بهايي؛ شيخ كشكول و سياست

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: بهايي؛ شيخ كشكول و سياست
گروه گزارش: در همه ادوار تاريخي نام‌هايي هستند كه اگر نه براي هميشه بلكه براي سالياني دراز خود را در ذهن و قلب فرهنگ‌دانان، علاقه‌مندان و حتي عامه مردم ثبت و ضبط مي‌كنند، مردم با اين نام‌ها زندگي مي‌كنند، از آنان مي‌آموزند و فرهنگ خويش را بر آن استوار مي‌سازند. شيخ بهايي نمونه‌اي از اين دست در سه چهار قرن اخير است كه تنها استادي ملاصدرا در تفسير براي او افتخاري بزرگ است. متن زير به بهانه سال‌روز وفات ايشان به بررسي ابعاد ذووجوه اين عالم گرانقدر مي‌پردازد.
بهاءالدين محمدبن‏‌حسين عاملي معروف به شيخ بهائي دانشمند نامدار قرن دهم و يازدهم هجري است كه در فاصله سال‌هاي ۹۲۵ - ۱۰۰۰ خورشيدي در مزرعه دنيا براي آخرت خويش كار كرد و زندگاني گذراند.

شيخ بهايي در بعلبك متولد شد. دوران كودكي را در جبل عامل در ناحيه شام و سوريه در روستايي به نام «جبع» يا «جباع» سپري كرد.ناحيه «جبل عامل» همواره يكي از مراكز شيعه در مغرب آسيا بوده است و پيشوايان و دانشمندان شيعه كه از اين ناحيه برخاسته‌اند، بسيارند.

در هر زمان، حتي امروزه فرق شيعه در جبل عامل به وفور مي‌زيسته‌اند و در بنياد نهادن مذهب شيعه در ايران و استوار كردن بنيان آن مخصوصاً از قرن هفتم هجري به بعد ياري بسيار كرده و در اين مدت پيشوايان بزرگ از ميان ايشان برخاسته‌اند و خاندان بهائي نيز از همان خانواده‌هاي معروف شيعه در جبل عامل بوده است.

بهايي در كسوت شيخ‌الاسلامي

بهاءالدين در كودكي به همراه پدرش به ايران آمد و پس از اتمام تحصيلات از سوي شاه طهماسب، شيخ‌الاسلام اصفهان شد. شش سال بعد عنوان شيخ الاسلامي پايتخت از او گرفته شد و شيخ‌الاسلامي مشهد و سپس هرات به او واگذار شد، نويسنده كتاب الهجرة العاملية اين اقدام شاه طهماسب را مصداق نفي بلد و تبعيد سياسي دانسته و دليل آن را تلاش وي در احيا و اقامه نماز جمعه (كه اقامه آن در عصر غيبت مورد اختلاف علما بود) در پايتخت صفويه مي‌داند چرا كه باعث ‏شد دولتمردان صفوي احساس خطر كنند و او را مانند محقق كركي مانع بزرگي در برابر خواسته‏هاي خود بدانند. چون در سال 991 هجري قمري به قصد حج راه افتاد، به بسياري از سرزمين‌هاي اسلامي از جمله عراق، شام و مصر رفت و پس از 4 سال به ايران بازگشت.

او را از نژاد «حارث بن عبدالله اعور همداني» مي‌دانند( حارث از شخصيت‌هاي برجسته آغاز اسلام، متوفي به سال ۶۴ خورشيدي است). محمد 10 ساله بود كه پدرش عزالدين حسين‌عاملي از بزرگان علماي شام به سوي ايران رهسپار شد و چون به قزوين رسيدند و آن شهر را مركز دانشمندان شيعه يافتند، در آن سكني گزيدند و بهاءالدين به شاگردي پدر و ديگر دانشمندان آن عصر مشغول شد.

او در اندك مدتي چنان پيشرفت كرد كه به صورت يك چهره بارز و يكي از مشهورترين مردان دوره صفوي شد. بهاءالدين نه تنها عالم ديني و مردي متكلم بود بلكه رياضيدان، مهندس، معمار و كيميادان بود از علوم غريبه نيز آگاهي داشت و تحصيل علوم رياضي را احياء كرد و رساله‌هايي در رياضيات و نجوم نوشت.

وي در دانش‌هاي فلسفه، منطق، هيئت و رياضيات تبحر داشت، مجموعه تأليفاتي كه از او بر جاي مانده در حدود ۸۸ كتاب و رساله‌است. او در عرصه‏هاي گوناگون علمي، سياسي و هنري شهرت جهاني دارد.

استادان شيخ بهايي

شيخ بهايي، فقه و اصول، تفسير، حديث و ادبيات عرب را نزد پدرش شيخ عزالدين حسين‌عاملي فرا گرفت، منطق و كلام و معاني و بيان و ادبيات عرب را نزد عبدالله بن شهاب‏الدين حسين يزدي، معروف به ملاعبدالله يزدي، رياضي، كلام و فلسفه را از مولانا افضل‌قايني مدرس فيض كاشاني فرا گرفت.

طب را از حكيم عمادالدين محمود، طبيب ويژه شاه طهماسب و مشهورترين پزشك ايران در آن دوره آموخت. صحيح بخاري را نزد ابي‌الطيف مقدسي فرا گرفت و نقل است نزد ملامحمدباقر يزدي مؤلف كتاب «مطالع‌الانوار» كه از رياضي‌دانان عصر خود بوده نيز درس خوانده ‌است.

همچنين تعداد زيادي از دانشمندان نامي قرن يازدهم نزد وي تحصيل كرده‌اند كه عده‌اي نام 33 تن از آنان را نقل كرده‌اند. سيدميرزا رفيع‏الدين محمدبن حيدرحسيني‌طباطبايي نائيني، ملامحمدتقي بن مقصود علي مجلسي، معروف به مجلسي اول و ملاصدرا، حكيم مشهور قرن يازدهم از جمله شاگردان شيخ بهايي هستند.

شيخ بهايي از جمله دانشمنداني است كه علم او منحصر به يك يا چند شاخه علمي نمي‌شود بلكه فردي جامع در علوم است و از رياضي و معماري گرفته تا ادبيات و فلسفه را مي‌شناسد و تاليفاتي در اين زمينه‌ها دارد. كشكول و نان و حلوا از جمله مهترين تاليفات ادبي اين نابغه عصر خويش است.

كشكول شيخ

اين كتاب شامل اشعار و مطالب نثر است كه برخي از خود وي و برخي نيز گردآوري وي از ديوان‌ها و كتب مورد علاقه‌اش بوده ‌است. اين مطالب اغلب بدون نظم خاصي به دنبال هم آمده‌اند ولي بيش از ساير تاليفات شيخ خواننده را به طرز تفكر وي نزديك مي‌كند.

نان و حلوا

اين كتاب آميخته‏اي از مواعظ، طنز، حكايت، تمثيل و لطايف عرفاني و معارف برين بشري است كه با زباني روان و دلنشين بيان شده است. نان و حلوا ترسيمي از رياكاري، تلبيس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنيايي است. بهايي در يكي از بخش‏هاي اين مثنوي به دوري از سلاطين كه خود آن را از نزديك تجربه كرده بود اشاره مي‏كند، چرا كه قرب شاهان، غارت دل و دين را در پي دارد. مثنوي نان و حلوا از جمله آثاري است كه تا حد زيادي منش شيخ بهايي را نمايان مي‌كند.

اشعار فارسي او عمدتاً شامل مثنويات، غزليات و رباعيات است. وي در غزل به شيوه فخرالدين عراقي و حافظ، در رباعي با نظر به ابو سعيد ابوالخير و خواجه عبدالله انصاري و در مثنوي به شيوه مولوي شعر سروده‌است. ويژگي مشترك اشعار بهائي ميل شديد به زهد و تصوّف و عرفان است. بهترين منبع براي گردآوري اشعار بهائي، كشكول است.

نان و پنير، نزديك‌ترين اثر به مثنوي مولوي

نان و پنير، نزديكترين مثنوي بهائي به مثنوي مولوي از نظر محتوا و زبان است و شير و شكر نيز از جمله ديگر آثار ادبي او است و مثنوي‌هايي مانند نان و خرما، شيخ ابوالپشم و رموز اسم اعظم را نيز منسوب به ايشان دانسته‌اند.

مشرق الشمسين و اكسير السعادتين(ارائه فقه استدلالي شيعه بر مبناي قرآن، آيات الاحكام و حديث)، جامع عباسي از نخستين و معروف‌ترين رساله‌هاي علميه به زبان فارسي، مفتاح الفلاح در اعمال و اذكار شبانه‌روز به همراه تفسير سوره حمد، حدائق الصالحين(شرحي است بر صحيفه سجاديه و حديقة هلاليه شامل تحقيقات و فوائد نجومي از جمله ديگر آثار ارزنده اين دانشمند برجسته است.

بهائي در عربي نيز شاعري چيره‌دست و زبان‌داني صاحب نظر است و آثار نحوي و بديع او در ادبيات عرب جايگاه ويژه‌اي دارد. مهمترين و دقيق‌ترين اثر او در نحو، « الفوائد الصمديه » معروف به صمديه است كه به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو كتب درسي در مرحله متوسط علم نحو در حوزه‌هاي علميه است.

اشعار عربي بهائي نيز شايان توجه بسيار است. معروف‌ترين و مهم‌ترين قصيده او موسوم به «وسيله الفوزوالامان في مدح صاحب الزّمان عليه‌السلام» در 63 بيت است كه هر گونه شبهه‌اي را در اثناعشري بودن وي مردود مي‌سازد. بهائي در ارجوزه سرايي نيز مهارت داشت و دو ارجوزه شيوا يكي در وصف شهر هرات به نام « هراتيه يا الزّهره » (كشكول، ج1،ص 189 ـ 194) و ديگر ارجوزه‌اي عرفاني موسوم به « رياض الارواح » (كشكول، ج1، ص225 ـ 227) از وي باقي مانده است. دوبيتي‌هاي عربي شيخ نيز از شهرت و لطافت بسياري برخوردار بوده كه بيشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زيارت روضه مقدّسه معصومين(ع)است.

بهايي در سياست

شيخ بهايي در طول عمر خويش حكومت چهار پادشاه صفوي، شاه طهماسب، شاه اسماعيل دوم، سلطان‌محمد خدابنده و شاه عباس اول را درك كرد اما با دو تن از آنان بيش از بقيه سر و كار داشت.

عمده فعاليت‏هاي سياسي شيخ بهايي در عهد شاه عباس اول صورت گرفت، ‏شاه عباس بزرگ‌ترين پادشاه سلسله صفوي ضمن آنكه ايران را به اقتدار گذشته‌اش بازگرداند، زمينهٔ رشد و شكوفايي خارق‌العادهٔ فرهنگ، هنر و معارف ديني را نيز فراهم كرد.

شاه عباس احترام زيادي براي علماي دين قايل مي‌شد و در بيشتر امور از ايشان مشورت مي‌جست، از جمله شواهد اين امر انتخاب خليفه سلطان، شاگرد ميرداماد و شيخ بهايي به وزارت خود بود، ضمن اينكه حضور اين دو عالم مطرح در دربار شكوه خاصي به سلطنت اين پادشاه بخشيده بود.

شيخ بهايي در سال ۹۹۶ق دو سال و اندي بعد از رحلت‏ شيخ علي منشار (شيخ الاسلام اصفهان)به دستور شاه عباس اول به شيخ الاسلامي اصفهان منصوب شد، درسال ۱۰۰۶ قمري با تغيير مكان پايتخت از قزوين به اصفهان اين سمت به شيخ‌الاسلامي كشور تغيير و ارتقاء يافت. شيخ تا زمان وفاتش در اين منصب بود.

در عالم‌آراي عباسي آمده كه شيخ پس از مدتي از سمت شيخ‌الاسلامي اصفهان به دليل ملالت‏خاطر و دلزدگي از مناصب دنيايي ارادهٔ سفر بلاد اسلامي كرد. سالي كه شاه عباس پياده به زيارت امام رضا عليه السلام رفت و شيخ بهايي نيز همراه او بود، اما در منابع ديگر دليل سفر او به بلاد اسلامي اختلاف آرا و ديدگاه‏هاي علمي او با مكتب‏هاي فلسفي موجود در حوزه اصفهان (يعني «توغل ميرداماد و اصحاب او در علوم عقلي و رواج آن‏») مي‌دانند.

به اعتقاد عده‏اي شيخ بهايي در يكي از سفرهاي خارجي خود به كشور عثماني، سفارت شاه صفوي را بر عهده داشته و حامل پيامي از طرف شاه عباس اول به سلطان مراد حاكم عثماني بوده است.

خدمات شيخ بهايي

در عرف مردم ايران، شيخ بهائي به مهارت در رياضي و معماري و مهندسي معروف بوده و هنوز هم به همين صفت معروف است، چنانكه معماري مسجد امام اصفهان و مهندسي حصار نجف را به او نسبت مي‌دهند. همچنين شاخصي براي تعيين اوقات شبانه روز از روي سايه آفتاب يا به اصطلاح فني، ساعت آفتاب يا صفحه آفتابي و يا ساعت ظلي در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست كه مي‌گويند وي ساخته است.

در احاطه وي در مهندسي ترديد نيست و بهترين نمونه كه هنوز در ميان است، نخست تقسيم آب زاينده رود به محلات اصفهان و قراي مجاور رودخانه است كه معروف است هيئتي در آن زمان از جانب شاه عباس به رياست شيخ بهائي مأمور شده و ترتيب بسيار دقيق و درستي با منتهاي عدالت و دقت علمي در باب حق آب هر ده و آبادي و محله و بردن آب و ساختن ماديها داده‌اند كه هنوز به همان ترتيب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.

ديگر از كارهاي علمي كه به بهائي نسبت مي‌دهند طرح‌ريزي كاريز نجف آباد اصفهان است كه به نام قنات زرين كمر، يكي از بزرگ‌ترين كاريزهاي ايران است و از مظهر قنات تا انتهاي آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوي بسيار بزرگ تقسيم مي‌شود و طرح‌ريزي اين كاريز را نيز از مرحوم بهائي مي‌دانند.

ديگر از كارهاي شيخ بهائي، تعيين سمت قبله مسجد امام به مقياس چهل درجه انحراف غربي از نقطه جنوب و خاتمه دادن به يك سلسله اختلاف نظر بود كه مفتيان ابتداي عهد صفوي راجع به تشخيص قبله عراقين در مدت يك قرن و نيم اختلاف داشته‌اند.

يكي ديگر از كارهاي شگفت كه به بهائي نسبت مي‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌اي كه هنوز در اصفهان مانده و به حمام شيخ بهائي يا حمام شيخ معروف است و آن حمام در ميان مسجد جامع و هارونيه در بازار كهنه نزديك بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دير باز همواره عقيده داشته‌اند كه گلخن آن گرمابه را بهائي چنان ساخته كه با شمعي گرم مي‌شد و در زير پاتيل گلخن فضاي تهي تعبيه كرده و شمعي افروخته در ميان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت‌هاي مديد همچنان مي‌سوخت و آب حمام بدان وسيله گرم مي‌شد و خود گفته بود كه اگر روزي آن فضا را بشكافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از كار مي‌افتد و چون پس از مدتي به تعمير گرمابه پرداختند و آن محوطه را شكافتند، فوراً شمع خاموش شد و ديگر از آن پس نتوانستند بسازند. همچنين طراحي منارجنبان اصفهان كه هم اكنون نيز پا برجاست به او نسبت داده مي‌شود.

بزرگداشت چهارصدمين سال وفات شيخ بهائي در قطعنامه يونسكو

نظر به اينكه سازمان يونسكو بزرگداشت چهارصدمين سال وفات شيخ بهائي ( سال 2009 ميلادي ) را طي قطعنامه‌اي به تصويب رسانيده است. در همين راستا سلسله همايش هاي داخلي نيز در آبان ماه 1387 برگزار خواهد شد.

موضوعات معرفي شده

1ـ زندگي نامه شيخ بهائي :خاندان- سفرها و تحصيلات- حضور در مراكز فرهنگي (به خصوص هند و هرات).

2- شرايط تاريخي و جغرافيايي عصر شيخ بهايي: شيخ بهايي پلي ميان فرهنگ ايران و لبنان- جريان هاي فرهنگي لبنان در دوره صفوي- ويژگي هاي مختلف فرهنگي در محيط ايران عصر صفوي- تحولات فرهنگي وتمدني دوره صفوي.

3- فعاليت اجتماعي و فرهنگي شيخ بهايي: مناصب (مانند: شيخ الاسلامي و...)- رسيدگي به امور مردم (طومار شيخ بهايي)- روابط با قوه حاكمه- تأثير شيخ بهائي در تحولات اجتماعي- روابط با علما و رجال همعصر خود- حركت شيخ بهايي در حل مشكلات فرهنگي و اجتماعي- مسئله وحدت ملي نزد شيخ بهايي.

4- شيخ بهايي و علوم قرآن و حديث: تفسير قرآن- علم درايه و مصطلح الحديث- فقه الحديث- مباحث رجالي- نقش واسط در اسانيد و اجازات.

5- فقاهت شيخ بهايي:ديدگاه هاي خاص (در باب ذبيحه اهل كتاب)- فقه سياسي- آيات الاحكام- احاديث فقهي-اصول فقه- قواعد فقه- مسائل علمي فقه (تعيين قبله، مواريث، ...)- شيخ بهايي و جريان اخباريه- شيخ بهايي و مسائل قضايي واجتماعي.

6- شيخ بهايي و علوم عقلي:فلسفه (مقايسه و رابطه افكاروي با آراء ملاصدرا)- منطق- كلام- عرفان نظري (مقايسه و تطبيق با افكار ابن عربي، مولانا، ...)- مكاتب فكري ايران در عصر شيخ بهايي (كلام، فلسفه، عرفان).

7- شيخ بهايي و شاخه هاي علوم: رياضيات- هيئت و نجوم- علم الحيل- علوم مختلف در عصر شيخ بهايي- علوم غريبه.

8- شيخ بهايي و ادبيات: علوم بلاغت و شعر- ويژگي هاي شعر عربي- ويژگي هاي شعر فارسي- شيخ بهايي و ادبيات فولكلوريك- شيخ بهايي و طنز- رويكرد ادبيات تطبيقي- تأثير شيخ بهايي بر آثار ادبي.

9- شيخ بهايي و حوزه هاي هنر: رويكرد او به هنر و زيبايي- شيخ بهايي، معماري و شهرسازي- شيخ بهايي و موسيقي- شيخ بهايي و تعزيه.

10- شيخ بهايي،اخلاق و سلوك ديني: مباني اخلاق- مستحبات و سنن عبادات- ادعيه و زيارات- شيخ بهايي و صوفيه.

11- انديشه سياسي شيخ بهايي.

12- شيخ بهايي و فرهنگ اسلامي و شيعي: فضايل اهل بيت (ع)- تقويم و شعائر مذهبي- مهدويت- اسلام و مسيحيت (شامل فعاليتهاي تبشيري و...)- ديدگاه ها ي وي در باره ديگر اديان.

13- تعامل علما با عامه مردم نزد شيخ بهايي: رساله عمليه- فارسي نويسي- توجه به فولكلور و فرهنگ عامه- جايگاه شيخ بهايي در فرهنگ مردم ايران.

14- كتابشناسي آثار. شيخ بهائي: سبك هاي تأليف- خلاصه نويسي-شرح نويسي-حاشيه نويسي- كشكول نويسي- مكاتبات شيخ بهايي- زبان آثار- نسخه شناسي آثار.

15- پژوهش در باره شيخ بهايي: منبع شناسي در باره شيخ بهايي- شيخ بهايي در منابع دانشنامه اي_ شيخ بهايي نزد جهانگردان و خاورشناسان_ شيخ بهايي در مطبوعات.

16- يادمان هاي شيخ بهايي: مزار شيخ بهايي- موقوفه ها، مدارس و ابنيه- دست نوشته هاي شيخ بهايي.

17- تأثير شيخ بهايي در حوزه هاي ديني: سبك هاي تعليمي و طبقه بندي- درسي بودن برخي كتب او- سنت علمي شيخ بهايي در حوزه- شيخ بهايي و نهاد روحانيت.

18- شيخ بهايي به مثابه شخصيت اسطوره اي: اسطوره عالمي ذوفنون- اسطوره دانايي به رموز- اسطوره عالمي ريزنگر و نكته بين- افسانه پردازي در باره شيخ بهايي- قصص و حكايات شيخ بهايي.

آغاز سفر بي‌بازگشت

وي در سال ۱۰۰۰ خورشيدي در اصفهان درگذشت و بنابر وصيت خودش جنازه او را به مشهد بردند و در جوار مقبرهٔ علي پسر موسي (رضا) جنب موزه آستان قدس دفن كردند.

منابع:

ويكي‌پديا

سايت آويني

كنگره بزرگداشت شيخ بهايي

سايت آفتاب

علي فرج‌زاده
يکشنبه 21 مهر 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 8916]