نويسنده: على نصيرى سيماى اميرمؤمنان «ع» از منظر نهج‏البلاغه (قسمت اول)

واضح آرشیو وب فارسی:فارس: نويسنده: على نصيرى سيماى اميرمؤمنان «ع» از منظر نهج‏البلاغه (قسمت اول)
خبرگزاري فارس: شناسايى و شناساندن شخصيت اميرمؤمنان على(ع) به عنوان انسان كامل و الگويى براى كارگزاران و عامّه مردم، جزء ضرورت‏هاى عصر حاضر است. آنچه در اين مقاله دنبال شده تصويرى از شخصيت آن حضرت است كه از زبان ايشان در نهج البلاغه ارائه گرديده.

شناسايى و شناساندن شخصيت اميرمؤمنان على عليه‏السلام به عنوان انسان كامل و الگويى براى كارگزاران و عامّه مردم، جزء ضرورت‏هاى عصر حاضر است. آنچه در اين مقاله دنبال شده تصويرى از شخصيت آن حضرت است كه از زبان ايشان در نهج البلاغه ارائه گرديده. محورهاى مورد توجه در مقاله عبارتند از: مقام علمى؛ مقام بصيرت و يقين؛ مقام‏هاى اخلاقى در عرصه‏هايى همچون پرهيزگارى، زهد و دنياگريزى، عدالت‏خواهى، شجاعت و ملازمت با پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله. اين در حالى است كه امام از گفت‏وگو درباره خود و ستايش از خويشتن ابراز ناخشنودى كرده و آنچه بر زبان ايشان جارى شده از سرِ نياز و اقتضاى حال بوده است.

سيماى آفتابگون حضرت على (ع) چنان پر تشعشع است كه هر چشمى را ياراى نگريستن در آن نيست، و ستيغ شخصيت و هويّت الهى او چنان فرازمند است كه پاى هر راه‏پيماى سختكوش و بلند همّتى به دامن آن نخواهد رسيد، و مرغ بلندپرواز انديشه‏ها به كرانه آن نزديك نتواند شد. على بن ابى طالب عليه‏السلام بهترين مصداق اين بيت نغز است:

كتاب فضل تو را آب بحر كافى نيست كه تر كنم سرانگشت و صفحه بشمارم

از روزگارى كه آن يگانه دهر پا به عرصه وجود گذاشت، تا به امروز هزاران زبان و قلم در مدح و ستايش ايشان به كار افتاده‏اند تا رقص‏كنان جلوه‏اى از جلوه‏هاى آن انسان بى‏همتا را به تصوير بكشند. اما چه سرّى در شخصيت آن امام همام نهفته است كه همگان همچنان شيداى نيوشيدن مكارم اويند و سر به جيب تفكر در عظمت او؟!

آنچه در اين بين شنيدن دارد ترسيم و تصويرى است كه خود امام از شخصيت و مقامات علمى و معنوى خويش در برابر چشم همه حق‏پويان نهاده است، و شايد اين بهترين ترسيم باشد؛ زيرا گرچه امام به خاطر ناپسندى تمجيد از خويش، از اين كار طفره رفته، اما در لابه‏لاى سخنان بر جاى مانده از او در نهج‏البلاغه، اسرارى فرو ريخته كه سخت به كار مى‏آيند و ارائه آن‏ها براى عاشقان آن امام بسيار شيرين و شنيدنى‏اند.

ناخشنودى امام عليه‏السلام از ستايش خويشتن

اميرمؤمنان عليه‏السلام تجسّم انسان كامل و تفسير مجسّد آيات نورانى كتاب حق است. چنين انسانى قرآنى نيك مى‏داند كه آيه «فَلاتُزكّوا انفسَكُم هُو اَعلُم بِمَن اتّقى» (پس خودتان را پاك مشماريد. او به [حال] كسى كه پرهيزگار است داناتر است.) (نجم: 32) از آموزه‏هاى بلند اخلاقى قرآن است. از اين‏رو، از ستايش خود اظهار ناخشنودى مى‏نمايد: « و قد كرهتُ أن يكونَ جالَ في ظنّكم إنّى أحبُّ الاطراءَ و استماعَ الثناءِ و لستُ ـ بِحمداللّهِ ـ كذلكَ، و لو كنتُ اُحبُّ اَن يُقالَ ذلكَ لتركتُه إنحطاطا، لِلّهِ سبحانه عن تناوِل ما هو أحقُّ به مِن العظمةِ والكبرياءِ»؛(2) و خوش ندارم كه در خاطر شما بگذرد كه من دوستدار ستودنم و خواهان شنيدن ستايش. سپاس خداى را كه چنين نيستم، و اگر دوست داشتم كه درباره‏ام چنين گفته شود، آن را وامى‏نهادم؛
به خاطر فروتنى در پيشگاه خداوند سبحان و عظمت و بزرگى كه او بدان سزاوار است.و در جاى ديگر، اذعان مى‏كند كه اگر نهى الهى از خودستايى نبود، انبوه فضايل خود را برمى‏شمردم:

«و لولا ما نَهىَ اللّهُ عنه من تَزكيةِ المرءِ نفسَهُ لَذكَر ذاكرٌ فضائلَ جَمّةً تعرفُها قلوبُ المؤمنينَ و لاتَمجُهُّا آذانُ السامعينَ»؛(3) و اگر نبود كه خداوند پاك شمردن خويش را نهى كرده است، گوينده فضيلت‏هاى انبوهى را ياد مى‏كرد كه دل‏هاى مؤمنان با آن‏ها آشناست و در گوش شنوندگان خوش آواست.

در خطبه 216 با صراحت اعلام مى‏كند كه مرا ستايش نكنيد: «ولا تُثنّوا علىَّ بجميلِ ثناءٍ.»

دامن امام از خود ستايى و خود پسندى چنان مبرّا و منزّه است كه از همراه شدن حرب بن شرحبيل شبامى با خود ممانعت كرد؛ معتقد بود چنين همگامى با زمامدار، باعث به انحراف كشيدن او و خوارى مؤمن مى‏گردد:

«اِرجِع! فانَّ مَشىَ مِثلِك معَ مِثلى فتنةٌ للوالى و مذلّةٌ لِلمؤمِن»؛(4)
بازگرد كه پياده رفتنِ چون تويى با چون من موجب فريفته شدن والى و خوارى مؤمن است.

آن‏گاه كه در بدو ورود به شهر «انبار» با انبوه مردمى روبه‏رو شد كه بنا به عادت خود در استقبال از شاهان، هلهله‏كنان به استقبال ايشان آمدند، مانع اين كار شد و به آنان فرمود: چنين برخوردى، هم براى زمامداران زيان‏آور است و هم براى مردم: «... واللّهِ ما يَنتفعُ بهذا أُمراؤُكم و اِنَّكم لتَشقّونَ به على أنفسِكم فى دُنياكم و تَشقَونَ به فى آخرتِكم»؛(5) به خدا كه اميران شما از اين كار سودى نمى‏برند، و شما در دنيايتان خود را بدان به رنج مى‏افكنيد و در آخرتتان بدبخت مى‏گرديد.

پرهيز و ناخشنودى از خودستايى ـ هر چند شخص در مرتبه‏اى عالى از كمال انسانى باشد ـ براى انسان‏هاى كمال يافته امرى طبيعى است؛ زيرا آنان به همان اندازه كه راه طولانى و دراز كمالات را طى نموده باشند، در برابر خود راهى بس طولانى ديده و مقدار طى شده را در برابر آن بس ناچيز و خرد مى‏انگارند؛ چه آنكه هدف نهايى آنان لقاى خداوندى است كه در پهنه ارزش‏هاى والا و صفات جمال و جلال، كرانگى برنمى‏تابد. سرّ اظهار قصور يا تقصير يا خردى و ناچيزى اولياى الهى در برابر عظمت خداوند همين نكته است.

علاّمه حديث‏شناس، مجلسى رحمه‏الله، آورده است: «شايد يكى از آثار استغفار و توبه‏خواهى پيشوايان دينى، آن هم هفتاد بار يا بيشتر در روز، بى‏آنكه گناهى مرتكب شده باشند همين است كه هر گامى به سوى عالم قدس مى‏گذارند، درجه پيشين و طاعات و عبادات آن را در برابر درجه پسين ناقص مى‏بينند. از اين‏رو، از كاستى كار خود استغفار مى‏كنند و به سوى خدا توبه مى‏آورند و براى دست‏يابى به درجه‏اى بالاتر از درجه خود، به خدا لابه مى‏نمايند.»(6)

دلايل ستايش امام على عليه‏السلام از خويشتن

اگر خودستايى در آموزه‏هاى قرآن نكوهيده شده و طبع ره‏پويى در مسير تكامل آن را برنمى‏تابد و سيره اميرمؤمنان عليه‏السلام نيز با آن نمى‏سازد، پس چرا احيانا در لابه‏لاى كلمات آن حضرت عليه‏السلام به عباراتى برمى‏خوريم كه حكايت از خودستايى دارند؟

به اين پرسش، چند پاسخ ارائه شده‏اند:

1. بيان كمالات نفسانى در حقيقت، بيان نعمت‏هايى است كه خداوند به شخص داده است، البته در صورتى كه او اين كمالات را سراسر منتسب به خداوند بداند و صلاى «انّما اوتيتُه على علمٍ عندى» (قصص: 78) سر ندهد، بلكه معتقد باشد كه «هذا مِن فضلِ ربّى» (نمل: 40) و بدين خاطر است كه خداوند، خود فرمان به بازگويى نعمت خدادادى داده است: «و اَمّا بنعمةِ ربِّك فَحدِّث.»(ضحى: 11) امام عليه‏السلام در فقره‏اى از گفتار خود به اين امر اشاره كرده‏اند:

«أنَا الّذى فقأتُ عينَ الشركِ و ثَللتُ عرشَهُ، غيرُ ممتنٍّ علىَ اللّهِ بجهادىٍ و لا مدلٌ اليه بطاعتىِ، و لكن اُحَدِّثُ بنعمةِ ربّى»؛(7) من كسى هستم كه چشم شرك را از كاسه درآوردم و بنياد آن را درهم شكستم. با اين حال، به خاطر جهادم، بر خداوند منّتى ندارم و به خاطر طاعتم نازى بر او نمى‏فروشم، بلكه تنها از نعمت پروردگارم سخن مى‏گويم.

2. امام با اين كار، مى‏خواهند پرده از چهره تاريخ كنار بزنند؛ زيرا پس از رحلت پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، در كنار انحراف مسير امامت و پيشوايى و انتقال آن به نااهلان، علم و دانش نيز در خدمت همينان براى تثبيت حكومتشان درآمد. در نتيجه، بسيارى از حقايق تاريخى در هاله‏اى از ابهام و حجاب فرو رفتند. چهره تابناك امام عليه‏السلام بيشترين بى‏مهرى را در كتاب تاريخ به خود ديده است، تا بدانجا كه لعن و دشنام آن يگانه دهر يك سده در مقدّس‏ترين مكان‏ها و زمان‏ها ورد زبان مردم نادان بود! امام عليه‏السلام با عنايت به اين واقعيت تلخ، با پرده‏بردارى از گوشه‏اى از شخصيت والاى خود، به مقابله با آن برخاستند.

3. امام عليه‏السلام با اين كلمات درصدد دفاع از حق خود برآمده‏اند؛ زيرا به رغم وجود ده‏ها شاهد قرآنى و روايى، از جمله ماجراى «غدير خم»، گروهى سست ايمان در «سقيفه» گرد آمدند و سپيدى مو را بر سپيدى دل ترجيح دادند و چنان تدبير كردند كه يكى پس از ديگرى توپ خلافت را به يكديگر پاس دهند و به قول امام عليه‏السلام، تا توانستند از پستان آن دوشيدند و آن تنها شايسته روزگار را 25 سال خانه‏نشين كردند.(8)

به نظر مى‏رسد محروميت امّت اسلامى از درك فيوضات علمى، معنوى، سياسى و اجتماعى امام عليه‏السلام، كه ناشى از جهل و ناآگاهى از مقام بلند و شامخ ايشان بوده، مهم‏ترين عامل توصيف امام عليه‏السلام از خود بوده است.

به راستى، چرا امام عليه‏السلام بارها در حضور مردم فرمودند: «سَلونى قبلَ اَن تَفقدونى»؟(9) آيا سرّ اين فراخوانى به پرسش همان جمله «قبلَ ان تفقدونى» نيست؟! بنابراين، سخن از شخصيت اميرمؤمنان نيست تا اگر تمجيدى صورت گيرد، به شخص برگردد و حمل بر خودستايى شود، بلكه سخن از علم، معنويت، كمالات اخلاقى و سياست‏دانى است كه به صورت تمام و جامع، در اين انسان سترگ گرد آمده‏اند و زود است كه عمر او به سر آيد و مردم از اين كان عظيم بى‏بهره بمانند.

به اين سخن بلند امام عليه‏السلام توجه كنيد:

«غدا ترونَ ايّامى و يكشف لكم عَن سرائرى و تَعرفوننى بعدَ خُلوّ مكانى و قيامِ غيري مقامي»؛(10) فردا به روزگارم در خواهيد نگريست و رازهاى درونم بر شما آشكار خواهند شد و پس از خالى شدن جايگاهم و نشستن ديگرى بر جان من، مرا خواهيد شناخت.

آيا اين گفتار از سر خودستايى صادر شده يا از دردى جانكاه در درون جان امام عليه‏السلام خبر مى‏دهد كه چرا مى‏بايست مردم هم‏عصر ايشان تا آن حد مقام و منزلت آن حضرت را نشناسند و پس از گذشت ساليانى چند، تازه پى ببرند كه چه گوهر گران‏بهايى از كف داده‏اند؟! از اين‏روست كه در يكى از خطبه‏هاى خود، پس از ابلاغ جمله «فاسألونى قبلَ اَن تفقدوني»(11) به فتنه‏هاى بنى‏اميّه اشاره كرده است كه پس از ايشان اتفاق خواهند افتاد و از آنان به عنوان «ماده شترى كلان‏سال و بدخوى كه دست بر زمين كوبد و به پا لگد زند و به دهان گاز گيرد... و از مردم كسى را بر جاى نگذارد» ياد كرده، آن‏گاه مى‏فرمايد:

«... فعندَ ذلكَ تَودُّ قريشُ بالدنيا و ما فيها لو يَروننى مقاما واحدا و لو قَدرِ جَزر جزورٍ لِاَقبلَ مِنهم ما اَطلبُ اليومَ بعضَه فلا يُعطونيه»؛(12) در اين هنگام، قريش دوست دارد دنيا را با آنچه در آن است بدهد، تا زمانى كوتاه به اندازه كشتن شترى مرا ببيند، تا آنچه امروز برخى از آن را مى‏خواهم و به من نمى‏دهند يكجا تسليم نمايد.

يعنى: در زمان حيات امام عليه‏السلام، قدر ايشان را نشناختند و بهاى زمام‏دارى عادلانه او را نپرداختند، آن‏گاه كه امام عليه‏السلام از ميان آنان رخت بربندد، چنان تشنه تيغ عدالت و سرانگشتِ توانمندِ تدبير او خواهند بود كه آرزو كنند كاش تمام دنيا را مى‏دادند و امام عليه‏السلام را تنها لحظاتى هرچند كوتاه در ميان خود مى‏داشتند.

بارى، آنجا هم كه امام عليه‏السلام با كميل خلوت كرد و با اشاره به سينه مبارك خود فرمود: «اِنّ هيهنا لَعِلما جَمّا لو اصبتُ له حملةً»،(13) باز دغدغه از دست رفتن آن دانش بيكران را داشت كه در درون جانش انباشته شده و بسان سيلاب منتظر جوشش بود؛ فرمود:

«يَنحدُر عنّى السيلُ و لايَرقى الىَّ الطير»؛(14) سيلاب دانش از من مى‏جوشد و مرغ انديشه كسى به پاى من پرواز نتواند كرد.

مقام‏ها و فضايل امام على عليه‏السلام

1. مقام علمى

مقام علمى امام عليه‏السلام چنان بلند و والاست كه مرغ انديشه هيچ بشرى بدان پايه راه ندارد (لا يَرقى الىَّ الطيرُ) و جويبار دانش از اقيانوس وجود او سرازير است (يَنحدُر عنّى السيلُ) و دانشى انبوه و انباشته در جان او نهفته است (انّ هيهنُا لَعِلما جَمّا.)

علم و دانش امام عليه‏السلام نسبت به شريعت شهره آفاق است و به رغم همه بى‏مهرى‏هايى كه زمانه نسبت به ايشان روا داشت، قريب به اتفاق صحابه و بزرگان امّت اسلامى ايشان را اعلم مردم و اقضا مى‏شناختند(15) و به قول خليل بن احمد، او از همگان بى‏نياز بود، اما همگان به او محتاج، و پى در پى براى گشودن گره‏هاى خود به ايشان مراجعه مى‏كردند.(16) اما آنچه در گفتار امام عليه‏السلام انعكاس يافته دانشى است بس فراتر از شريعت كه بدون ترديد، براى مردم آن عصر ناشناخته بوده است.

امام از علمى مكنون خبر مى‏داد كه اگر آن را فاش سازد، مردم بسان ريسمان بلندى در چاه به خود خواهند لرزيد:

«بَلِ انْدَمجتُ على مكنونِ علمٍ لو بُحتُ بهِ لاضطربتُم اضطرابَ الأرشيةِ فِى الطَوىِّ البعيدةِ»؛(17) بلكه دانش نهان سراچه دلم را لبريز كرده است كه اگر آن راز را با شما در ميان گذارم بسان ريسمان در چاه ژرف، بر خويشتن خواهيد لرزيد.

و در جاى ديگر فرمود: اگر پرده از اسرار غيبى برگيرم، به بيابان‏ها خواهيد رفت و به خاطر كارهايتان خواهيد گريست:

«لو تَعلمونَ ما أعلمُ ممّا طُوِىَ عنكم غَيبُه اِذا لَخَرجتُم اِلىَ الصُّعُداتِ تَبكونَ على أعمالِكم و تَلتدمونَ على أنفسِكم»؛(18) اگر آنچه را من مى‏دانم و غيب آن بر شما پوشيده است مى‏دانستيد، سر به بيابان‏ها مى‏گذاشتيد و بر كرده‏هاى خويش مى‏گريستيد و بر سر و سينه مى‏زديد.

چنان‏كه در مقامى ديگر، از اينكه مردم نسبت به ايشان دچار غلوّ و گزافه‏گويى شده و امام را برتر از پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بدانند، اظهار نگرانى كرده و بدين‏روى، اعلام نموده است كه اين اسرار را با خواص خود در ميان مى‏گذارد:

«واللّهِ لو شئتُ أن أُخبِرَ كُلَّ رجلٍ مِنكم بمَخرجِه و مَولجِهِ و جميعِ شأنه لفعلتُ، و لكن أخافُ أَن تَكفُروا فىّ بِرسولِ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، ألا و اِنّى مُفضيه اِلىَ الخاصَّةِ مِمّنَ يُؤمنُ ذلكَ مِنه»؛(19) سوگند به خدا، اگر بخواهم هر يك از شما را خبر دهم كه از كجا آمده است و به كجا مى‏رود و چند و چون تمام امورش چگونه است، مى‏توانم؛ اما مى‏ترسم درباره‏ام به راه جلو رويد و مرا به رسول اللّه صلى‏الله‏عليه‏و‏آله برترى دهيد. هان! من اين رازها را با خواصى كه از بيم غلوگويى در امانند، در ميان مى‏گذارم. به راستى، اين چه دانشى است كه بر اساس آن، امام از پرونده كامل هر انسان با خبر است و سوگند ياد مى‏كند كه مى‏تواند از تمام شئون و كارهاى او پرده بردارد؟

دامنه دانش حضرت على عليه‏السلام تا اين حد متوقف نمى‏شود و اعلام مى‏كند كه از رخدادهايى تا پگاه رستاخيز چنان باخبر است كه گويا در ميان آنان و همزمان با آنان حضور دارد:

«از من بپرسيد، پيش از آن‏كه مرا نيابيد. بدان كس كه جانم به دست اوست! نمى‏پرسيد از چيزى كه ميان شما تا روز قيامت است و نه از گروهى كه صد تن را به راه راست مى‏خواند و صد را گم‏راه مى‏سازد، جز آنكه شما را از آن آگاه مى‏كنم؛ از آنكه مردم را بدان فرامى‏خواند و آنكه رهبرى‏شان مى‏كند و آنكه آنان را مى‏راند و آنجا كه فرود آيند و آنجا كه بارگشايند و آنكه كشته شود از آنان و آنكه بميرد از ايشان.»(20)

در همين راستا، امام از مسلّط‏شدن معاويه و فرمان او نسبت به دشنام و برائت از امام،(21) فتنه‏ها و حوادث تلخ حكومت بنى‏اميّه،(22) انقراض حكومت بنى‏اميّه در فرجام كار آنان و ظهور حكومت عبّاسيان،(23) حكومت كوتاه مروان و زمام‏دارى چهار پسر او،(24) به ويژه به صورتى روشن‏تر، حكومت عبدالملك بن مروان و چگونگى به قدرت رسيدن او،(25) ظهور حجّاج بن يوسف ثقفى،(26) غرق شدن شهر بصره به استثناى گنبد مسجد آن،(27) رخدادهاى شكننده شهر كوفه،(28) طغيان صاحب الزنج از قرامطه،(29) هجوم مغولان،(30) انحراف عقيدتى و اخلاقى در دوران آخرالزمان(31) و ظهور مهدى موعود (عج)(32) خبر داده‏اند.

اين اخبار چنان با قاطعيت و يقين همراهند كه امام عليه‏السلام از تعابيرى همچون «كَانّى أَنظُر اِليهم»؛ گويا به آنان مى‏نگرم، يا «أراهم»؛ آن‏ها را مى‏بينم، استفاده كرده‏اند. و گاه بر اين نكته پاى مى‏فشرند كه پيش از اين، از زبان پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از اين رخدادها مطّلع شده‏ام.

ابن ابى الحديد مى‏نويسد: «اينكه على عليه‏السلام مى‏گويد: هر چه از حوادث آينده از من بپرسيد خبر خواهم داد، نه ادعاى خدايى است و نه ادعاى نبوّت، بلكه منظور آن حضرت اين است كه من اين آگاهى از غيب را از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آموخته‏ام. ما على را در خبرهاى غيبى كه از او صادر شده است، امتحان كرده‏ايم و همه خبرهاى او را مطابق با واقع يافته‏ايم.»(33)

چه آزمونى بالاتر از اينكه گزارش آن حضرت درباره هجوم قوم وحشى تاتار در سال 666 ق، يعنى درست در زمانى كه ابن ابى الحديد مى‏زيسته ـ شش سده و نيم پس از شهادت امام عليه‏السلام ـ به تحقق پيوست.

ابن ابى الحديد در اين‏باره چنين آورده است: «بدان اين غيبى كه اميرمؤمنان عليه‏السلام از آن خبر داد، ما با چشم خود ديديم و در زمان ما واقع شد و مردم از اوايل اسلام انتظار آن را مى‏كشيدند، تا اينكه قضا و قدر، اين حادثه خونين را به دوران ما كشيد، و آنان از قوم «تاتار» بودند كه از خاور دور خروج كردند و سپاهيانشان وارد شدند و با سلاطين «خطار»، «قفجاق» و شهرهاى ماوراءالنهر و خراسان و ديگر شهرهاى ايران كارى كردند كه از خلقت آدم عليه‏السلام تا عصر ما هيچ تاريخى نظير آن را نديده است.»(34)

با همه مدارايى كه امام عليه‏السلام در بيان اسرار نهفته در سينه خود داشتند و از اظهار آن جز براى خواص اجتناب مى‏كردند، هنگامى كه با بازگويى برخى از رخدادهاى آتى درباره شهر بصره اسرار هويدا ساختند، مردى از ميان جمع امام را مخاطب ساخت و شگفتى خود را از دانش امام عليه‏السلام چنين ابراز كرد: «به شما علم غيب عطا شده است، اى اميرمؤمنان؟!» امام عليه‏السلام با لبخندى از سر مهر و شادمانى به او پاسخ دادند كه اين علم غيب نيست، علم غيب آگاهى از زمان قيامت و چهار امرى است كه در آخرين آيه سوره لقمان آمده است؛ اين دانشى است غير از علم غيب كه خداوند به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آموخته و من آن را از ايشان فراگرفته‏ام.(35)

مراتب دانش امام عليه‏السلام مرزهاى زمينيان را درمى‏نوردند و به آسمان و آسمانيان مى‏رسند. امام عليه‏السلام در فرازى از نهج‏البلاغه در توصيف دانش خود چنين آورده‏اند:

«اَيُّها الناسُ سَلونى قَبلَ اَن تَفقدُونى، فَلاَنا بِطُرقِ السماءِ أعلمُ مِنّى بطُرُقِ الارضِ»؛(36) اى مردم، پيش از آنكه مرا نيابيد از من بپرسيد كه من به راه‏هاى آسمان از راه‏هاى زمين آگاه‏ترم.

آيا با معيارهاى بشرى مى‏توان از عهده تحليل دانشى برآمد كه زمين و زمان را درمى‏نوردد؟!

2. مقام بصيرت و يقين

بصيرتْ بينش است و علمْ دانش. از اين‏رو، بين آن‏ها تفاوت است و در آيات و روايات، به صورت جداگانه ذكر شده‏اند و در دعاها به صورت دو خواست جداگانه مورد طلب واقع گرديده‏اند. علم به انسان آگاهى مى‏دهد، اما بصيرتْ نگاه ارزانى مى‏كند. علم مى‏تواند آميخته با خطا و اشتباه باشد، اما اشتباه و خطا در مرحله بصيرت راه نمى‏يابد؛ چنان‏كه براى حفظ از دام دنيا، بالاتر از علم و آگاهى، بصيرت و بينش لازم است. بنابراين، علم و بصيرت دو مقوله جداگانه، اما مرتبط با يكديگرند.

از سوى ديگر، يقين از مقوله علم است، منتها مرتبه عالى علم كه ذرّه‏اى شك و شبهه به آن راه نيابد، هرچند خود يقين به مراتب سه‏گانه علم‏اليقين، عين‏اليقين، و حق‏اليقين منقسم است. بنابراين، يقين در برابر شك است.

مرتبه يقين چنان والاست كه پيامبرى عظيم‏القدر همچون حضرت ابراهيم عليه‏السلام از خداوند خواست تا او را در امكان وقوع احياى مردگان يا كيفيت اجراى آن، به يقين و مرحله اطمينان باطنى برساند: «قال اَولَم تُؤمِن قالَ بلى و لكن لِيطمئِنَّ قَلبى.»(بقره: 260)(37) اميرمؤمنان عليه‏السلام در مواردى از گفتار خود، بر اين حقيقت پاى فشرده كه داراى مقام بصيرت و يقين است.

در جايى فرمود:

«اِنّ معى لَبصيرتى ما لَبَّستُ على نفسي ولا لُبِّسَ علىَّ»؛(38) حقيقت‏بينى من با من است؛ نه حق را از خود پوشيده داشته‏ام، و نه بر من پوشيده بوده است.

در فرازى ديگر، پس از ياد كرد شجاعت و جنگاورى خود در برخورد با دشمنان، فرمود:

«و اِنّى مِن ضلالهم الّذى هم فيه و الهُدىَ الّذى اَنَا عليه لَعلى بصيرةٍ مِن نفسى و يقينٍ مِن ربّى»؛(39) من بر گم‏راهى كه آنان در آن به سر مى‏برند و هدايتى كه خود از آن برخوردارم، از جانب خود داراى بصيرت و از جانب خداوند داراى يقين هستم.

يعنى: حضرت على عليه‏السلام نسبت به گم‏راهى مخالفان و هدايت خود، از درون جان داراى بصيرت و بينش و از جانب خداى خود نيز به مرحله يقين و قطع رسيده است.

در جاى ديگر، امام عليه‏السلام از بصيرت خود با عنوان بيّنه و نشانه‏اى آشكار از جانب پروردگار ياد كرده است:

«و اِنّى لَعلى بيّنةٍ مِن ربّى»؛(40) من از جانب پروردگارم داراى دليل آشكار هستم.

در موردى ديگر، از آن با عنوان يقين ياد نموده است:

«و اِنّى لَعلى يقينٍ مِن ربّى و غيرَ شُبهةٍ مِن دينى»؛(41) من از جانب پروردگارم بر يقينم و نسبت به دينم هيچ شبهه‏اى ندارم.

امام عليه‏السلام با آوردن چنين عباراتى و حتى سوگند به نام الهى، از جزم و قطع بى‏چون و چراى خود نسبت به صحّت و درستى راهى كه طى كرده خبر داده است.(42) اين امر به خوبى نشان مى‏دهد كه انحرافات مردم پس از رحلت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله چنان عميق و گسترده بودند كه چهره تابناك حق و حقيقت در هاله‏اى از ابهام فرو رفته بود و همان‏گونه كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيش‏بينى كرده بودند، فتنه‏هاى گم‏راه‏كننده بسان پاره‏هاى شب به سوى مردم روى كردند. در چنين حال و هوايى، كه رو در روى حضرت على عليه‏السلام شخصيت‏هاى نامدار اسلام و صحابه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله همچون زبير و طلحه قرار گرفتند يا ياران شب‏زنده‏دار و قرآن‏خوان حضرت على عليه‏السلام در برابرش صف‏آرايى كردند و امر بر بسيارى از بزرگان روزگار مشتبه شد و اعلام داشتند نه به كمك على عليه‏السلام مى‏شتابند و نه به دشمنى با او خواهند پرداخت، پيداست كه صرف علم و آگاهى كفايت نمى‏كند، بلكه نوعى بصيرت و بينش لازم است كه مه‏شكن و شبهه‏برانداز باشد. و اين خصلتى بود كه حضرت على عليه‏السلام از آن بهره كامل داشت و هر كدام از ياران ايشان همچون عمّار، كه بهره لازمى از آن داشت، توانست در كنار امام باقى بماند.

خصلت ديگرى كه امام عليه‏السلام خود را بدان متصف مى‏داند، يقين در برابر شك و ترديد است؛ يعنى امام خود را نسبت به همه حقايق آسمانى و معارف الهى و هر آنچه دين پيام‏آور آن بوده، چنان در مرتبه‏اى از يقين و قطع مى‏داند كه ذرّه‏اى شك و ترديد در آن راه نمى‏يابد:

«ما شَككتُ فِى الحقِّ مُذ أُريتُه»؛(43) از هنگامى كه حق بر من نمايانده شده، درباره‏اش ترديد نكرده‏ام.

اين جمله از نظر زمان، فراگيرى دارد؛ يعنى از نخستين لحظات آشنايى امام عليه‏السلام با اسلام در خانه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و در زمانى كه تنها ده سال داشت تا لحظه ابراز اين كلمات را دربرمى‏گيرد. عدم رهيافت شك و ترديد در حق‏شناسى در اين گستره از حيات امام عليه‏السلام حكايت از ژرفاى ايمان ايشان دارد. بدون ترديد، به خاطر برخوردارى از ايمانى چنين راسخ بود كه در همان اوان راه، از سوى پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به عنوان جانشين و خليفه ايشان معرفى شد.(44)

3. مقام‏هاى اخلاقى

كراهت و ناخشنودى امام عليه‏السلام در بيان سجاياى اخلاقى و مقامات معنوى خويش نسبت به ساير زمينه‏ها نمود بيشترى دارد، به ويژه در عرصه ارتباط عبودى با خداوند. در اين عرصه، كمتر سخنى به چشم مى‏خورد كه نشانگر مرتبه عبوديت و مقام بندگى و ميزان عبادت‏هاى آشكار و پنهان ايشان باشد. مراتب عبوديت امام عليه‏السلام به‏گونه‏اى بود كه امام سجّاد عليه‏السلام، كه خود در اثر كثرت عبادت به «سيدالساجدين» و «زين‏العابدين» ملقّب شد، در برابر عبادت على عليه‏السلام اظهار عجز و ناتوانى مى‏كند.(45)

بارى، ناچيز دانستن عبادت در برابر عظمت و نعمت‏هاى خداوند، شعار اولياى الهى است: «و ما عَبدناكَ حقَّ عبادتِك.»(46)

محورهاى سجاياى معنوى و اخلاقى امام عليه‏السلام عبارتند از:

الف. تقوا و پرهيزگارى: بدون ترديد، هر كه با نهج‏البلاغه و ساير كلمات امام على عليه‏السلام آشنا باشد، در نخستين نگاه درمى‏يابد كه تقوا و پرهيزگارى و ترغيب مردم به آن از عمده‏ترين دغدغه‏هاى فكرى و ذهنى امام عليه‏السلام بوده است، به‏گونه‏اى كه در كمتر خطبه يا نامه يا كلمات قصار است كه به صراحت يا اشاره به آن توجه نشده باشد. نقطه اوج اين امر خطبه «همام» است كه امام چنان با عشق و سوز و از اعماق وجود خود، صفات پرهيزگاران را برمى‏شمرند كه همام ـ مخاطب اين خطبه ـ درجا جان به جان‏آفرين تسليم مى‏كند.

گذشته از خوى و سيره عملى سراسر آميخته با تقواى الهى، اهتمام امام عليه‏السلام به تقوا در گفتار ايشان و در توصيف خود نيز منعكس شده است. امام در فرازى از نامه سراسر درد و رنج خود، به عثمان بن حنيف، حاكم بصره، پس از تبيين زهد و دنياگريزى خود و بسنده‏كردن به كمترين متاع آن چنين آورده‏اند: «خوشا كسى كه به آنچه پروردگارش بر عهده وى نهاده، پرداخته است و در سختى‏اش با شكيبايى ساخته، و به شب ديده بر هم ننهاده، و چون خواب بر او چيره شده بر زمين خفته و كف دست را بالين قرار داده، در جمعى كه از بيم روزِ بازگشت، ديده‏هاشان به شب بيدار است و پهلوهاشان از خوابگاه بركنار و لب‏هاشان به ياد پروردگار تر و گناهانشان زدوده است از آمرزش خواستن بسيار.»(47)

و آن هنگام كه سخن برخى به گوش آن حضرت مى‏رسد كه مى‏گويند: معاويه از على عليه‏السلام زيرك‏تر و به سياست آگاه‏تر است، برآشفته شده، مى‏فرمايد: «به خدا سوگند! معاويه از من زيرك‏تر نيست، اما شيوه او پيمان‏شكنى و گناه‏كارى است. اگر ناخشنودى از نيرنگ نبود، من از همه مردم زيرك‏تر بودم، اما هر نيرنگ و پيمان‏شكنى گناه است، و هر چه گناه است موجب تاريكى دل. و روز قيامت نيرنگ‏باز پرچمى دارد كه به آن شناخته مى‏شود.»(48)

ب. زهد و دنياگريزى: شايد بالاترين سكّوى دنياپرستى و دنيازدگى حكومت و زمام‏دارى باشد؛ زيرا قدرت و مال در يك‏جا جمع مى‏شوند؛ اگر شخصى طالب جاه و مقام باشد حكومت بالاترين مقام اجماعى را به همراه مى‏آورد، و اگر طالب مال و ثروت باشد خزانه و بيت‏المال در اختيار والى است، و اگر طالب شهوت و شهوت‏رانى باشد امن‏ترين جا براى او دارالاماره است كه نگاه شحنه و شلاق داروغه و داد قاضى و تيغ جلاّد هرگز بدان راه نمى‏يابند. بدين دليل است كه دنياخواهان هماره حكومت و زمام‏دارى را هرچند در پهنه كوچكى از دنيا باشد، براى خود آرزو داشته‏اند.

اما اميرمؤمنان عليه‏السلام با نشستن بر كرسى خلافت و برخوردارى از همه امتيازات زمام‏دارى بر سرزمين گسترده اسلامى آن روز، خلافت را با صرف نظر از آثار مثبت آن تا فروترين حد متصور، خرد و ناچيز ساخت، تا بدانجا كه آن را از نعلين پينه‏زده خود، كه به نظر ابن عبّاس فاقد قيمت بود،(49) يا از عطسه‏زدن بز، پست‏تر شمرد،(50) در حالى كه مى‏توانست از لذت‏هاى دنيا بهره برگيرد؛ چنان كه خود فرمود:

«لوشئتُ لاهتديتُ الطريقَ الى مُصفّى هذا العسلِ و لُبابِ هذا القمحِ و نسائجِ هذا القَزِّ»؛(51) اگر مى‏خواستم، مى‏توانستم به اين عسل مصفّا و مغز گندم و بافته‏هاى ابريشم راه ببرم و از آن‏ها بهره برگيرم.

اما دامن خود را از چنين آلايشى پيراسته نگاه داشت:

«هيهاتَ أن يَغلبنى هواىَ»؛(52) دور است كه هواى نفسم بر من چيره گردد.

امام در دوران خلافت، به دو جامه فرسوده و دو قرص نان بسنده كرد. تازه با اين زهد شگفت‏آورش، كه به تصريح خود، ديگران توان انجام آن را ندارند، در ادامه همين نامه آورده است كه مى‏خواهد نفس خود را بيش از اين با تقوا رياضت دهد و كار زهد و دنياگريزى را به جايى برساند كه به لقمه‏اى نان با اندكى نمك دمساز باشد: «سوگند به خدا ـ جز آنكه مشيّت الهى را استثنا كنم ـ نفس خود را چنان رياضت دهم كه اگر گرده نانى براى خوردن يافتم شاد شود، و از نان‏خورش به نمك خرسند گردد، و چشم‏خانه را چنان واگذارم تا همانند چشمه‏سارى كه از آب تهى شده باشد، همه اشكش روان گردد.»(53)

امام هدف خود را از به دست گرفتن قدرت چنگ زدن به حطام دنيا نمى‏داند، بلكه از باب پيمانى مى‏داند كه خداوند از علما گرفته است تا در برابر ستم ستمگران و به غارت رفتن حق ستم‏ديدگان سكوت نكنند و از اين راه، بتوانند دين الهى را به پاى دارند و احكام و حدود خداوند را احيا نمايند.(54)

امام عليه‏السلام در فرازى ديگر از نهج‏البلاغه، زهد خود را چنين ترسيم كرده است:

«واللّهِ لَقَد رقعتُ مِدرَعتى هذه حتَّى استحييتُ مِن راقِعها و لَقد قالَ لي قائل ألا تَنبِذُها؟ فقلتُ: أُغرُبْ عنّى فَعِندَ الصباحِ يَحمَدُ القومُ السُّرى»؛(55) به خدا، چنان اين جامه پشمين خود را پينه زده‏ام كه از پينه‏كننده آن شرم كردم. يكى به من گفت: آن را دور نمى‏افكنى؟ گفتم: از من دور شو كه هنگام صبح راه‏سپاران ستايش مى‏شوند.

امام عليه‏السلام در جاى ديگر نيز حكومت را با صرف نظر از جنبه‏هاى الهى و حق‏ستانى آن، از كفش فاقد قيمت خود نيز كم‏بهاتر دانسته است.(56) در فرازى ديگر، دنيا را در خطابى آتشين چنين مخاطب مى‏سازد:

«يا دنيا! يا دنيا! اليكِ عَنّى، أبى تعرّضتِ اَم الىَّ تشوّقتِ لاحانَ حينُك هَيهاتَ غُرّي غَيري، لاحاجةَ لى فيكِ قَد طلَّقتُكِ ثلاثا لارجعةَ فيها»؛(57) اى دنيا! اى دنيا! از من دور شو. با خودنمايى، فرا راه آمده‏اى؟ يا شيفته‏ام شده‏اى؟ زمان تو فرا نرسيده است. هرگز! غيرمرا بفريب. مرا به تو نيازى نيست. من تو را سه طلاقه كرده‏ام كه در آن بازگشتى نيست.

دنيا از نگاه حضرت على عليه‏السلام گاه به مارى سمّى ماند كه ظاهرش بس نرم و لطيف است، اما در باطن سم مهلك دارد،(58) و گاه بسان استخوان مردار خوكى در دست شخص جذامى،(59) و گاه بسان برگى خرد در دهان ملخ.(60)

چنين به نظر مى‏رسد كه زهد حضرت على عليه‏السلام پس از به دست گرفتن خلافت در مقايسه با قبل، شدت بيشترى گرفت. امام عليه‏السلام خود سرّ اين شدت زهد را الگو بودن زندگى پيشوايان براى عامّه مردم مى‏داند؛ چنان‏كه وقتى بنا به درخواست يكى از ياران نزديك خود، به نام صعصعة بن صوحان، برادر او علاء را، كه به يكباره و يكسره از دنيا بريده بود، به حضور طلبيد، او را دشمن خود خطاب كرد. علاء پرسيد: اگر دنياگريزى ناپسند است، پس چرا شما چنين زهد مى‏ورزيد؟ امام عليه‏السلام در پاسخش فرمود:

«وَيحكَ! انّى لستُ كاَنتَ، اِنّ اللّه تعالى فرَضَ على أئمّةِ العدلِ أن يُقدّروا أنفسَهم بِضَعفَةِ الناسِ كَيلا يَتبيَّغَ بالفقيرِ فقرَه»؛(61) واى بر تو! من مانند تو نيستم. خداى تعالى بر امامان عدل واجب فرموده است كه نفس خود را با مردم ضعيف قياس كنند تا رنج فقر، فقير را به هيجان درنياورد و هلاك نسازد.

ادامه دارد/
شنبه 30 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: فارس]

[مشاهده در: www.farsnews.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 188]