فیزیک و خداباوری

واضح آرشیو وب فارسی:فان پاتوق: برخی از پرسش هایی را که معتقدان به خدا در دفع شبهه های منکران طرح کرده اند:

1. اگر مادّه یا انرژی گرایش به خود تنظیمی داشته باشد، دو سؤال باقی میماند:

الف. مادّه و انرژی چگونه این گرایش ها را پیدا کرده اند؟

ب. مادّه و انرژی چگونه با این گرایش ها به وجود آمده اند؟

2. اگرچه واژه «کوانتوم» و «کیهان شناسی» را افرادی که در علوم فیزیکی کار میکنند به کار میبرند، امّا، ترکیب آن ها به پرسش هایی منجر میشود که علمی نیستند؛

3. در همه الگوهایی که میکوشند خلقت خودبه خودجهان رابه کمک پدیده های کوانتومی توضیح دهند، چیز یا چیزهایی، زمینه خلقت مطرح میشوند. مثلاً مدل هارتل ـ هاوکینگ مشتمل بر فضاهای هیلبرت، اپراتورهای کوانتومی و... ما تقدّم است. به قول جان بارو (J. Barrow؛ فیزیک دان انگلیسی): «در هیچ یک از معناهایی که واژه عدم در آن ها به کار میرود، کسی واقعاً آفرینش از عدم را اثبات نمیکند. وجود پیشین قوانین کوانتومی، میدان های کوانتومی، زمان، فضا و احتمالاً منطق، مفروض گرفته میشود. در حال حاضر، هیچ راهی وجود ندارد که بتوان از این قوانین چشم پوشی کرد».

جلّیات کوانتومی، از عدم مطلق سرچشمه نمیگیرند، بلکه نیازمند میدان کوانتومی هستند تا رخ دهند؛ امّا، میدان کوانتومی را نمیتوان عدم تلقّی کرد، بلکه هویّتی با ساختار است که ما مبدأ آن را نمیدانیم. پس کوشش برای تبیین ظهور جهان با تلقی یک افت و خیز کوانتومی، نه تنها نیاز به خالق را نفی نمیکند، بلکه پیشینه مسئله را بررسی میکند.

4. قوانین طبیعت به منشأ نیاز دارند. به قول مارگنو (Margenau): «اکنون این سؤال مطرح میشود که منشأ قوانین طبیعت چیست؟ و من تنها جواب قانع کننده ای که مییابم این است که آن ها به وسیله خدا خلق شده اند و خدا قادر و عالم مطلق است». و نیز میگوید: «خدا هم جهان فیزیکی و هم قوانین حاکم بر آن را خلق کرد».

به نظر دیویس: «آیا وجود جهان را میتوان بی نیاز از خدا و تنها به وسیله علم توضیح داد؟ آیا میتوان جهان را نظام بستهای در نظر گرفت که علّت وجودی اش در آن نهفته باشد؟ پاسخ به معنایی بستگی دارد که با آن توضیح میدهیم. با فرض قوانین فیزیک، جهان میتواند خود مدار باشد و از جمله، خود را خلق کند. امّا قوانین فیزیکی از کجا میآیند؟» و نیز: «تا وقتی که منشأ قوانین طبیعت خداست، وجودی شگفت تر از مادهّ ــ که آن را نیز خدا آفریده است ــ نیست. امّا وقتی مبنای خدایی قوانین را کنار می نهیم، وجود آن ها به یک راز عمیق تبدیل میشود».
جان بارو، در سخنرانی های سال 1988 گیفوردِ خوداستدلال کردکه دانشِ همه قوانین طبیعت برای توضیح کامل جهان فیزیکیِ مشاهده پذیر لازم است، ولی کافی نیست. این دانش باید به کمک چیزهای دیگر کامل شود و این شبیه به حالت قوانین نیوتونی حرکت و حرکت سیّارات است. قوانین نیوتون، تعداد سیّارات یا جهت دَوَران آن ها را تعیین نمیکند. این اطّلاعات را باید به قوانین نیوتون افزود تا توصیف کامل منظومه شمسی امکان پذیر شود.
همچنین، چیزی که امروزه به نام «نظریه همه چیز» (Theory Of Everything) موسوم است، نمیتواند همه چیزها را توضیح دهد.
گاهی استدلال میشود که قوانین فیزیک با جهان به وجود آمده اند. در این صورت، آن ها نمیتوانند منشأ جهان را توضیح دهند. زیرا، تا وقتی که جهان به وجود نیامده است، قوانینی هم وجود نخواهد داشت.
این که قوانین بنیادی جهان برپایه ریاضی است و اینکه ریاضیات در توضیح جهان فیزیکی موفّق است، توضیح لازم دارد. چرا ما باید انتظارداشته باشیم که جهان به وسیله ریاضیات اداره شود؟

در این باره پنرز (R. Penrose؛ ریاضی ـ فیزیک دان انگلیسی) میگوید: «دیده ایم که جهانِ واقعیِ فیزیکی، با بعضی از طرح های ریاضی زیبا و روشنی تطابق دارد... من به سختی باور میکنم... که چنین نظریه های برتری، تن ها، از انتخاب طبیعی و تصادفی اندیشه ها سرچشمه گرفته باشند... پس، باید دلیل عمیقی در توافق ریاضیات و فیزیک، یعنی، جهان افلاطونی و جهان فیزیکی وجود داشته باشد».
6. در سالهای اخیر، بعضی از الهیون مسیحی و برخی از متخصّصان علوم تجربی تأکید کرده اند که برای فرض مخلوق بودن جهان، حدوث زمانی ضروری نیست؛ از این رو، با پذیرش و یا ردّ نظریه مِهبانگ، در اصل قضیه وابستگی جهان، تفاوتی ایجاد نمیشود. به دیگر سخن، حادث زمانی نبودن جهان، وجود آن را توضیح نمیدهد. به قول ایانباربور: «به نظر ما، مسیحیان نیاز ندارند که یکی از این دو نظریه (نظریه مِهبانگ و نظریه حالت ماندگار) را بر دیگری ترجیح دهند. زیرا تز خلقت، درباره آغاز زمانی نیست بلکه، رابطه اساسی میان جهان و خدا است. تبیین مذهبی خلقت، با هر دو نظریه سازگار است و مناقشه میان آن ها را تنها با استفاده از زمینه های علمی و دریافت اطلاعات بیشتری از آن ها میتوان حل کرد».
آرتور پیکاک (Arthur Peacocke) نیز میگوید: «تأکید اصلی در تز یهودی مسیحیِ خلقت... بر وابستگی و امکان تمام هویّت ها و حوادث ِغیر از خودِ خداست». و به قول دیویس: «این که ممکن است جهان مبدأ زمانی نداشته باشد، وجود آن را توضیح نمیدهد و شرح نمیدهد که چرا جهان شکل کنونی خود را دارد؛ توضیح نمیدهد که چرا در جهان، طبیعت، میدان ها... و اصول فیزیکی که برقرار سازنده شرایط حالت پایدارند، وجود دارد».
کریش آیشام (C. Isham؛ اخترفیزیک دان انگلیسی) در کنفرانسی که در سال 1987، در واتیکان برگزار شد استدلال کرد که حادثه اولیه جهان، وضعیت جداگانه ای ندارد. همه زمان ها برای خداوند یکسانند و عدم قطعیت فرایندهای کوانتومی، از فعالیت مستمر خداوند حکایت میکند یعنی که دائماً چیزی را از عدم، خلق میکند. آنچه برای خداپرست مهم است، این است که خداوند را عاملی حاضر در حوادث جهان در نظربگیرد.
در کیهان شناسی معاصر، نظر غالب این است که جهانِ طبیعت مبدأ مشخّصی در یک مِهبانگ داشته است. اگر بپذیریم که در آن حالت استثنایی، قوانین فیزیک اعتبارشان را از دست میدهند، وجود جهان را نمیتوانیم برحسب این قوانین توضیح دهیم. بلکه باید دلیل آن را خارج از فیزیک بجوییم.
8. اگر مانند بعضی از فیزیک دانان بپذیریم که جهان فیزیکی در اثر افت و خیزهای کوانتومی (Quantum Fluctuations)، یعنی، از خلا به وجود آمده است و باور کنیم که در آنجا هیچ قانون فیزیکی نقض نشده است، باز این سؤال پیش می آید که چرا میتوان نظریه کوانتوم را در بیان کل ّجهان به کار برد؟ به دیگر سخن:
اوّلاً: اعتبار تعمیم نظریه ای که در بیان ذرّات اتمی و زیر اتمی به کار رفته، است به کلّ جهان روشن نیست.
ثانیاً: معنای بعضی از مفاهیم موجود در این نظریه نیز واضح نیست. به علاوه، خلا در آنجا خلا مطلق (فلسفی) نیست، بلکه باید وجود بعضی قوانین و میدان ها را فرض بگیریم.
امّا حتی اگر فرض کنیم که در حالت اولیه هیچ انرژی و میدان و... وجود ندارد،این احتمالات در صورتی معنا دارد که در آن حالت ساختاری قابل اندازه گیری وجود داشته باشد.
حتّی در میان علمایی که عرفاً مذهبی نیستند، بسیاری را می یابیم که اذعان دارند احساس مبهمی درباره «چیزی» ورای واقعیت تجارب روزمرّه دارند.
هر قدر هم که علم پیش برود، همواره، چیزی بدون توضیح میماند و همواره برای تعبیر الهی جهانِ طبیعت جایی هست. به قولترفیل (J. Trefil؛ فیزیک دان آمریکایی): «هر قدر هم که ما در عمق موضوعی علمی پیش برویم، همواره چیزی را بدون توضیح وتعریف مییابیم... فلاسفه قرون وسطا زمین را مفروض میگرفتند، و وجود آن را به خلقت خدا نسبت میدادند. در قرن نوزدهم، متوجّه شدند که وجود منظومه شمسی به طور طبیعی از قانون ثقل و وجود کهکشان ها نتیجه میشود، و در قرن حاضر، ما در یافته ایم که وجود کهکشان ها نتیجه انفجار بزرگ است. در هر مرحله، نکته ای است که میتوانند بگویند:دانش عملی، ما را بیش از این یاری نمیکند و ورای آن رامیتوانیم خلقتی ویژه فرض کنیم.
اکنون، به نظر میرسد که کشف قوانینی که بر طبیعت ذرّات بنیادی حاکم هستند به ما اجازه میدهد که این مرز را به خود حقیقت جهان برسانیم. تأثیر آن چنان است که توجّه ما را از جهان مادّی به قوانینی که بر رفتار آن حاکم اند، معطوف میدارد. میتوان شنید که فیلسوفی در قرن بیستم، بگوید: خوب، ما میپذیریم که جهان با قوانین فیزیک وجود دارد امّا چه کسی این قوانین را آفرید؟ و اگر چنان که بعضی از فیزیک دانان پیشنهاد کرده اند قوانین فیزیک که ما کشف کرده ایم، تنها قوانینی هستند که منطقاً با هم سازگارند... فیلسوف ما میتواند بپرسد که چه کسی قوانین منطق را آفرید؟
بنابراین، پیام من به آن هایی که فکر میکنند وقتی علم جهان اوّلیه را میکاود، از حدود خودش تجاوز میکند، این است: «نگران نباشید. هرقدر هم که مرزها را به عقب برانیم، همواره، برای ایمان مذهبی و تعبیر مذهبی جهان فیزیکی جایی هست». و به قول پارکر (B. Parker؛ فیزیک دان آمریکایی): «این ترس وجود ندارد که دانشمندان هرگز بتوانند نیاز به خدا را حذف کنند... هر قدر هم که ما این قضیه را پیگیری کنیم، همواره، چیزی میماند که توضیح داده نشده است. خلقت، به قوانین طبیعت بستگی دارد و پیدایش آن بدون قوانین امکان پذیر نبوده است. چه کسی این قوانین را خلق کرده است؟ تردیدی نیست که همواره به یک خدا نیاز هست».
● جمع بندی و نتیجه:
بعد از تکوین علم جدید، و به ویژه، با بروز آثار عملی آن، اعتماد بر توانایی آن بیشتر و بیشتر شد، به طوری که علم و روش های آن، معیار سنجش اعتبار سایر اقسام دانش گردید. چون دین و فلسفه و... از علم، اعتباری کسب نمیکردند، ناگزیر، تحت الشعاع علم قرار گرفتند. در نیمه اول قرن بیستم، رونق بعضی فلسفه های ضدّ متافیزیک، نظیر پوزیتیویسم منطقی نیز مزید بر علّت شد و محیط های علمی بیش از پیش از افکار دینی و متافیزیکی خالی شد به طوری که حتّی هم اکنون در بسیاری از محافل علمی سخن از خدا یا دین گفتن برخلاف مُد تلقّی میشود.
در چند دهه اخیر، حدّت نگرش ضدّ دینی و ضدّ خدایی به دلایل زیر، کم شده است، زیرا:

اولاً: توانایی علم در پاسخگویی به همه پرسش های ضروری بشر، مورد تردید قرار گرفته است.

دوم: جوامع دینی کوشیده اند که با مجهز شدن به سلاح علم و هم سازی دین با علم، دست کم سازگاری این دو را نشان دهند.

با این همه، هنوز در بسیاری از محافل علمی بعضی فیزیک دانان اصرار دارند که در تعبیر نظریه های فیزیکی به ویژه، نظریه های کیهان شناختی از تعابیری که به نقش خدا در خلقت جهان اشاره میکنند، بپرهیزند و جهان را خودزا و خودکفا تلقّی کنند.
از جمله، نورث (J. D. North؛ فیزیک دان) اصرار دارد که به جای واژه خلقت، تعبیرهای دیگری مانند اوّلین حادثه یا رخداد خودبه خود را بکار برد(88)؛ و فیزیک دان کیهان شناس دیگر، گرونبام (A. Grunbanm)، مسئله «خلقت» را شبه مسئله می داند و از این رو، سؤال «آیا جهان مبدأ زمانی داشت؟» را پرسشی صحیح میداند و سؤال «آیا جهان خلقتی داشت؟» را شبهِ سؤال تلقّی میکند. گرونبام میگوید: «من معتقدم که نقض بقای مادّه انرژی با اصطلاحی مانند آفزایش مادّه توصیف میشود نه با واژه خلقت».
از طرفی، فیزیک دان دیگری بر این باور است که در یک نشریه فیزیک نباید نام «خدا» را آورد، زیرا واژه هایی نظیر خدا، خوش تعریف نیستند و در نتیجه، جایی در یک مجلّه فیزیک ندارند.
در برابر آنان، فیزیک دانان متدیّن در اثبات مبدأ الهی جهان، به نظم و زیباییِ مشهود در جهان توجه میکنند و آن را حاکی از وجود خداوند دانا و توانا می دانند و نیز بر محدودیت های علم در پاسخگویی به پرسش های اساسیِ بشر تأکید میکنند. پس، به شیوه های گوناگون، به سطوح بالاتری از علم تجربی اشاره میکنند که توجیهی عقلانی از توفیق علم به دست میدهد.
نکته جالب در این مناقشات این است که بسیاری از منکران مبدأ الهی جهان، بر الگوها و نظریه هایی تأکید کرده اند که بسیار بحث انگیز و مناقشه پذیرند. برای روشن شدن مطلب، به ذکر دو نمونه زیرمیپردازیم:

در حالی که علم از لحاظ عملی توفیق زیادی داشته است ــ آنچه فنآوری خیره کننده کنونی گواه روشن آن است ــ در حلّ برخی از مسائل بنیادی نظری، موفّق نبوده است. مثلاً، در قرن حاضر، دو نظریه بزرگ موفّق در فیزیک داشته ایم: نظریه نسبیّت و نظریه کوانتوم. امّا، امروزه، هیچ نظریه ای نداریم که بتواند آن دو نظریه را با موفقیت تلفیق کند.

از سوی دیگر، بسیاری از نظریه ها یا الگوهایی که در عصر ما ارائه شده اند و بر اساس آن ها اظهار نظرهای کیهان شناختی شده است، مبتنی بر وجود این تلفیق است. نمونه بارز این نظریه ها، کیهان شناسی کوانتومی است که علیرغم وجود ابهامات یا مشکلات اساسی در آن، مبنای بعضی اظهار نظرهای مهمّ شده است. کریش آیشام، حقّ مطلب را خوب ادا کرده است: «وقتی میکوشیم که نظریه کوانتوم را برای کلّ جهان به کاربریم، با مسائل نظری عمده ای روبرو میشویم. این مطلب آن قدرمشکل است که بسیاری از فیزیک دانان نظریه پردازِ برجسته فکر میکنند که کلّ موضوع کیهان شناسی کوانتومی، اندیشه ای کاملاً نادرست است.

از این ملاحظات، نتیجه میشود که نظریه های مبتنی بر منشأ کوانتومی جهان، برپایه حدس و گمان است و وضعیت علمی آن ها، حتی مثل شاخه های نامتعارف ترِ فیزیکِ ذرّات بنیادیِ معاصر نیست». (91)

2. کیهان شناسی معاصر مبتنی بر بعضی تعمیم های مناقشه پذیر است که هر چند سال یک بار جای خود را به تعمیم های جدیدتر میدهند. اطّلاعات علمی ما درباره وضعیت جهان بزرگ، بسیار ناقص است چنانکه به ما اجازه نمیدهد بر مبنای نظریه ها و الگوهای موقّتی فیزیک، چگونگی مبدأ و منتهای جهان را تعیین کنیم. به قول جان با کال(J. Bahcal؛ اختر فیزیک دان آمریکایی): «من شخصاً، فکر میکنم که این گستاخی است که باور کنیم انسان بتواند ساختار کامل زمانی جهان، تحوّل و توسعه آن و سرنوشت نهایی آن را از 10 به توان منفی 19 ثانیه اوّل خلقت تا10 به توان ده سال بعد، براساس سه یا چهار حقیقت (تجربی) که خیلی هم به طور دقیق شناخته شده نیست و میان متخصّصان مورد مناقشه است، تعیین کند. من این را گستاخی میبینم».
چیزی که فیزیک دانان معاصر کمتر به آن توجّه کرده اند این که یک نظریه علمی باید داده های تجربی را پیشبینی کند ولی آیا برای تأیید آن کافی است؟ به دیگر سخن: توفیق نظریه های موجود در مرحله عمل، شرط کافی برای صحّت آن ها نیست؛ از این رو، نمیتوان بر مبنای آن ها در هستی شناختی و کیهان شناختی اظهار نظر کرد و ما ورای فیزیک را منتفی دانست.
بدیهی است کسانی که در پایان قرن بیستم به جهان شمول دست یابند، جهان را از خالق آن بی نیاز فرض کنند.
این نیوتون متواضع است که اذعان میکند: «من نمی دانم که نسبت به جهان چگونه ظاهر میشوم، امّا از نظر خودم کودکی هستم که در ساحل دریا بازی میکنم و گاهی خود را به دریا میاندازم و سنگ ریزه ای هموارتر یا صدفی زیباتر از حالت عادی مییابم، و این در حالی است که اقیانوس بزرگ حقیقتِ پنهان در برابرم گسترده است».

این انیشتین متفکر است که میپذیرد: «ما به مثابه طفلی خردسال هستیم که وارد کتابخانه های بزرگ میشود که همه دیوارهای آن از زمین تا سقف با کتاب هایی به زبان های گوناگون پوشیده شده است. کودک می داند که باید کسانی آن کتاب ها را نوشته باشند، امّا نمی داند آن ها را چه کسانی و چگونه نوشته اند. زبان های متعدد کتاب ها را نیز نمی فهمد. کودک طرحی مشخّص در ترتیب کتاب ها میبیند؛ نظمی اسرارآمیز، که او آن رادرک نمیکند ولی میتواند با حّسی مبهم، حدس بزند. به نظر من، وضعیت این کودک همانند وضعیت عقل انسان در برابر خداست... »

امروزه در مجامع فیزیک دانان، از خدا و دین صحبت کردن بابِ روز نیست و متأسفانه، چنان که انیشتین بحقّ تذکر داده است دانشمندان امروزی، به طرز باور نکردنی، به شیوه های مدرن اهمیت میدهند: و من درک نمیکنم که چگونه در دوره هایی، به ویژه، دوره های ناپایداری و بی اطمینانی، مُدهای روز به میزان نفوذ آن در لباس خانم ها، به نظریه های علمی نیز راه مییابند».
آری به قول حکیم فرزانه، میرابوالقاسم فندرسکی:

هر کسی چیزی همی گوید به تیره رأی خویش

تا گمان آید که او قسطای بن لوقاستی

کاش دانایان پیشین می بگفتندی تمام

برخلاف ناتمامان از میان برخاستی

باید تحوّلات فیزیک در قرن بیستم، و بحرانی که در حال حاضر درغالب مسائل بنیادی با آن روبروست، به فیزیک دانان آموخته باشد که در اظهار نظرها، محدودیت های این علم را در نظر بگیرند و به مفاد «و مااوتیتم من العلم الا قلیلاً» (اسراء / 85) ایمان آورند.

آندره مرسیه (Andre Mercier؛ استاد دانشگاه برن سوئیس) حقّ مطلب را خوب ادا کرده است: «یکی از آموزش های بزرگ فیزیک قرن بیستم، در مقایسه با غرور علم قرن نوزدهم، این است که به محدودیت های علم اذعان کرده است...

اگر فیزیک برای علوم نقش الگو دارد، به دلایل تاریخی است. امّا بیشتر به این دلیل است که فیزیک دقیق ترین علوم است، چه از لحاظ استفاده از ریاضیات پیشرفته وچه به کارگیری دقیق ترین فنون تجربی. بااین همه، نباید آن را با ابتدا و انتهای دانش و حکمت اشتباه گرفت».
در دو قرن اخیر، فلسفه ای که در توضیح جهان، به علمِ تجربی قدرت مطلق میداد ــ علمگرایی (Scientism) ــ در جهان اسلام نفوذ کرد و بر سراسر محیط های علمی آن حاکم شد.

بعضی از اندیشمندان مسلمان، از علوم تجربی مطلق ستایش کرده اند و حتّی،تبیین مسائل کلامی را در علوم جستجو کرده اند. این دیدگاه برخلاف جهانبینی اسلامی است زیرا سرشت گذرای علم را به حوزه کلام نیز سرایت میدهد.
در جهانبینی اسلامی، جهان واقعیتی مستقلّ نیست بلکه، وجود آن در هر لحظه به خداوند متعال متکّی است. زیبایی و انسجام جهانِ مخلوق نشان های از دانش و توانایی بینهایت اوست. در این بینش، آیات قرآنی و پدیده های طبیعت هر دو نشانه های خداوند در جهان است.
در حالی که علم تجربی میتواند برخی از ویژگی های جهان فیزیکی را برملا سازد، نباید آن را با دانشِ مطلق یکی دانست. باید آن را درچارچوبی وسیعتر که سطوح بالاتر دانش را نیز به رسمیت بشناسد، قرارداد، و به نقش اساسی آن، که تقّرب ما به خداوند است، تحقّق بخشید.

منبع:«کتاب فیزیک دانان غربی و مسئله خداباوری»نوشته:دکتر مهدی گلشنی

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فان پاتوق]

[مشاهده در: www.funpatogh.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 443]