کویر؛ آیینه اشک آفتاب (قسمت اول)

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: تهیه و تدوین : حبیب راثی تهرانی
کویر؛ آیینه اشک آفتاب (قسمت اول)
...آنچه در کویر می روید گز و تاق است. این درختان بی باک صبور و قهرمان که با وجود کویر بی نیاز از آب و خاک و بی چشم داشت نوازشی ستایشی از سینه خشک و سوخته کویر به آتش سر می کشند و می ایستند و می مانند و هر یک رب النوعی! بی هراس، مغرور، تنها و غریب، گویی سفیران عالمی دیگرند که در کویر ظاهر می شوند. اما آنچه در کویر می روید، خیال است. این تنها درختی است که در کویر خوب زندگی می کند. می بالد و گل می افشاند و گل های خیال، گ هایی همچون قاصدک آبی و سبز و کبود و عسلی هستند ....[1]
بیش از یک پنجم مساحت کشور عزیزمان را کویرها و بیابان ها در بر گرفته اند. کویرها و بیابان های ایران، بخشی از کمربند بیابانی کره زمین محسوب می شوند که بخش های دیگر آن را شبه جزیره عربستان، صحرای آفریقا، سونورای مکزیک و نوادای آمریکا تشکیل می دهند.
نخست تعریف بیابان و کویر را بیان می کنیم.
بیابان ها که در عربی به آنها صحرا گفته می شود، سرزمین های وسیعی است که از لحاظ بارندگی بسیار فقیر هستند و امکان دارد که در طول سال، یا سال ها در آنها بارندگی صورت نگیرد و بارش چندین سال̗ آن، ظرف چند روز یا چند ساعت ببارد. مانند بیابان های واقعی لوت ایران، صحرای آفریقا و بیابان آتاکاما در آمریکای جنوبی که 29 سال (از 1832 تا 1853) در آن بارندگی صورت نگرفته است.
و اما کویر؛ در ایران معمولاً به نمکزارها کویر می گوییم؛ یعنی زمینی که آنچنان تحت تاثیر شدید نمک است که قابل رویش برای گیاهان زراعی (حتی گیاهان شورپسندی مانند پسته و خرما که در مقابل شوری و قلیایی بودن خاک مقاوم هستند) نیست، ولی امکان دارد که میزان املاح آن به حدی باشد که گیاهان غیرزراعی ولی مقاوم به شوری و قلیایی مانند گز، خارشتر، اشنیان، نی و غیره در آن بروید. در این مناطق مقدار متوسط تبخیر و تعرق مطلق سالانه، بیش از مقدار متوسط بارش سالانه است. کویر ها در تمام نواحی خشک و نیمه خشک کشور وجود دارند. به عنوان مثال کویرهای نواحی نیمه خشک عبارتند از کویر کبودان در آذربایجان شرقی، کویر مهاباد و کویر میقان در استان مرکزی. بیشترین و بزرگترین کویرهای ایران در نواحی خشک وجود دارند که عبارتند از: کویر بجستان، کویر خواف، کویر جاجرم خراسان و دشت کویر یا کویر مرکزی که بزرگترین کویر ایران و جهان است، یعنی در هیچ جای دنیا عرصه ای با این وسعت̗ (بیش از یکصد هزار کیلومتر مربع) کویری وجود ندارد؛ شهرستان های سمنان، گرمسار، دامغان و شاهرود در شمال کویر مرکزی و خور و جندق در جنوب آن قرار دارند. همچنین در نواحی نیمه بیابانی مانند یزد پنج قطعه کویر داریم: مانند کویر ابرقو، کویر مروست، کویر سیاهکوه و غیره. از دیگر کویرهای ایران می توان به کویر لوت و کویرهای منطقه قم مانند حوض سلطان، کویر مسیله قم، کویر منظریه و دریاچه نمک قم اشاره کرد. یکی دیگر از انواع کویرهای ایران، کویرهای گیاهدار هستند که ضمن آنکه مراتع کویری یا منابع طبیعی تکثیر شونده هر منطقه و کشور محسوب می شوند، دارای جاذبه توریستی جالب توجهی نیز هستند. زیرا در آنها انواع مختلف گیاهان می رویند که به خصوص در فصل بهار، بعضی از آنها دارای گل های بسیار زیبا هستند؛ مانند انواع گزها که دارای انواع گلهای بنفش رنگ هستند که توام با رنگ های گوناگون گیاهان دیگر، مناظر بدیع و زیبایی را می آفرینند که نگاه هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
یکی از ویژگی های طبیعی کویرهای ایران، «وارفته شدن» خاک در زمستان ها است، یعنی اینکه خاک این مناطق در زمستان ها به صورت باتلاق در می آید، به گونه ای که اگر انسان یا حیوانی در آن بیفتد، فرو رفته و ناپدید می شود. بعضی معتقدند که اگر بهرام گور در کویرها ناپدید شده است، گور او را نخورده است بلکه به احتمال قوی این کویرهای قلیایی بوده اند که بهرام و اسبش را به هنگام تعقیب آهو، در خود فرو برده اند. علاوه بر این در کویرهایی که دارای خاک قلیایی هستند، گیاهی به نام اشلن یا اشنیان می روید، که در گذشته از آنها مواد شوینده ای به نام «چوبک» می گرفتند.
یکی دیگر از زیبایی های کویر های ایران وجود بلورهای نمک در آنهاست. جوش های نمک در کویر گاه به شکل تخم مرغ (به اندازه تخم شتر مرغ) در آمده اند که در دنیا بی نظیر است.
«کویرهای قندیلی» نیز از دیگر عجایب بی نظیر کویرهای ایران هستند، در این کویرها بر اثر شدت گرما و تبخیر زیاد و گرم و خشک بودن بیش از حد هوا، در مواقعی که کویر خیس و آبدار است، نمک بر اثر تبخیر به سمت بالا کشیده می شود که پس از تبخیر کامل شاهد قندیل های بسیار زیبا و برعکسی از نمک روی زمین هستیم. هر چقدر هوای منطقه گرم تر و خشک تر باشد، قندیل ها بلندتر می شوند. این نوع کویرها در بیابان لوت وجود دارند که بسیار بسیار زیبا و دیدنی هستند بطوریکه وصف آنها در اینجا ممکن نیست. بهترین زمان برای دیدن این کویرها اواخر تابستان و قبل از آغاز فصل بارندگی است، زیرا در طول دوره خشک و گرم تابستان املاح در سطح زمین تجمع کرده و بلورهای مختلف نمک با اشکال گوناگون و زیبا، در آن جلوه گر می شوند.
کویر لوت یکی از شاخص ترین کویرهای ایران و جهان به شمار می رود. این کویر شامل چند ویژگی است که آن را از سایر کویرها متمایز ساخته است، که در اینجا به اختصار به بعضی از آنها اشاره می کنیم.
عوامل پیچیده اقلیمی سبب شده اند تا بیابان ها و کویرهای ایران، گرم تر از سایر نواحی بیابانی دنیا باشند. به تصریح بسیاری از استادان جغرافیای دانشگاهها، «کویر شهداد» در کرمان ، قطب گرمایی زمین است. بیشترین گرمای این منطقه در حدود هفتاد درجه سانتی گراد به ثبت رسیده است. همچنین پست ترین نقطه داخلی ایران هم در بیابان لوت واقع شده است. به عبارت دیگر اگر قطب شمال و جنوب سردترین نقاط کره زمین هستند، منطقه شهداد کرمان در کویر لوت گرم ترین نقطه کره زمین است.
از طرفی تنها منطقه عاری از حیات کره زمین، در کویر لوت ایران قرار دارد. در این منطقه که 100 کیلومتر طول و 50 کیلومتر عرض دارد، نه تنها هیچ اثری از حیات گیاهی و جانوری دیده نمی شود، بلکه هیچ نشانه ای از وجود باکتری نیز به چشم نمی خورد. آنچنان که گروههای مطالعاتی که مدتی را در این مناطق به سر برده اند، می گویند در مدت یاد شده مواد غذایی(که به صورت استریل وارد محیط شده است) هرگز فاسد نمی شود. حتی می توان در این منطقه، شیر را به صورت روباز نگهداری کرد بدون آنکه هیچ تغییری در آن حاصل شود. در واقع این بخش از کویر لوت را «شعبه ای از کره ماه بر روی زمین» لقب داده اند. نقطه ای که گرم ترین دمای منطقه شهداد در آن به ثبت رسیده است، «گندم بریان» نام دارد، زیرا در صورت گذاشتن گندم ها در این نقطه آنها به صورت بریان و تفت داده شده درمی آیند.
سالهای دراز بدون بارندگی، خشکی و فقر پوشش گیاهی و تاخت و اثر فرسایشی تاخت و تاز بادها از یک طرف، موجب بوجود آمدن عوارضی در بیابان لوت شده اند که بسیار زیبا هستند. در اینجا به عوارض و اشکال بیابانی جالبی را که بر اثر باد و آب به وجود آمده اند، اشاره ای می کنیم که دیدن آنها برای هر بیننده ای جالب است.
1.رشته تپه یا رشته کوههای ماسه ای که ارتفاع آنها تا 475 متر و طول آنها 200 کیلومتر و عرض آنها 60 کیلومتر است. این توده عظیم ماسه ای، در شرق بیابان لوت واقع شده و به «ریگ یلان» یا ریگ شرقی لوت معروف است. (در مناطق مرکزی ایران به این رشته تپه های ماسه ای ریگ می گویند که علاوه بر داشتن منظره زیبا برای ورزش اسکی ماسه ای نیز بسیار مساعد است.)
2.تپه های ماسه ای پراکنده که به اشکال مختلف هلالی (برخان) و شمشیری (سیف) در دشت لوت واقع شده اند.
3.یاردانگ ها، تپه هایی هستند که بر اثر رفته شدن خاک اطراف آنها، بر اثر باد بوجود آمده اند و غالباً به شکل یک صندوق بزرگ یا یک تپه کوچک در سطح زمین باقی مانده اند.
4.نبکاها، یعنی تپه های ماسه ای که روی آنها گیاه وجود دارد و به گلدان بیابان معروف است، زیرا در سطح دشت صاف به صورت پراکنده دیده می شوند که روی آنها گیاه روییده است.

کویر زیبایی های زیادی دارد، کویر داستان تشنگی و سیراب شدن یکباره است؛ کویر، حدیث رویای آب و شکوه عطش است؛ کویر سفر صبر و تمرین تشنگی است؛ کویر، کرانه سراب و نمک و خاک و باد است؛ کویر همیشه رویای آب در بستر تب آلود خاک را برای ما بازگو می کند.
در شماره بعد به دیگر زیبایی های شگفت کویر اشاره خواهیم کرد.

منابع:

·کردوانی پرویز، جاذبه های گردشگری بیابان ها و کویرهای ایران، کیهان فرهنگی شماره 221 اسفند 83
·کردوانی پرویز، کویرهای ایران سرشار از ثروت طبیعی
·کویر لوت شعبه ای از کره ماه، مجله صنعت حمل و نقل، سفر نهم
·رسولی ابوالفضل، کویرهای ایران، شکار و طبیعت شماره 100 مهر و آبان 86
·طالبی گل سید امیر، کویر افسانه ای، نشریه طبیعت گردی
·عادل مهران، سون هدین و کویرهای ایران، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 307]