نيز بعداً صحبت‌هاي خود را پس‌گرفتند. سرانجام لايحه مزبور در مجلس شوراي ملي با 74 رأي موافق و 61 رأي مخالف در ميان136 نفر، در حالي كه تعدادي از ماموران سفارت آمريكا در صف تماشاچيان نشسته بودند ، به تصويب رسيد.
عكس العمل امام عليه اين لايحه

با ظهور امام در اوايل دهه چهل به تدريج حوزه علميه قم به عرصه اي براي مخالفت با رژيم شاهنشاهي تبديل شد .امام در جريان لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي (مصوب 6 مهر 1341) از مراجع طراز اول قم خواست تا مشتركاً طي تلگرافي مخالفت خود را به شاه اعلام كنند.7پس از آن امام برگزاري رفراندوم «شاه و مردم» را طي اعلاميه اي «رفراندوم اجباري» ناميد و آن را تحريم كرد .8 اگر چه رژيم در صدد آن بود تا تصويب لايحه كاپيتولاسيون در جامعه بازتاب چنداني نداشته با شد اما امام خميني (ره)چند روز پس از تصويب لايحه از آن آگاه شدند ودر جلسه‌اي كه با حضور شهيد محلاتي و آقاي مولايي بود، فرمودند: «اين از آن اموري است كه ما بايد دنبال كنيم و عزت اسلام را زنده كنيم. اين قصه رأي زنها نيست كه آنها به ما وصله ارتجاعي بچسبانند، اين قصه تقسيم اراضي نيست كه به ما بگويند طرفدار مالكين هستند، اين مسئله‌اي است كه تمام آزادي‌خواهان دنيا اين مسئله را قبول دارند كه ما براي آزادي مي‌جنگيم. ما هدفمان يك هدف ارتجاعي نيست؛ ما هدفمان اين است كه از زير يوغ استعمار امريكا و اسرائيل بيرون بياييم. ما مي‌خواهيم يك ملت مستقل باشيم نه زير يوغ استعمار امريكا كه مستشارانش در مملكت ما هر چه جنايت مي‌خواهند بكنند، بكنند و هيچ دستگاه قضايي حق نداشته باشد آنها را دستگير كند»9 صبح روز دوشنبه چهارم آبان 1343 كه مصادف با تولد حضرت فاطمه‌الزهرا(س) بود، امام تصميم گرفت كه در مورد كاپيتولاسيون سخنراني كنند. رژيم كه از قبل در جريان سخنراني امام قرار گرفته بود، با اعزام نماينده اي به قم، سعي كرد تا مانع سخنراني ايشان شود ولي امام اين فرد را به حضور نپذيرفت.10

امام خميني(ره) نطق تاريخي خود را با انالله و انا اليه راجعون آغاز كردند، سخنراني امام با اين جملات آغاز شد :« ...عزت ما پايكوب شد ، عظمت ايران از بين رفت، عظمت ارتش ايران را پايكوب كردند، قانوني را به مجلس بردند كه در آن ما را ملحق كردند به پيمان وين ....كه تمام مستشاران نظامي آمريكا با خانواده هاشان، با كارمندهاي فني شان، با كارمندان اداري شان، با خدمه شان .... از هر جنايتي كه در ايران بكنند مصون هستند، آقا من اعلام خطر مي كنم، اي ارتش ايران من اعلام خطر مي كنم، اي سياسيون ايران من اعلام خطر مي كنم..... والله گناهكار است كسي كه فرياد نكند. اي سران اسلام به داد اسلام برسيد، اي علماي نجف به داد اسلام برسيد، اي علماي قم به داد اسلام برسيد....».11
سپس امام در همان روز بيانيه اي صادر كردند: «دنيا بداند كه هر گرفتاري كه ملت ايران و ملل مسلمين دارند از اجانب است، از آمريكاست، ملل اسلام از اجانب عموما و از آمريكا خصوصا متنفر است» در اين بيانيه از كاپيتولاسيون به عنوان سند بردگي ملت ايران ياد شده است.12 ايشان افزودند: «اگر در اين مبارزه صد هزار نفر هم شهيد بدهيم بهتر است از اين كه اين قانون ننگين تصويب شود، زيرا اين قانون همه مقدسات ما را زير پا گذاشته ‌است و استقلال ما را به بيگانگان فروخته ‌است». 13

* مهمترين پيامدهاي تصويب لايحه
تبعيد امام به تركيه: صبح روز 13 آبان نيروهاي نظامي منزل امام را محاصره و ايشان را دستگير كردند سپس ايشان را به تهران و از آن جا به وسيله هواپيماي نيروي هوايي ارتش، ايشان را به تركيه فرستادند .14از اين سخنراني، رژيم كه احساس ناتواني مي كرد در صدد بر آمد تا امام را از ايران تبعيد كند بعدازظهر 13 آبان راديو ايران اعلام كرد: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلايل كافي چون رويه آقاي خميني و تحريكات مشاراليه بر عليه منافع ملت و امنيت واستقلال و تماميت ارضي كشور تشخيص داده‌ شد، لذا در تاريخ 13 آبان ماه 1343 از ايران تبعيد گرديد.»

اين مطلب در جرايد عصر نيز چاپ گرديد. كاردار سفارت امريكا طي پيامي به امريكا اظهار خوشحالي كرد و نوشت: «سرانجام ما توانستيم از شر آن پيرمرد كه چوب لاي چرخ ما مي‌گذاشت راحت شويم.»15 به محض شنيدن خبر دستگيري و تبعيد امام (ره) بازار قم بسته شد‌، بازار تهران نيز تا مدت‌ها بسته ماند.

ترور حسنعلي منصور: حسنعلي منصور به عنوان عامل احياي مجدد كاپيتولاسيون در ايران و مدافع اين لايحه ننگين در مجلسين سنا و شوراي ملي و همچنين عامل تبعيد امام(ره) به تركيه، از سوي جمعيت موتلفه اسلامي ترور شد. روز پنجشنبه ساعت 10 صبح اول بهمن ماه 43 منصور مقابل درب اصلي مجلس واقع در ميدان بهارستان به دست محمد بخارايي ترور شد.

* لغو رسمي كاپيتولاسيون
كاپيتولاسيون سرانجام پس از پيروزي انقلاب در 23 ارديبهشت 1358 رسما لغو شد در بيانيه وزارت خارجه چنين آمده است: «به پيشنهاد هيات وزيران دولت موقت جمهوري اسلامي ايران و تصويب شوراي انقلاب اسلامي، قانون مصوب 21 مهر 1343 به اجازه استفاده مستشاران نظامي آمريكا در ايران از مصونيت ها و معافيت هاي قرارداد وين (كاپيتولاسيون ) از تاريخ 23/2/1358 لغو شد.»16

پي نوشتها :
1-حق قضاوت كنسولي (كاپيتولاسيون )،تهران،انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي،بي تا ص 54
2- سفر 20 بهمن 1340 (( چستر پاولز )) –مشاور كندي در امور آسيا و آفريقا – به تهران براي اعلام حمايت آمريكا از تصويب قانون اصلاحات ارضي صورت گرفت.
3- مجموعه كتابهاي دانشجويان مسلمان پيرو خط امام، ج 71
4- ميلاني . عباس، معماي هويدا ، تهران ،‌اختران ، 1380 ، صص 199-200
5-اسناد لانه جاسوسي ، تهران ، مركز نشر اسناد لانه جاسوسي ، 1369 ، ص 11
6-همان ص40
7-روحاني . حميد ،خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي،مركز اسناد انقلاب اسلامي،تهران،چ اول،1376 ص45
8- صحيفه نور ،ج1، صص 51-53
9-خاطرات شهيد محلاتي،همان ص 64
10- روحاني.سيد حميد ، بررسي و تحليل از نهضت امام خميني ، بي جا ، 1361 ، ج1 ،ص 716
11- مجموعه كتابهاي شرح وقايع انقلاب اسلامي ، ج 1، صص 169-178
12- امام خميني(ره)، صحيفه نور، ج 4، ص109
13-نظري.حيدر، خاطرات دري نجف آبادي ، مركز اسناد انقلاب اسلامي،تهران،چ اول،1384 ص 81
14-سيد حميد روحاني، نهضت امام خميني، تهران، مركز اسناد، 1376 ،ج 2، ص 59
15- اسناد لانه جاسوسي، ج 71، ص 220
16-روزنامه كيهان، 24ارديبهشت 1358 ص 2
...............................................................................
منبع: مركز اسناد انقلاب اسلامي
انتهاي پيام/
شنبه 11 آبان 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 44]