‏نيهيليسم: از انكار تا واقعيت

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: مقدمه

وقتي به آمارهاي نگران کننده ي طلاق، اعتياد و بسياري از آسيبها، جرايم و ‏ناهنجاريهاي اجتماعي نظر ميكنيم، آن گاه كه با سطح و كيفيت نازل فرهنگ عمومي، ‏آرزوها، انتظارات، آمال و شيوههاي زندگي و زيست (غيرجدي) گروههاي مختلف ‏اجتماعي مواجه مي شويم و به طوركلي، وقتي در پياده روي خيابان شهر قدم مي زنيم ‏و با رفتارها، كنشهاي اجتماعي، نحوه تقابل و برخورد شهروندان و به ويژه جوانان با ‏يكديگر، روبرو ميشويم، در ميمانيم كه واقعيتهاي اجتماعي قابل مشاهدهمان را ‏چگونه تحليل كنيم. و كدام دستگاه تحليلي و توصيفي ميتواند، به گونهاي اين ‏واقعيتها را تجزيه و تحليل كند كه زواياي بسيار متعدد و پر راز و رمز آن را ‏بازشناسي كند و دلايل قانعكنندهاي براي اين گونه واقعيتهاي تلخ بدست دهد. ‏نظريات مختلفي براي فهم و درك وقايع و پديدارهاي اجتماعي ميتوان و بايد ‏استخدام كرد و از رويكردهاي چندضلعي، به چهرههاي گوناگون آن پرداخت. يكي از ‏اين تئوريها كه ميتواند ما را جهت فهم علل ناهنجاريها و كنشهاي نامتعارف ‏‏(غيراخلاقي و غيرعقلاني)، كمك كند نظريه «نيهيليسم» است. نيهيليسم كه در مقابل آن ‏نيست انگاري، هيچ انگاري، پوچ گرايي و...، وضع كردهاند، به مثابه دستگاه تحليلي ‏است تا بتوانيم از طريق آن پي به علل بسياري از اين رفتارهاي بيمارگون و مخرب ‏ببريم. به واقع، مطالعهي واقعيتهاي ناخوشايند وآزاردهنده، با رويكرد نيهيليسم، ما را ‏با زمينهها، علل، پيامدها و چيستي آنها، آشنا ميسازد. بنابراين «نيهيليسم» (در اين ‏مقاله)، به عنوان چهارچوب تجزيه و تحليل و فهم عناصري است كه نيازمند درك ‏درست از آنها هستيم.‏

بررسي و فهم صحيح و دقيق رفتارهاي فردي و اجتماعي، مستلزم دستيابي به ‏شناخت افراد از زندگي و نحوهي مواجههشان با مسئلههايشان است. وقتي ميتوانيم ‏چرايي ر فتار يك فرد را (آن چه در حاق واقع است) توضيح دهيم كه درك او را از ‏خودش، نگاهش را به زندگي، انسان، دنيا و هستي، كشف نمائيم. هستي شناسي، ‏بنياديترين علتها را در اختيار ميگذارد. به نحو موجز اين سؤال پيش ميايد كه، ‏افراد، چه دركي از زندگي و جهان و هستي دارند. وقايع، رفتارها و واقعيتهاي بيروني ‏را چگونه معنا ميكنند؟. به عنوان مثال، زندگي براي آنها چه معنايي دارد. رنج ها را ‏چگونه معناسازي ميكنند. هستي خود و بودنشان را چگونه تحليل و توجيه ميكنندو ‏در برابر وپوشش از حيات و زندگي چه پاسخي خواهند داد؟ ‏

آيا اساسا پرسشهاي وجودشناختي «مولوي» برايشان مطرح مي شود و چه ‏جوابهايي براي آن دست و يا كردهاند؟ مولوي ميگويد: ‏

سالها فكر من اين است و همه شب ‏سخنم

كه چرا غافل از احوال دل خويشتنم

از كجا آمدهام، آمدنم بهر چه بود

به كجا ميروم آخر، ننمايي وطنم

دغدغههاي وجودشناختي (اگزيستانسياليستي) را با چه تئوري حل و فصل ‏ميكنند؟ چگونه با پرسشهاي هستي شناختي و اضطرابهاي اگزيستانسياليستي ‏‏(وجودشناختي) مواجه ميشوند؟ آيا آنها را سركوب ميكنند، زيرا پاسخي ارام كننده ‏برايشان نمييابند ويا آنها را جدي ميگيرند و خود را به درياي مواج و سهمگين ‏‏«معناها» ميسپارند؟ ناديده گرفتن و فراموش كردن، سركوب و يا جنگ و ستيز با ‏پرسشها و دغدغهها، سه واكنش فوري (و البته غيراصولي) است كه اكثريت افراد به ‏آن تأسي ميجويند. نحوهي سه گانه واكنش به حيات و زندگي و هستي و پديده هاي ‏بسيار جدي و غيرقابل اغماض زيستن، عمدتا نتيجهي عجز و ناتواني در دست يافتن ‏به پاسخهايي اطمينان بخش و قانع كننده است، و اين همان رويكرد نهيليستك به ‏‏«خود»، حيات و هستي است كه از فرط وفور، به چشم نمي اید و يا كمتر به مثابه يك ‏مسئله ي اجتماعي مورد بحث قرار ميگيرد. کافی است به اضطرابات، بي حوصلگيها، ‏نااميديها و سرگردانيها (به ويژه جوانان) نگاهي اجمالي بيندازيم. از سوي ديگر به ‏سرگرميها، دل مشغوليها، افراط در اتلاف وقت و پريشاني در زندگيها و ‏بيهودگيها، نظري بيفكنيم و يا آمار مفاسد و ناهنجارها و رشد آنها را ملاحظه نمائيم، ‏آن گاه به سرعت درمييابيم كه اتفاق ناخوشايندي در جامعه در حال تكوين است. ‏اين امر ناميمون، همان «نيهيليسم» است كه روان، روح و زندگي افراد و جامعه را آزاد ‏ميدهد.‏

مدعیات اصلی

در اين مقاله تلاش شده است تا پديده ي «نهيليسيم»، مورد واكاوي تئوريك ‏قرارگيرد و توضيحاتي هرچند ناقص در باب چيستي، چرايي، علت شناسي و ‏پيامدشناسي آن ارائه گردد. اين مقاله سه امر را مفروض ميگيرد و لذا نسبت به آنها ‏ساكت است.این مفروضات پايههاي اصلي و زيرين اين نوشته محسوب ميشوند. ‏بنابراين همت اصلي به شرح و كالبدشكافي «نيهيليسم» و شناخت ابعاد آن گذاشته شده ‏است. مفروضات اصلي عبارت است از: ‏

‏1 - براي فهم كنشهاي اجتماعي و رفتارهاي فردي علاوه بر توجه و شناخت ‏ساختارهاي اجتماعي و ساير عوامل غيرفردي، بايد به نقش انسانها در ساخت ‏واقعيتهاي اجتماعي پرداخت. در اين فرض، انسانها، كاملا دست بسته ‏نيستند و بلكه در شكلدهي و ساخت وقايع و پديدارها، حضور تعيين كننده ‏دارند. بنابراين نحوهي نگاه آدميان به پيرامونشان و معناسازي و معنابخشيها ‏آنها نسبت به «خود»، "هستي"، "زندگي" و حيات، بسيار پراهميت است.‏

‏2 - ساخت زندگي و چهارچوب فرهنگ عمومي در ايران، نشان ميدهد كه در ‏سطح فردي، فرايند معنابخشي به عناصر كليدي مثل زندگي، رنج، مرگ و ‏كاستيها، با چالشي بزرگ روبرو شده است و دست كم اکثریت قشر متوسط ‏و عموما جوانان، با «بحران معنا» دست و پنجه نرم ميكنند. در سطح جمع، ‏زندگي و ساخت آن (خانواده)، دچار تزلزل بی معنايي شده است.‏

‏3 - ‏«بحران معنا» و نيهيليسم، يكي از عوامل مهم براي واكاوي و فهم ‏ناهنجاريهاي اجتماعي است.‏

‏4 - كاهش رنج و اعطاي آرامش و شادابي اجتماعي، وقتي ميسر است كه «بحران ‏معنا» كاهش يابد و پرسشهای جدي (و مدرن) پاسخهاي قانع كننده، ‏غيرتكرري (و مدرن) دریافت کنند. ‏

هدف اصلي مقاله ايضاح پديده ي «نيهيليسم» و پاسخگويي به سوالات زير است: ‏

‏1 - عوامل مؤثر بر ترويج روحيه و منش نهيليستي چيست؟

‏2 - نسبت نيهيليسم انديشي با زندگي چيست؟‏

‏3 - چگونه ميتوان نيهيليسم را در ايران تشريح نمود؟‏

‏4 - و آيا نيهيليسم در جامعهي امروز ايران، به مثابه يك مسئله قابل تحقيق ‏وبررسی است؟

اين مقاله مدعي است: ‏

‏1 - بسياري از آسيبهاي جدي اجتماعي – فرهنگي و خطرآفرين و رشد آن در ‏جامعهي فعلي ايران، به ويژه طلاق، اعتياد، آفت آموزش و خيابان گرديهاي ‏بيحاصل و...، نشانهاي بارز از وجود نيهيليسم است.‏

‏2 - گرچه نشانههاي برشمرده شده منحصر به شهر و يا منطقهاي خاص نميشود، ‏اما نيهيليسم در بين جوانان طبقهي متوسطهي بشري، ترويج بيشتري دارد.‏

‏3 - نيهيليسم و رشد آن، نه تنها محصول ارتباط پيچيدهاي از عناصري مثل ‏آسيبهاي فرهنگي است، بلكه حضور و ظهور اين پديده، به انواع آسيبها در ‏ساحت مختلف زندگي اجتماعي ميانجامد. ‏

فهم كلي از نيهيليسم

‏«نيهيليسم» وضعيت روان شناختي و معرفت شناختي است كه در آن، معناي ‏زندگي، هستي، بودن، خود وحیات، از دست ميرود و در پي آن شرايطي اضطراب ‏آفرين و سردرگمي روحي ايجاد ميشود. نيهيليسم، جدي نگرفتن دنياوزندگي وهر آن ‏چيزي است كه با آن مواجه ميشويم. نهيليست در رويارويي با شرايط بيروني، هيچ ‏توضيح و تفسيري و توجيهي نمييابد. يك نهيليست، گويي غريبهاي است در اين ‏عالم، در ميان واقعيتهاي سخت و زمختي كه نه قدرت فهم آنان را دارد و نه ميتواند ‏آنها را تعيير دهد. روحيه نهيليستي را مي توان به روي يك طيف ترسيم كرد و آنرا از ‏حالت ضعيف و كم به سمت افراطي تقسيم بندي نمود. در سمت ر است طيف ‏نيهيليسم، كساني قرار ميگيرند كه به پوچي بي مسئله و غيرجدي ميرسند، وضعيتي ‏كه در آن حتي پوچي هم اهميت ندارد. آنان به زندگي معمولي شان ادامه ميدهند ولي ‏هر از چندگاهي (و عمدتا بر اثر فشارهای زندگي و افزايش نارضايتي)، سري تكان ‏ميدهند و به ياد ميآورند كه به پوچي زندگي و جهان فكر كردهاند و نگران شدهاند. ‏اما پس از مدتي اين احساس آنهارا رها ميكنند و آنان دوباره و سريع به زندگيشان ‏برميگردند. آنان سعي ميكنند احساسهاي ناخوشايند ناشي از به پوچي رسيدن را ‏فراموش كنند تابتوانند به حيات و زندگيشان ادامه دهند، گرچه گاه و بيگاه درمعرض ‏انواع سؤالات مبهم خود قرار ميگيرند. هرچه به سمت چپ طيف پيش مي رويم، به ‏سوي منطقهي نيهيليسم افراطي كشيده ميشويم. در اين وضعيت است كه افرادي به ‏پوچي ميرسند، اما احساس بيمعنايي و پوچي رهايشان نميكند و به مثابهاي ‏مسئلههاي فراموش نشدني، زندگي روزمره و حتي روان و شخصيت فرد را دچار ‏اختلال ميكند. زندگي و هستي، براي اين گروه، مسئلهاي است كه بايد حل شود و يا ‏دست كم چيستي آن درك و فهم گردد. در نيهيليسم افراطی، انديشه و احساس ‏بيهودگي و پوچي، غيرقابل اغماض است، به گونهاي كه نميتوان از كنار آن گذشت و ‏آن را فراموش كرد. آنان نمي توانند آرام بگيرند، لذا در سفري دائمي براي يافتن معناي ‏جهان و زندگي و زيستن، حركت ميكنند، تا اينكه اميدشان را از دست بدهند و مانند ‏‏«كامو» معتقد شوند كه هيچ چيز مهمي وجود ندارد كه مجبور باشند به آن فكر كنند. آن ‏چنان كه قهرمان بيگانه ي «كامو» كه مادرش را از دست ميدهد، اما بر سر تابوت مادر ‏مينشيند، قهوه مينوشد و سيگار ميكشد. آن گاه بدون هيچ گونه احساس ناراحتي، به ‏دريا ميرود وشنا ميكند. اين قهرمان، در فرداي مرگ مادر به سينما ميرود و به ‏تماشاي فيلم كمدي مينشيند. براي او كه بعداً به جرم قتل، محكوم به اعدام ميشود، ‏حتي زندگياش مهم نيست و «هيچ چز فرق نميكند». براي او جهان ناپايدار و بي ‏معناست و لذا شادمان از اين است كه در نهايت، پوچي هستي خويش را پذيرفته ‏است.»‏ كامو خودكشي را از جنبهي هستي شناختي مطالعه ميكند و آن را مرگي ‏ميداند كه به اراده ي خويشتن اتفاق ميافتد تا «فقدان دليل جدي براي زيستن … و ‏اعتراض به بيهودگي رنج كشيدن»‏ را به رسميت بشناسد.‏

كسي كه به پوچي ميرسد، گويي «بيگانهاي» است در اين جهان. براي او جهان ‏بيش از هر چيز غيرقابل درك است. احساس پوچي، «احساس جدايي انسان و زندگي ‏است. انسان، هنرپيشهاي است كه روي صحنه آمده، اما صحنه پردازي برايش آشنا ‏نيست و نميداند كدام قسمت از نمايشنامه را بايد اجرا كند و همواره احساس عدم ‏تعلق و آوارگي ميكند.»‏ فلسفهي «اين نيز بگذرد»، فرصتي در اختيار آدميان مينهد تا ‏از كنار هر چيز ناخوشايند بگذرند و بي آن كه با آن درگيري عاطفي و يا شناختاري ‏پيدا نمايد، بتواند به زندگي عاديشان ادامه دهند. در چنين رويكردي است كه ‏محسوسات اين عالم (و آن چه پيش ميآيد)، بي ارزش و يا كم ارزش جلوه ميكند. ‏اين رويكرد، واكنشي است كه در برابر ارزشهاي متعالي شكل ميگيرد و معتقد است ‏در پس پردهي اين عالم هيچ چيز، هيچ هدفي و هيچ وحدت بزرگي نهفته نيست. يعني ‏آن گاه كه نقاب از رخ گيتي برافكنيم، در پس آن با هيچ مواجه ميشويم. آن چنان كه ‏سهراب سپهري ميگويد: ‏

به سراغ من اگر ميآئيد، پشت هيچستانم، ... ‏

‏آدم اين جا تنهاست، ‏

‏و در اين تنهايي، سايه ناروني تا ابديت جاري است.»‏ ‏

احساس تنهايي و بيگانگي با این جهان به گونهاي كه سهراب سپهري آن را سروده ‏است، از ويژكيهاي بنيادين نيهيليسم است. مولوي نیز احساس تنهايي و دلتنگي ‏ميكند. اما نالههاي او از آن است كه ميداند كه از وطن مألوف خويش جدا شده است. ‏او ميداند كه اگر از نفيرش مرد و زن ناليدهاند، از آن جهت است كه از نيستان و از يار ‏خويش جدا افتاده است. بنابراين دو گونه غريبگي و احساس تنهايي شكل ميگيرد: ‏اولا احساس تنهايي كسي كه از يار خود دور شده است و ثانيا احساس بيگانگي و ‏تنهايي كسي كه ميداند كه تنهاست اما نميداند چرا. او فقط در اين هيچستان گرفتار ‏آمده است. دلتنگي و گلايهي مولوي از جدايي است و دلتنگيهاي يك نهيليست از ‏پوچي و تنهايي است. از اين روست كه اين جهان براي مولوي معنا مييابد و اگر ‏مينالد، همه از براي دوست و نه از بودن در اين جهان است. و درست نقطه مقابل ‏نيهيليسم، اين جهان، براي مولوي، بهشت پرصفاي سرسبز است. زيرا در صلح و ‏دوستي با خداوندگار اين جهان است.‏

من كه صلح دائمم با اين پدر

اين جهان چون جنتست اندر نظر

نيهيليسم بر معيار بي معنايي شكل ميگيرد. جهان و زندگي كه بر آن نميتوان ‏اميدي داشت. براي يك نهيليست نه تنها جهان و زندگي بيمعناست كه نااميد از يافتن ‏معنا توسط ايدئولوژيها و انديشههاي متافيزيكي است. به عبارت ديگر، حتي ‏انديشههاي موجود هم نميتوانند پاسخگويي پرسش هاي زندگي باشند.‏

ژان گيتون فيلسوف كاتوليك معتقد است، وقتي آدمي در برابر جهان و هستي قرار ‏ميگيرد، دو گونه واکنش از خود نشان می دهد. آن دو گونه موضع آدمي در قبال ‏جهان و زندگي عبارت است از: پوچي و راز.آدمی وقتی دربرابر هستی، زندگی وحیات ‏قرار می گیرد ازخود می پرسد «درپس اين پرده چيست؟ افراد در برابر اين معما دو ‏گونه واکنش نشان می دهند: يكي بر جانب پوچي رهنمون ميشود و ديگري به جانب ‏‏«راز».. رازها حقايقي نيستند فراتر از ما، حقايقي هستند فراگيرندهي ما»‏

در اين رويكرد مسايل نهايي و اساسي زندگي، از جنس رازند. «پوچي»، وقتي سر ‏برميآورد كه معنايي براي مسايل مناسبي نمييابيم و آن را نيز از جنس رازها ‏برنميشماريم. «معناداري، بدين منظور است كه آدمي توجيه رواني و فكري براي ‏اولويتهاي و ارزش گذاريهاي خويش بدست آورد، بدون آن كه او نيازمند ‏‏«هويتداري» (پاسخ به پرسشهاي عالم و آدم) باشد.» هنگامي كه انسان معاصر( و بعد ‏از رنسانس) قصد آن كرد كه برپاي خويش بايستد و معناي زندگي را خود دريابد، ‏هنگامي كه از زير سيطره اقتدارهاي سنتي بيرون آمدو «رازهاي» اين عالم را(كه عارفان ‏را مسحور و مقهور ميساخت) از جنس مسالههایي تلقي كرد كه بايد حل شوند و ‏متعلق آگاهي انساني قرار گيرد، آن وقت بود كه بن بستهاي متوالي را تجربه ميكرد. ‏نيچه، انسانی راکه قرار است برپای خودبایستد، « ابر انسان» نام نهاد. از نظر او، «ابر ‏انسان» انساني است كه بر پاي خود ميايستد و قرار است اهداف، ارزشها و اصول را ‏خود پي ريزي نمايد و به قول داستايفسكي، از «حد تودهها فراتر» ميرود، زيرا از ‏ديگران متفاوت و متمايز ميشود. ‏

براي يك نهيليست، همهي آرمانهاي فراتر از بشر مرده است و يا همهي ‏معنابخشيهاي فراتر از زندگي ملموس بشر مردهاند.‏ براي انسان دوران سنت، ‏گزارههاي توضيح بخش (كه در پرتو آن به فهم قابل قبول از جهان و زندگي نايل ‏ميآمد) و هم گزارههاي توجيه بخش (كه در پرتو آن همه چيز موجه جلوه ميكرد) و ‏گزارههاي «فيصله بخش» (كه در آن پرتو آن بن بستها باز ميشد و نزاعها خاتمه ‏مييافت)، حضوري پررنگ داشت. آرامش دوران سنت (و انسان سنتي)، ناشي از ‏معناداشتن زندگي و هستي است. براي او مسايل به راحتي حل ميسوند و پرسشها، ‏پاسخهايي درخور مييابند. اما انسان امروز (و از آن جايي كه در پي معنادهي به اين ‏جهان است) با انواع اضطرابها و تلخيها دست و پنجه نرم ميكند. علل اضطراب ‏آفرين در دوران پيشين نيز وجود داشته است، اما ساكنان آن زمان، به مدد دين ‏وانديشهي متافيزيكي آنها را معنا ميكردند. ‏

پل تيليش (متاله آلمانی) معتقد است، انسان همواره باسه گونه تهديد و اضطراب ‏وجودي (اگزيستانس)، مواجه می شود. سه عاملي كه اضطراب ميآفرينند و موجوديتي ‏دائمي دارند عبارتند از: ‏

اضطراب ناشي از مرگ،

‏اضطراب ناشي از پوچي و بيمعنايي

‏و اضطراب ناشي از محكوميت.‏ ‏

از نظر تیلیش همچنان كه مرگ، انسان را تهديد ميكند، پوچي و بی معنايي نیز از ‏عوامل اصلي تهديدزا است. وي اضطراب بيمعنايي را چنين تعريف ميكند: «اضطراب ‏بيمعنايي، اضطراب ازدست دادن يك مسئلهي غايي و تشويش درباره ي يك معنا ‏است كه معنابخش همه ي معاني است. اين اضطراب با از دست دادن گرهگاهي معنوي ‏رخ ميدهد.»‏ فقدان پاسخ به پرسش از معناي زندگي، مرگ و رنجها و اضطرابهاي ‏انسان، به بيمعنايي و نيهيليسم منتج ميشود. از نظر تليش، اضطراب پوچي وقتي رخ ‏ميدهد كه محتواي خاصي از زندگي، در معرض تهديد عدم قرار ميگيرد. در اين ‏حالت قدرت مشاركت خلاق در حوزههاي فرهنگي و عمومي از دست ميرود. فردي ‏كه به پوچي مي رسد، مستمراً دلبستگيهايش را از دست ميدهد و به چيزهاي ‏جديدتر (و البته موقتي) دل ميبندد. همه چيز تجربه ميشود، اما هيچ چيز او را قانع ‏نميكند. دلبستگي متزلزل و ناپايدار از آن جهت است كه گويي معني هر چيزي كه ‏بدست ميآيد، از دست ميرود و ناپديد ميشود. رنجهاي ناشی از سست بنیادی معناها ‏، باعث ميشود كه فرد با رها ساختن پرسشها و نگرانی ها، گريبان خود را از دست ‏شكهاي رنج آفرين رها سازد و با قدرت مافوق خود متحد شود. «انسان به منظور ‏اجتناب از خطر پرسيدن و شك كردن، حق پرسيدن و شك كردن را از خود سلب ‏مينمايد، او از آزادي خويش ميگذرد تا از اضطراب بيمعنايي فرار كند.»‏ اريك فردم ‏نيز در كتاب گريز از آزادي مكانيسمهاي فرار و اجتناب از آزادي را توضيح ميدهد، از ‏نظر وي آدمي، آزادي، اختيار و مسئوليتهايش را واگذار ميكند تا به آرامش دروني ‏دست يابد. و اين نقطهي تلاقي مسئلهي فلسفي (نيهيليسم) با مسئلهي جامعه شناسي ‏‏(شكلگيري پوپوليسم و تودهگرايي) است. همرنگ و همرأي جماعت گشتن، پشت ‏سر جمع قايم شدن و از خود سلب مسئوليت كردن، به معناي واگذاري خويش به ‏ديگران است. وقتي فرد نتواند معضل معنايابي رابردوش کشد، پروسهي خود ‏رافراموش می کندو این چنین است که پروژه ی اضمحلال و فراموش كردن، شكل ‏ميگيرد. جامعه ی پوپولیستیک دقیقا به همین معنا است.جامعه ای كه مداوما، قهرمان ‏ميسازد تا اولا، افراد مسئوليتهايش را واگذار كنند و ثانيا، معناي بودنشان را در پيروي ‏و تبعيت، جستجو نمايند. تعلق وسرسپردگی به ديگري (قهرمان) و در نتيجه پيروي و ‏تبعيت بي چون و چرا، (یابيگانگي از خود) نتيجهي فرار از ناتوانی دربرابربی معنايي ‏است.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 229]