آيت‌الله مرعشي شوشتري؛ فقيه حقوق‌دان/ 20معاون پژوهشي مدرسه عالي شهيد مطهري: نوانديشي روش‌مند و ملتزم به منطق استنباط، مهم‌ترين ويژگي آيت‌الله مرعشي بود

واضح آرشیو وب فارسی:خبرگزاري قرآني ايران: آيت‌الله مرعشي شوشتري؛ فقيه حقوق‌دان/ 20معاون پژوهشي مدرسه عالي شهيد مطهري: نوانديشي روش‌مند و ملتزم به منطق استنباط، مهم‌ترين ويژگي آيت‌الله مرعشي بود
گروه انديشه: نوانديشي روش‌مند و ملتزم به منطق استنباط و اجتهاد عميق، مهم‌ترين ويژگي علمي مرحوم آيت‌الله «سيدمحمدحسن مرعشي» بود.
متن زير مشروح مصاحبه سرويس انديشه خبرگزاري قرآني ايران (ايكنا) با دكتر «سيدابوالقاسم نقيبي»، معاون پژوهشي، عضو هئيت علمي مدرسه عالي شهيد مطهري و از شاگردان مرحوم آيت‌الله «سيدمحمدحسن مرعشي» است كه در مورد آثار و آراي مرحوم مرعشي با ما به گفت‌وگو نشست.

ايكنا: جناب آقاي دكتر نقيبي جنابعالي از شاگردان مرحوم آيت‌الله مرعشي بوده‌ايد و خود از اساتيد مدرسه عالي شهيد مطهري هستيد، معيارهاي استادي ايشان را در چه عناصري مي‌دانيد؟

مرحوم آيت‌الله سيدمحمدحسن مرعشي از ويژگي‌هايي برخوردار بوده‌اند كه مي‌تواند ايشان را به عنوان يك الگو در تعليم و تربيت ارائه دهد. نخست درك محضر اساتيدي بزرگ چون آيات محمدحسن آل طيب، سيدمحمدتقي حكيم، علامه شيخ محمدتقي شوشتري و سيدمحمد جزايري بود. نبوغ و استعداد فوق العاده در فراگيري دانش ديگر مزيت ايشان بود. همت و تلاش كم‌نظير و مداومت در فراگيري، تدريس، تحقيق در تمامي ايام سال اعم از روزهاي تحصيلي رسمي و غير آن از خصيصيه‌هاي اشان بود. ژرف‌انديشي و اجتهاد عميق در مسائل اسلامي، تواضع و فروتني علي رغم دانش گسترده و فراوان، وسعت و تنوع دانايي در شاخه‌هاي علوم اسلامي اعم از فقه، اصول، ادبيات، فلسفه، منطق كه به عالم توانايي بهره‌گيري از همه ظرفيت معارف متنوع اسلامي را اعطاء مي‌كند، روشن‌بيني اجتماعي، كه با درك صحيح زمان و مكان حكم الهي را از منابع اوليه به عالم اسلامي بدست مي‌دهد و نظم و تعهد به كلاس و بحث‌هايي كه داير مي‌كرد، همه اين ويژگي‌ها از او شخصيتي را متجلي مي‌سازد كه مي‌توان او را يك معلم واقعي و استاد حقيقي تلقي كرد.

ايكنا: شما چه علومي را نزد ايشان فرا گرفته‌ايد؟

ما از محضر ايشان، فقه، اصول فقه و فلسفه را آموختيم. بدايه الحكمه مرحوم علامه طباطبايي، بخش‌هاي مهمي از رسائل شيخ انصاري و برخي مباحث فقهي را از ايشان فراگرفتم و هر مسئله علمي دشوار را با ايشان مطرح مي‌كرديم. و معمولاً پاسخ ايشان براي ما ارزش علمي بالايي داشت.

ايكنا: در مباحث فلسفي از چه گرايشي برخوردار بودند؟

ايشان شرحي بر بدايه الحكمه مرحوم علامه نوشته بودند و آن را براي ما در درس بدايه الحكمه تدريس مي‌فرمودند. مذاق فلسفي ايشان مشائي بود و گرايش به حكمت مشاء داشتند.

ايكنا: مهم‌ترين آثار ايشان از نظر علمي چه آثاري است؟

ايشان در علوم مختلف اثر دارند. به عنوان مثال شرح كتاب الفيه ابن مالك كه مهم‌ترين متن تحصيلي ادبيات عرب تقلي مي‌شود يا شرح بر تلخيص مختصر المعاني در علوم بلاغي از جمله تأليفات در زمينه ادبيات عرب است يا شرحي بر بدايه الحكمه و نهايه الحكمه علامه طباطبايي، شرح بر تحفه الحكيم شيخ محمدحسين كمپاني در حكمت متعاليه، شرح بر تعليقات ابن سينا يا ترجمه فلسفتا شهيد صدر از جمله آثار فلسفي اوست يا تعليقه بر تمهيد القواعد ابن تركه و تعليقه بر فصوص الحكم ابن عربي از جمله آثار عرفاني ايشان است. در منطق نيز شرحي بر تهذيب المنطق تفتازاني به زبان فارسي دارند. حاشيه بر رسائل شيخ انصاري، حاشيه بر كفايه الاصول آخوند خراساني، شرحي بر حلقه سوم اصول فقه شهيد صدر و نوشته درس خارج اصول از جمله تأليفات اصولي او بشمار مي آيند و در زمينه دانش فقه آثار متنوعي دارند، شرح بر ارشادالاذهان علامه حلي و مقالات فقهي با ارزش كه در مجلد در كتاب «ديدگاه‌هاي نو در حقوق كيفري اسلام» چاپ شده است و مقالات ديگر كه در مجلات علمي چاپ شده است. شايد همين مقالات چاپ شده در ديدگاه‌هاي نو و مجلات مؤثرترين آثار ايشان بوده است. ولي از آثار فقهي شرحي كه بر ارشاد الاذهان علامه حلي نوشتند، منقح‌ترين اثر او است.

ايكنا: جايگاه علمي استاد در نزد حقوقدانان و قضات را چگونه ارزيابي مي كنيد؟

شرحي بر قانون مجازات اسلامي نوشته‌اند كه با همين عنوان چاپ شده است. علاوه بر آن در برخي مقالات علاوه بر مباحث فقهي، مواد قانوني را نيز مورد نقد و بررسي قرار داده‌اند. بخش قابل توجهي از آراي مشورتي اداره حقوقي قوه قضاييه نيز متأثر از انديشه‌هاي حقوقي آن مرحوم است.

ايكنا: آيا آماري از پروژه‌هاي پژوهشي كه زير نظر استاد مرعشي انجام گرفته، داريد؟

ايشان شخصيت علمي برجسته قوه قضاييه بوده‌اند چنان‌كه قضات كشور ايشان را به عنوان عضو شوراي عالي قضايي انتخاب كردند و آرا و نظريات ايشان همواره مورد توجه حقوقدانان در دكترين‌هاي حقوقي و قضات در آراي قضايي بوده است. برخي از مواد قانوني نيز تحت تأثير آراي فقهي ايشان تدوين شده است.

ايكنا: در مدرسه عالي شهيد مطهري آماري داريد ارايه كنيد؟

استاد در دانشگاه‌هاي مختلف تدريس داشته و پايان‌نامه‌هاي متعددي را به عنوان استاد راهنما يا استاد مشاور اداره كرده‌اند، به نظر مي‌رسد استقصاي همه آن‌ها نياز به مراجعه به همه دانشگاه‌هاي مهم مانند دانشكده حقوق و علوم سياسي و دانشكده الهيات دانشگاه تهران، مدرسه عالي شهيد مطهري، دانشگاه تربيت مدرس، دانشگاه امام صادق(ع)، مركز تحقيقات دانشگاه آزاد اسلامي، دانشگاه مفيد و ديگر دانشگاه‌هاي بزرگ كشور دارد.

ايكنا: مهم‌ترين ويژگي علمي استاد به نظر شما چه ويژگي است؟

در مدرسه عالي شهيد ده‌ها عنوان پايان‌نامه زيرنظر استاد به عنوان استاد راهنما يا مشاور به انجام رسيده است و بيش از هفتاد عنوان پايان‌نامه در كارشناسي ارشد و دكتري را راهنمايي و يا از طريق مشاوره هدايت كرده‌اند. تصور مي‌كنم مجموع پايان‌نامه‌ها كه ايشان راهنمايي يا مشاوره كرده‌اند بيش از يكصد پايان‌نامه باشد.

ايكنا: نوانديشي و ديدگاه‌هاي نو ايشان در قلمرو خاصي است؟

شايد نوانديشي روشمند و ملتزم به منطق استنباط و اجتهاد عميق مهمترين ويژگي علمي ايشان است استاد مرعشي يك فقيه نوانديش و داراي مباني اجتهادي مستحكم بوده‌اند آراي فقهي و نظريات حقوقي ايشان از نوانديشي عالمانه حكايت دارد.

ايكنا: آثار ايشان در فقه جزايي چه جايگاهي در ميان حقوقدانان و قضات دارد؟

مهم‌ترين زمينه ارايه ديدگاه‌هاي ايشان، مسائل فقهي است. در مسائل فقهي اعم از معاملات و عبادات مباحثي را نوشته‌اند ولي بيشترين نوانديشي ايشان در زمينه مسائل فقه جزايي است و ديدگاه‌هاي ايشان در دو مجلد با عنوان «ديدگاه‌هاي نو در حقوق كيفري اسلام» چاپ شده است.

ديدگاه‌هاي فقهي ايشان كه با روش اجتهادي و همراه با موضوع‌شناسي و ملاحظات مقتضيات زمان و مكان ارايه شده است از عمق كافي و كاربرد در قانونگذاري و قضايي برخوردار است؛ چون مسائل مستحدثه در آن با دقت فقهي و كارشناسي قضايي مورد بررسي قرار گرفته است. آراي ايشان از ناحيه حقوقدانان به عنوان آراي مرجع و شخصيت علمي ايشان در زمينه فقه جزايي به عنوان شخصيت مرجع علمي تلقي شده است. معمولاً حقوقدانان به آثار و آراي ايشان استناد مي‌كنند.

ايكنا: اگر صلاح مي دانيد وارد برخي مسائل فقهي شويم و آراي ايشان را بررسي مي كنيم؟

البته بررسي آراي ايشان كه با چنين گفت‌وگويي ممكن نيست، ولي مي توان به صورت اجمالي برخي از آرا را از آن ياد كرد.

ايكنا: شنيده شده است كه ايشان در زمينه بلوغ نظر خاصي داشته‌اند. ديدگاه ايشان در زمينه بلوغ چه بوده است؟

استاد معتقد بودند مراد از بلوغ در اسلام بلوغ جنسي است؛ يعني رسيدن پسر و دختر به سني كه قواي تناسلي آنان به حد كمال رسيده باشند و به طور طبيعي بتوانند توليد نسل كنند و اگر به اين حد از كمال نرسند، بالغ نيستند و احكام تكليفي و وضعي متوجه آنان نمي‌شود.

ايكنا: اگر چه به سن 9 سالگي رسيده باشند؟

بله، دختران در 9 سالگي هر چند ممكن است تكامل جنسي و غريزي پيدا كنند، اما با توجه به اين‌كه غالباً دختران در اين سن به حد بلوغ نمي‌رسند و بلوغ در سن 9 سالگي يك بلوغ زودرس است، نمي‌توان سن 9 سالگي را اماره بلوغ دانست؛ زيرا اماره وقتي محقق مي‌يابد كه دائمي يا حداقل غالبي باشد.

ايكنا: ايشان در باره روايات مربوط به بلوغ دختران در 9 سالگي چه پاسخي ارايه كرده‌اند؟

استاد مي‌فرمودند اين روايات را نمي‌توان عمل كرد؛ زيرا اولاً با روايات ديگر سازگار نيستند. ثانياً با واقعيت خارجي غالباً مطابقت ندارند. ثالثاً با مداركي كه در قرآن براي بلوغ ذكر شده است كه رسيدن به حد احتلام باشد، هماهنگ نيستند. بنابراين تنها در فرضي مي‌توانيم به روايات مذكور عمل كنيم كه ثابت شود دختري در سن 9 سالگي به حد بلوغ جنسي رسيده است.

ايكنا: استاد در زمينه نقش دختر باكره بالغه رشيده در امر ازدواج چه نظري داشتند؟

همان‌طوري كه استحضار داريد در زمينه نقش دختر باكره بالغه رشيده در امر ازدواج شش قول در بين فقهاي اماميه مطرح است، استاد از ميان آن شش قول، قول استقلال دختر باكره بالغه و رشيده را در ازدواج پذيرفته‌اند.

ايكنا: رواياتي نيز وجود دارد كه در آن‌ها امر ازدواج را به دست ولي مي‌داند ايشان چگونه اين روايات را با قول مذكور جمع كرده‌اند؟

ايشان معتقدند مقتضاي جمع بين ادله اين است كه بگوئيم رواياتي كه بر اعتبار رضايت پدر و يا نفي اعتبار اذن دختر و يا استقلال پدر دلالت دارند هر چند اطلاق دارد؛ يعني بر ولايت ولي بر دختر به نحو مطلق؛ يعني اعم از اين‌كه بالغ يا رشيد باشد يا نباشد، دلالت دارد، ولي با توجه به رواياتي كه دختر را پس از رسيدن به حد بلوغ و رشد مستقل مي‌داند، مي‌توان اطلاق روايات دسته اول را تقييد كرد به موردي كه دختر به حد بلوغ رسيده باشد، اما به حد رشد نرسيده است. هم‌چنين مي‌تواند اطلاقات استقلال دختر را بر دختري حمل كرد كه رشيده باشد. و روايات معتبره‌اي نيز بر استقلال دختر در حال بلوغ و رشد دلالت دارد. روايات كه تيب را مستقل در ازدواج مي‌داند نيز به خاطر همين است كه دختر تيب غالباً رشيده است.

ايكنا: از استاد مقاله «تطبيقي بين مصلحت نظام در قانون اساسي جمهوري اسلامي و مصالح مرسله» چاپ شده است. او اختلاف و نزاع در ارتباط با مصالح مرسله را چگونه مي‌داند؟

در آن مقاله ايشان به اين نتيجه رسيده است كه اختلاف و نزاع در ارتباط با مصالح مرسله يك نزاع لفظي است و از آن‌جا ناشي مي‌شود كه مراد از واژه ارسال در مصالح مرسله روشن نبوده است. وي در انتها آن مقاله تصريح مي‌كند. اگر عمل به مصالح مرسله جايز نباشد و تعيين رهبر براي سرپرستي جامعه و تشكيل حكومت و داشتن قواي سه‌گانه مقننه، مجريه و قضاييه و ساير امور مربوط به دولت كه از طرف شارع مقدس نص خاصي براي آن صادر نشده و دليلي بر اعتبار آن‌ها از طرف وي اقامه نشده است، صورت نپذيرد اساس و پايه حكومت متزلزل مي‌شود و مقصود فقيهان اهل سنت با توجه به مثال‌هايي كه براي مصالح مرسله ذكر مي‌كنند امري غير از آن‌چه گفته شد، نيست.

ايكنا: جرم سياسي نيز از موضوعاتي است كه ايشان بدان پرداخته‌اند. اصولاً مي‌توان گفت كه در اسلام جرم سياسي مطرح شده است؟

بله، جرم سياسي در متون اسلامي در ذيل عنوان «بغي» قابل شناسايي است. آيه شريفه نهم سوره مباركه «حجرات» «... فان بغت احديهما علي الاخري....» بر جرم بغي دلالت دارد. واژه «بغت» در اين آيه اختصاص به قتال دارد، اما از آنجايي كه جنگ يكي از جرايم سياسي است، مي‌توان گفت كه مقصود بغي در آيه شريفه جرم سياسي است.

ايكنا: آيا از فقها و حقوقدانان اهل سنت نيز چنين تطبيقي را مطرح كرده‌اند؟

«عبدالقادر عوده» در كتاب «التشريع الجنايي» جرائم را به جرايم عادي و سياسي؛ يعني بغي تقسيم كرده‌اند.

ايكنا: آيا استاد تعريفي از جرم سياسي از منظر اسلام ارايه كرده‌اند؟

ايشان معتقدند: جرم سياسي از نظر اسلام به عملي گفته مي‌شود كه گروهي مسلمان با قصد و اختيار آن را انجام دهند، خواه آن از راه فساد في الارض و محاربه و يا از راه جاسوسي براي دولت‌هاي اجنبي و يا جنگ مسلحانه با حكومت اسلامي و يا امور ديگر صورت گيرد.

ايكنا: بنابراين اگر عملي، گروهي نباشد، جرم سياسي محسوب نمي‌شود؟

بله، همين طور است.

ايكنا: قيام گروهي عليه دولت غير اسلامي با تعريف مذكور، جرم سياسي نيست؟

بله، به زعم ايشان اسلامي بودن دولت، يكي از عناصر كليدي در تحقق جرم سياسي است. علاوه بر آن ايشان معتقدند كه قيام گروهي و دسته جمعي بايد به نحوي باشد كه گروه و جمع قيام كننده از قدرت و توانايي قيام عليه نظام برخوردار باشند.

ايكنا: يكي از سؤالاتي كه استاد پاسخ گفته‌اند اين است كه آيا در مورد شركت در قتل مي‌توان همه شركاي در قتل را قصاص كرد؟ در ماده 212 قانون مجازات 1370 آمده است «هرگاه دو يا چند مرد مسلمان مشتركاً مرد مسلماني را بكشند ولي دم مي‌تواند با اذن ولي امر همه آن‌ها را قصاص كند...» نظر ايشان در اين زمينه چيست؟

مي‌دانيم كه برخي فقها مانند صاحب جواهر، بر قصاص شركت كنندگان در قتل با پرداخت زايد بر ديه هر كدام از آنان ادعاي اجماع كرده‌اند. مهم‌ترين ادله آن‌ها عمومات دلايل قصاص مانند «ولكم في القصاص حياه يا اولي الالباب» و «و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لوليه سلطاناً...» و «كتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس و العين بالعين». علاوه بر عمومات روايات خاصه كه در چهار روايات؛ يعني روايت فضل‌بن يسار از امام باقر(ع)، روايت عبدالله مسكان از امام صادق(ع)، صحيحه داودبن سرجان از امام صادق(ع) و قاسم‌بن عروه از ابي العباس كه سه روايت بر جواز قصاص مشتركين در قتل و روايت قاسم‌بن عروه بر عدم جواز قصاص دلالت دارد. كه فقها آن را بر تقيه حمل كرده يا گفته‌اند چون مشهور بدان عمل كرده‌اند پس نمي‌توان به آن عمل كرد. استاد معتقدند اولاً عمل يا عدم عمل مشهور به روايتي اگر از نظر سند صحيح باشد، تأثيري در اعتبار آن ندارد. ثانياً قاسم‌بن عروه اگر چه به وثاقت او تصريح نشده است، اما عملاً روايات او را روات و محدثين مورد عنايت قرار داده‌اند. ثالثا حمل روايت بر تقيه، در وقتي است مه مرجح قرآني در روايت نداشته باشد، اما در «ما نحن فيه» باتوجه به صحت روايت از نظر سند با قرآن مطابقت دارد.

ايكنا: اين روايت با سه روايت ديگر تعارض مي كند و لذا از اعتبار مي‌افتد؟

بله، درست است، اگر تعارض و تساقط كند و با فرض تعارض و عدم وجود اطلاق و يا عمومي كه دال بر جواز قصاص باشد اصل عدم جواز قصاص است.

ايكنا: اگر چنين اصلي را نپذيريم؟

استاد معتقدند قاعده «درء الحد» و قاعده «احتياط در دماء» ايجاب مي‌كند كه از حكم به قصاص پيش از يك نفر خورداري كنيم.

ايكنا: آيا در زمينه ديه هم نظري خاص ارايه كرده‌اند؟

بله، ايشان معتقدند در آن زمان صد شتر با دويست گاو و هزار گوسفند برابر بوده است؛ لذا يكي از مسايلي كه در موارد ديات بايد اصلاح شود، همين تخيير بين انواع ديات است. تخيير در زماني كه بين انواع تفاوت قيمت باشد، معنا ندارد و نامعقول است. بديهي است در چنين فرضي اقل را انتخاب مي‌كند. پس مسئله تخيير با مقتضيات زمان سازگار نيست.

ايكنا: راه حل عملي ايشان چه بوده است.

مي‌فرمودند كه از انواع ديه يكي كه ولي امر مصلحت مي‌داند انتخاب مي‌شود و ارزش آن ملاك پرداخت شود؛ يعني ولي مسلمين مبلغ پول رايج را تعيين كند پول رايج بر اساس يكي از ديات مانند شتر مبناي ارزش‌گذاري قرار گيرد؛ زيرا از نظر تاريخي در ديات اصل شتر بوده است؛ لذا شتر مي‌تواند ملاك ارزش و تعداد ديه تلقي شود.

ايكنا: در زمينه قضاوت و داوري زن ديدگاه راه‌گشايي ارايه كردند، اگر ممكن است در اين زمينه ديدگاه ايشان را مطرح كنيد.

استاد در اين زمينه بر اين باورند كه در سيستم قضايي قانوني، تصدي زنان براي قضا جايز و بلامانع خواهد بود. چون سيستم قضايي قانوني بر اين امر استوار است كه قضا و داوري در آن بر اساس قوانيني است كه مجلس تصويب مي‌كند و به تأييد شوراي نگهبان مي‌رسد و قاضي در تشخيص شرعي بودن يا نبودن هيچ‌گونه مسئوليتي ندارد. و حق مخالفت با آن را نيز ندارد و اگر بخواهد از آن سرپيچي كند، تحت تعقيب انتظامي قرار مي گيرد در اين سيستم وحدت رويه قضايي وجود دارد كه براي كليه محاكم لازم‌الاجراست. در چنين سيستم قضايي هيچ گونه دليلي بر عدم جواز تصدي زنان در امر قضاء نيست؛ زيرا مهم‌ترين دليل بر منع زنان از امر قضا، اجماع است و اجماع بر فرض صحت اولاً دليل عقلي است و قدر متيقن از آن موردي است كه زنان بخواهند بر اساس اجتهاد خود عمل كنند ثانياً اجماع مذكور اجماع مدركي است نه اجماع تعبدي و چنان‌كه در علم اصول به اثبات رسيده است، اجماع مدركي اعتباري ندارد.

ايكنا: آراي ديگري هم از ايشان جود دارد؟

بله، ديدگاه‌هاي ايشان منحصر به مواردي كه طرح شده است، نيست. بررسي تفصيلي آراي استاد فرصت زيادي مي‌خواهد كه اگر خداوند توفيق دهد، چكيده آراي ايشان را در يك مقاله به مناسبتي احصا و گزارش مي‌كنم.

ايكنا: براي ارايه ديدگاه‌هاي ايشان چه پيشنهادي داريد؟

تصور مي‌كنم «ديدگاه‌هاي نو در حقوق كيفري اسلام» كه در دو مجلد چاپ شده است، با جمع‌آوري مقالات ديگر ايشان كه در مجلدات چاپ شده است، مي‌تواند تكميل شود؛ يعني مجلد سوم و چهارم را مي‌توان از مقالات تهيه و تدوين و چاپ كرد. تا امكان استفاده بيشتر و سريع‌تر از انديشه‌هاي فقهي ايشان براي حقوقدانان، قضات، دانشجويان فراهم آيد.

ايكنا: از اين‌كه وقت خود را در اختيار ما قرار داديد متشكريم.

استاد مرعشي حق زيادي بر گردن ما دارند، فقدان ايشان براي ما دردناك و خسارت بار است. گفت‌وگو در زمينه شخصيت علمي و آراي ايشان فرصتي است كه ضمن التيام آلام روحي، حضور و وجود علمي او را دوباره تجربه كنيم و ضمن تكريم از مقام علمي آن استاد، ميراث بجاي مانده از ايشان را به طلاب و دانشجويان جوان معرفي كنيم. من هم از شما ممنونم كه در جهت بزرگداشت آن فقيه پارسا تلاش مي‌كنيد.
دوشنبه 25 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: خبرگزاري قرآني ايران]

[مشاهده در: www.iqna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 453]