عوامل اقلیمی

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان:
عوامل اقلیمی یک امر کلی که تقریبا در رابطه با کلیه ی ساختمارهای سنتی ایران صدق می کند، همگونی آنها و محیط مسکونی با عوامل اقیلیمی است . بافت شهری ، فرم بنا ،نوع مصالح درهر یک از این مناطق در تطبیق کامل با شرایط اقلیمی می باشد. عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تأثیر می گذارد: ۱٫ زاویه ی تابش خورشید ۲٫ عرض جغرافیایی ( یعنی دوری یا نزدیکی از خط استوا) ۳٫ شدت جریان و جهت بادهای فصلی ۴٫ وجود آب؛ رطوبت ۵٫ وجود گیاه ۶٫ ارتفاع از سطح دریا ۷٫ ناهمواری های زمین ما مناطق اقلیمی ایران را به دو گروه گرم و خشک و سرد و کوهستانی تقسیم کرده و در اینجا ما مناطق گرم و خشک را بررسی می کنیم.

مناطق گرم و خشک به دو دسته تقسیم می شوند : ۱٫ کرانه ی شمالی خلیج فارس و دریای عمان ۲٫ دشت های فلات خورشید کره ی زمین دارای محور دوران ثابتی است که نسبت به خط عمود بر صفحه ی گردش زمین به دور خورشید ۵/۲۳ درجه انحراف دارد . از آنجائی که این انحراف محور ، نقاط مختلفی از کره ی زمین را در فصول مختلف مقابل خورشید قرار می دهد ، لذا حرارت و آب و هوای کره ی زمین در هر منطقه بنابر زاویه ی تابش خورشید نسبت به زمین فرق می کند و این مطلب باعث ایجاد فصول مختلف در هر ناحیه از کره ی زمین می شود.تصویر ۱٫۱ به دلیل این انحراف زاویه ی تابش نسبت به زمین و همچنین مکان طلوع و غروب آفتاب در فصول مختلف متفاوت است.تصویر ۱٫۲ زاویه ی تابش : زاوی ه ای است که شعاع تابش خورشید با تصویر آن بر روی سطح زمین می سازد ( از صفر تا نود درجه) جهت تابش : زاویه ای است که تصویر شعاع تابش خورشید بر روی زمین با خط شمال و جنوب می سازد . شمال صفر درجه و جنوب ۱۸۰ درجه در نظر گرفته می شود. زاویه ی تابش آفتاب هنگام ظهر در ماههای مختلف سال برای شهر تهران. جدول ۱٫۱ زاویه ی تابش در زمستان کمتر و در تابستان بیشتر و تقریبا به صورت عمودی است . استفاده از تابش آفتاب در زمستان و جلوگیری از تابش آن در تابستان توسط سایه بان بر روی پنجره ی جنوبی شکل۱٫۳ مقدار انرژی خورشیدی روی سطوح مختلف ساختمان بر حسب روز/ ft /BTU برای مدار ۳۶ درجه نیمکره ی شمالی .شکل ۱٫۴ هر چه آفتاب عمودی تر بتابد مقدار انرژی کسب شده بیشتر است. جهت قرار گیری ساختمان نسبت به خورشیدشکل ۱٫۵ بهترین طرز قرار گیر ی ساختمان در مقابل آفتاب حهت شرقی _ غربی است ؛ یعنی طول ساختمان در این جهت و عرض بنا در جهت محور شمالی _ جنوبی باشد . باد اختلاف درجه حرارت و فشار هوا به علاوه دوران کره ی زمین باعث جابه جائی هوا و در نتیجه باد می شود. به دلیل این که باد با خود ابرهای باران زا وو باران که لازمه ی حیات است را به ارمغان می آورد ، بدون وجود باد زندگی در روی کره ی زمین برای بشر غیر ممکن است . باد در سواحل دارای یک تناوب شبانه روزی است . شکل ۱٫۶ جهت و شدت باد غالب باید در طداحی شهری در نظر گرفته شود ؛ زیرا باد در انتقال صوت ، آلودگی هوا و بو مؤثر است. شکل ۱٫۷ استفاده از باد در طراحی محوطه و ساختمان نیز باید نقش تعیین کننده ای داشته باشد و باد باید به طور صحیح هدایت و کنترل شود . که این کار با استفاده از گیاه ، عوارض زمین و ابنیه ی مجاور امکان پذیر است . شکل ۱٫۸ در اقلیم گرم باید از بادهای خنک حداکثر استفاده صورت گیرد . این کار با طراحی صحیح محوطه و فرم بنا امکان پذیر است. شکل ۱٫۹ شهرک زواره در ناحیه ی کویری و در حاشیه ی کویر است که تا حد ریادی بر حسب موقعیت باد طراحی شده است ؛ کل شهر ، ساختمان ها ، بازشوها و بادگیرها به سمت باد مطلوب و خنک و پشت به باد گرم و پر گرد و غبار می باشند ؛ در نتیجه باد مطلوب به داخل شهر و ساختمان های آن کشیده شده و از خشکی و گرمای هوا و از ورود بیش از حد گرد و غبار می کاهد. آب، رطوبت و گیاه به خاطر ظرفیت حرارتی بالای آب در سواحل کنار دریاها و دریاچه ها ، اختلاف درجه حرارت شب و روز بسیار کمتر از مناطقی است که از این سواحل دور هستند ؛ به دلیل این که آب می تواند باعث اعتدال درجه حرارت در طی شبانه روز شود، در داخل ساختمان نیزبه عنوان یک اقلیم کوچک آب می تواند نواسان دجه حرارت را کاهش دهد .در خانه های خورشیدی جدید از بشکه های آب جهت کسب و ذخیره حرارت در طی روز و تأمین حرارت در هنگام شب استفاده می شود. یکی از دلایل عمده ی وجود حوض آب و درخت در حیاط اغلب خانه های هاشیه ی کویری این است که به رطوبت هوا اضافه شود و فضای داخل بنا معتدل شود. درختان در معماری ؛ دو نوع هستند : ۱٫ درختان همیشه سبز ۲٫ درختان برگ ریزان وجود گیاهان باعث : ۱٫ افزایش رطوبت نسبی ۲٫ با ایجاد سایه در تابستان از حرارت زیاد آفتاب می کاهند ۳٫ هدایت و کاستن از شدت باد ۴٫ کاهش گرد و غبار ۵٫ انتقال صوت و تصفیه ی هوا ۶٫ تعدیل نوسانات حرارت و فراهم نمودن شرایط مناسب زیستی شکل ۱٫۲۲ موقعیت جغرافیایی یکی از عوامل مهم در شرایط اقلیمی هر محل، موقعیت آن بر روی کره ی زمین است و یا به عبارت دیگر عرض جغرافیایی آن محل است. ارتفاع از سطح دریا نیز تأثیر بسزایی در شرایط اقلیمی دارد ؛ هر چه زمین از سطح دریا ارتفاع بیشتری داشته باشد ، غلظت هوا کمتر و در نتیجه دمای محیط کمتر است . در هر محل برای احداث ساختمان ، زمین از دو جهت می تواند در طراحی مورد استفاده قرار گیرد : ۱٫ ناهمواری های سطح زمین شکل ۱٫۲۳ ۲٫ عمق زمین شکل ۱٫۲۴ بادگیر در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران ساخته شده ، که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند. در اقلیم گرم و مرطوب جنوب ؛ شهرهایی مانند بند عباس ، بندر لنگه، قشم و بوشهر اقلیم گرم خشک و نواحی مرکزی؛ شهرهای مانند کرمان ، نائین ، یزد ، طبس ، کاشان ، سمنان ، اصفهان و نواحی جنوبی شهر تهران عملکرد بادگیر باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان ، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند . بعضی از بادگیرها از طریق جابه جائی هوا convection داخل بنا را خنک می کنند و بعضی هم از طریق جابه جایی هوا و هم از طریق تبخیر evaporation داخل بنا را خنک می کنند .شکل۱٫۱۰ شهر یزد به شهر بادگیرها معروف است مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروزآباد در استان یزد ؛ دریچه ی بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد ؛ در نتیجه باد مطلوب وارد شده و باعث تهویه و خنکی می شود.بادگیر ها در این شهرمرتفع و ۴ طرفه و ۸ طرفه هستند . اما در میبد در ۵۰ کیلو متر ی غرب شهر یزد بادگیرها کوتاه و یک طرفه اند.شکل ۱٫۱۵ و ۱٫۱۶ شکل ۱٫۱۱و ۱٫۱۲ بادگیر باغ دولت آباد شهر یزد • از روش های تقویت عملکرد خنک سازی بادگیر و استفاده از برودت تبخیری است . ۱٫ ایجاد باغچه زیر بادگیر ۲٫ قرار دادن حصیر ،سفال و یا بوته های خار روی دهانه ی بادگیر در شهر بم بادگیری وجود دارد که از ساختمان حدود ۵۰ متر فاصله دارد و با یک کانال زیر زمینی مرتبط است و در بالای این کانال یک باغچه قرار دارد تفاوت بادگیرها در مناطق گرم و مرطوب و گرم و خشک بادگیرهای جنوب فقط از طریق جابه جائی هوا ی داخل ساختمان باعث کاهش دما می شوند ولی در مناطق گرم و خشک ، هم از طریق جابه جائی هوا و هم از طریق تبخیر آب • شهرهایی مانندگناباد در استان خراسا ن که باد مطلوب دارای گرد و غبار است ؛ فضای خاکریز در زیر بادگیر ایجاد می کنند • یکی دیگر از خصوصیات بادگیر ، اثر دود کش آن است . • بهترین نمونه ی بادگیر در جنوب کشور در بندر لنگه و بندر کنگ می باشد . بادگیرهای حجیم چهار طرفه بخشی مهم از سیمای بندر قدیمی لافت در جزیره ی قشم است .شکل ۱٫۱۷ بادگیرهای حجیم چهار طرفه در بندر تاریخی کنگ در ساحل خلیج فارس. شکل ۱٫۱۸ بادگیرهای چهار طرفه یک خانه ی مسکونی قدیمی در شهر میناب ، استان هرمزگان. شکل ۱٫۱۹ چوب بست ها در بادگیر ها اخلب بادگیر ها دارای چوب بست هایی هستند ، که دو طرف دهانه بادگیر را به هم متصل می کنند و انتهای این چوب بست ها از بدنه بادگیر بیرون می باشد . این چوب بست ها جهت افزایش استحکام و مقاومت بادگیر در مقابل فشار باد است و به صورت کششی کار می کنند و نمی گذارند که پره های داخلی و بدنه باذگیر از یکدیگر جدا شوند و علت این که انتهای این چوب بست ها را نمی برند این است که در زمان تععمیر و مرمت بادگیر ، داربست ها را به این چوب بستها متصل می کنند . بادگیر و آب انبار در جزیره ی کیش . شکل ۱٫۲۰ شبستان وشوادان همان زیر زمین یا سرداب است به جز در کناره ی دریای خزر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان ، اغلب خانه های قدیمی کشور دارای زیر زمین بوده اند. دارای اتاق هایی بودند که سقف آن حدود یک متر از سطح دریا بالاتر بوده،برای تأ مین روشنایی و تهویه ی اتاق های شبستان از طریق پنجره های بین حیاط و شبستان؛ ومابقی شبستان در زیر زمین قرار ذاشته است . نمومه ی بسیار جالبی از این زیر زمین ها در منطقه گرم و نیمه مرطوب دزفول ، شوشتر و روستاهای اطراف این دو شهر وجود دارد.شکل ۱٫۲۷ و ۱٫۲۸ بازار بازار به عنوان شریان اصلی و مسیر عبور و مرور بوده است ، مسیر بازار معمولا از دروازه ی اصلی شهر شروع شده و به مرکز شهر ختم می شود ، و گاهی هم ادامه بازار به دروازه دیگر شهر می رسد . (شهر هرات در دوره ی تیموریان و صفویه ) بازارها اکثرا در مجاور ارگ حکومتی ، مسجد جامع و میدان اصلی شهر قرار دارند و دارای ساختمان های جنبی بسیاری هستند مانند سرا ،تیمچه ، مسجد ، مدرسه ، آب انبار، حمام و … هیچ بنا یا مجموعه ای در ایران ، در طول دوره ی شهر نشینی نتوانسته است این گوناگونی و فراهم آوردن فعالیت های مختلف شهری را در یک مکان جمع کند . در واقع بازار نبض شهر است ، مکانی در ارتباط مستقیم با تمامی ارگان های فرهنگی ،سیاسی و خدماتی شهر می باشد و تبلور کلیه ی فعالیت های شهری در آن نمایش پیدا می کند . شکل ۷٫۱ ارگ حکومتی ، بازار و مسجد ؛بارزترین ابنیه ی شهر تاریخی بم شکل ۸٫۲ بازار به عنوان شریان اصلی و مسیر عبور و مرور در شهر شیراز شکل ۸٫۳ بازاراصفهان نقاط اصلی شهر را به هم مرتبط می کند . بازار در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان در این مناطق فراهم نمودن شرایط آسایش در بازار مستلزم ممانعت از تابش آفتاب گرم و و سوزان و همچنین تسهیل جریان هوا در بازار است ؛ به همین دلیل بازارها در این مناطق دارای سایبانی مرتفع معمولا از جنس حصیر یا پارچه و یا مانند بعضی از بازارهای قدیم بوشهر ، بندر لنگه و خرمشهر از سایه بان های تیرچوبی و مصالح بنایی استاده گردیده است .طول راسته های بازار کم و حداکثر از چند متر تجاوز نمی کند < بازار ها فاقد زیر زمین هستند . شکل ۸٫۱۳ از جمله بنادر مهم و مرکز مهم تجاری در اوایل دوره حکومت اسلامی شهر بندری سیراف در ساحل خلیج فارس بوده است از دیگر مراکز عمدهی تجاری در خلیج فارس ، جزیره ی کیش بوده است ؛ در این جزیره اثری از بازارهای قدیمی باقی نمانده است ولی بومیان جزیره از روی مدل قدیم بازار ، یک بازار جدید با پلان صلیبی شکل و با مصالح بتنی در کنار ساحل خلیج ساخته اند دارای طاق های مرتفع بتنی و و جهت تهویه ی هوا و تأمین نور، یک فاصله ی ۷۵ سانتی متری بین طاق راسته و بام حجره ها وجود دارد . شکل ۸٫۱۷ و ۸٫۱۶ بازار در دشت های فلات اکثر راسته های بازار دارای طاق با مصالح بنایی هستند؛ به دلیل گرمای هوا و تابش آفتاب طاق ها بلند و عرض راسته ها زیاد و منفذهای بالای طاق بزرگ هستند و گاهی بازشوهایی در زیر طاق قرار دارد .مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ی ابراهیم خان شکل ۸٫۲۴ و ۸٫۲۳ طاق بازار ۱٫ جلوی تابش گرم آفتاب را در تابستان می گیرد و در زمستان به تعادل دمای بازار کمک می کند ۲٫ ورود گرد و غبار و بادهای کویری را می گیرذ ۳٫ جلوی اصوات مزاحم مانند ترافیک شهری و کارگاههای صنعتی را نیز تا حدودی می گیرد ارتفاع طاق راستها و مصالح مورد استفاده در سنگ فرش و آجرکاری و تزئینات طاق و دیوار و همچنین در حجره ها به اهمیت تجاری و اقتصادی هر راسته بستگی دارد . در قسمت هایی که راسته بازار در مقابل مکانی به خصوص قرار می گیرد مانند مدسه ، مسجد و … ویا در چهار سوقها و ورودی بازارها جهت پوشاندن طاق در این قسمت ها اغلب گنبدی مرتفع احداث می کنند . شکل ۷٫۴ مسجد از مساجدی که در طی سده های اول هجری در ایران بنا شد، می توان از مسجد جامع فهرج ، مسجد تاریخانه در دامغان شکل ۹٫۲، مسجد جمعه اصفهان ، شکل۹٫۴۱ ، مسجد جامع شوشتر شکل ۹٫۳۲ ، مسجد بزرگ سیراف شکل ۹٫۷ ، مسجد جامع نائین نام که پلان این مساجد شبیه پلان مساجد ساخته شده در قرون اولیه ی اسلام بالاخص مسجد نبی در مدینه و مسجد ابن تولون در قاهره و به شکل شبستانی بوده اند . طرح مساجد اولیه در ایران شامل یک حیاط مرکزی و شبستانی در سمت قبله و یک رواق سرتاسری در سه ضلع دیگر حیاط می باشد که غالبا با ستون های آجری و طاقهای قوسی بنا شده اند . شکل ۹٫۲ مسجد جامع زواره دارای حیاط مرکزی با چهار ایوان در اطراف آن است ، در جبهه ی جنوبی حیاط ، گنبدی مانند چهار طاقی های ساسانی بر روی محراب و محوطه اصلی مسجد زده شده است . مسجد در سواحل جوبی کشور یکی از قدیمی ترین آثار به جای مانده در سواحل جنوبی کشور مسجد بزرگ سیراف است که به صورت شبستانی و به سبک عربی می باشد . لذا از لحاظ اقلیمی این مسجد می توانست برای این بندر مناسب باشد . بازشوهایی در اطراف بدنه ی خارجی ساختمان وجود داشته تا کوران شبانه روزی بین ساحل و خشکی به وجود آید در داخل صحن آن یک آب انبار و یک چاه وجود داشته است. نکاتی که در غالب مساجد این سواحل جهت تأمین شرایط آسایش انسان رعایت می شد: ۱٫ احداث سقف های مرتفع جهت سعود و جابه جائی هوای گرم به بالا ۲٫ تعبیه ی بازشوهایی در اطراف بدنه ی خارجی ساختمان به منظور استفاده از کوران دو طرفه ی هوا ۳٫ قرار دادن ایوان ها ی عریض، طویل و مرتفع در سمت ورودی به شبستان اصلی ویا در سه ویا حتی جهار طرف شبستان ۴٫ استفاده از رنگ های روشن ؛خصوصا سفید برای انعکاس نور و حرارت آفتاب و کاهش نفوذ گرما به داخل مسجد ۵٫ عدم احداث زیر زمین به خاطر هوای مرطوب و سنگین که به داخل فضای زیر زمین نفوذ کرده و به صورت راکد باقی می ماند . همچنین بالا بودن سطح آبها زیر زمینی و نمناک بودن دیوارهای زیرزمین که درای رابطه مزید علت است . ۶٫ مصالح مورد استفاده سنگ ، خشت و آجر می باشد که از لحاظ اقلیمی مناسب نیستند و برای سقف از تیر چوبی و کاهگل و گاهی از طاق و گنبد آجری استفاده می شود . مسجد در دشت های فلات خصوصیات کلی مساجد در این مناطق : ۱٫ بارزترین مشخصه ی کالبدی مساجد دشت های فلات ایران ؛ حیات مرکزی است ، که وجود حوض آب و آب پاشی صحن حیاط مسجد در تعدیل شرایط اقلیمی داخل مسجد مؤثر است ۲٫ بدنه ی ای گونه مساجد ، مانند قطعه ای از بافت کل شهر با ساختمان های مجاور خود کاملا تلفیق شده است . ۳٫ مصالح عمده برای مساجد خشت و آجر بوده ؛ و در صورت دسترسی به سنگ ، از آن برای ساختمان مسجد و خصوصا پایه های آن استفاده می شده است . ۴٫ ارتفاع مساجد ، خصوصا گنبدخانه زیاد بود و مرتفع ترین ساختمان شهرهای سنتی ایران بوده اند . ۵٫ دارای شبستانی زمستانی ، با فضای محصور و ارتفاع نسبتا کم جهت اجرای مراسم مذهبی بوده اند. ۶٫ بعضی مساجد دارای یک زیر زمین کوچک «مسجد جامع یزد» و یا یک زیر زمین بزرگ و سرتاسری « مسجد جامع نائین » و « مسجد آقابزرگ کاشان » بودند . شکل ۹٫۶۳ ۷٫ بادگیر جهت تهویه و خنک نمودن فضای مسجد شکل ۹٫۳۸ و ۹٫۳۷ ۸٫ آب انبار به عنوان یک بنای عام المنفعه در کنار مساجد و یا در زیر صحن مساجد ساخته می شد . مسجد جامع نائین ، مسجد جامع اردستان ، مسجد میرزا مقیم و مسجد آقابزرگ در کاشان . شکل ۱۱٫۱۴ و ۹٫۳۶ مدرسه مدارس معمولا در مجاور راسته های بازار و یا مساجد اصلی شهر تأسیس می شد.سابقه مدرسه به زمان قبل از اسلام بر می گردد. شکل مدرسه در اقلیم های مختلف ایران در ایران مدارس عمدتا به دو صورت ساخته می شدند ؛ ۱٫ به عنوان بخشی از مساجد ، عملکرد مسجد و مدرسه در یک ساختمان تلفیق می شد .مسجد و مدرسه ی آقا بزرگ در کاشان ۲٫ به شکل یک واحد مستقل جهت تحصیل و اقامت طلاب احداث می گردید. مدرسه در سواحل جنوبی کشور از نظر شکل کالبدی و نوع مصالح همانند مساجد می باشند و همان تمهیداتی که جهت فراهم نمودن شرایط آسایش برای مساجد انجام می شد ، برای مدارس نیز صورت می گرفت . در بناهایی با حیاط مرکزی و یا حیاط در یک سمت بنا بکار گرفته شده اند شامل : ۱٫ ارتفاع زیاد فضاهای مسکونی ۲٫ بادگیر های حجیم چهارطرفه ۳٫ کوران دو طرفه ی هوا در داخل بنا ۴٫ ایوان های عریض و مرتفع ۵٫ پنجره های بلند و استفاده از نسیم شبانه روزی بین دریا و خشکی مدرسه در دشت های فلات یکی از مدارس در این منطقه ؛ مدرسه ی آقابزرگ در کاشان است که دارای ویژگی های زیر می باشد : وجود حیاط مرکزی بخصوص حیاط مرکزی چهار ایوانی است. ساختمان مدرسه با مساجد تلفیق شده است برای تفکیک دو عملکرد از یکدیگر حیاط مرکزی ساختمان در ۲ طبقه است . طبقه تحتانی حیاط مدرسه است که حجره های طلاب در اطراف این حیاط قرار دارند. حیاط مدرسه دارای حوض آب و گیاه است . در سمت جنوبی حیاط هم کف ، گنبدخانه مسجد قرار دارد یک شبستان زمستانی در سمت غربی گنبدخانه بنا شده است بادگیر برای تهویه یهوا کاروانسرا کاروانسرا ، مهمانخانه های بین راهی کشور ایرانن ذر طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقهی آن به دوره ی هخامنشی یعنی ۲۵۰۰ سال قبل می رسد . در اواخر دوره ی ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران ساخته می شد : ۱٫ حیاطی که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند (مانند کاروانسرای دروازه گچ ) ۲٫ شامل تالارهای مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند و این از خص. صیات کاروانسراهای ایرانی است. در دوره ی اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی تلفیق می شود ؛ به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاق های کاروانیان و در پشت آنها دالان های عریض برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد کاروانسرا در کرانه ی شمالی خلیج فارس و دریای عمان کاروانسرا در این مناطق عموما فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق های جانبی و همه ی اطاق ها به خارج بنا راه دارد ، به این طریق کوران دو طرفه ی هوا میسر خواهد بود . شکل ۱۳٫۴ و ۱۳٫۵ در این کاروانسراها آب انبار در خارج از کاروانسرا آب مورد نیاز را تأمین می کند. کاروانسرا در دشت های فلات اکثر قریب به اتفاق آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می باشند ؛ که اطاق مسافرین در اطراف حیاط مرکزی و اصطبلها در پشت اطاق مسافرین می باشد . ویژگی های اقلیمی ۱٫ اطاق مسافرین چند پله بالاتر از حیاط بوده ؛ برای جلوگیری از ورود گرد و غبار و آب و گل به درون اطاق ۲٫ بین اطاق ها و حیاط ، ایوانی به عرض حدودا دو متر قرار داشته ۳٫ نور و تهویه ی اطاق ها از طریق بازشوی ورودی و بعضا پنجره ی مجاور آن تأمین می شده است ۴٫ بخاری دیواری برای گرم کردن اطاق و پخت و پز ۵٫ وجود حوض آب و درخت در حیاط ۶٫ کالبد بسیار ضخیم ؛ که با مصالح بنایی خشت و آجر و سنگ کار شده است این شکل درونگرا و کاملا محصور کاروانسرا ، که پوسته ی خارجی بنا که به جز بازشوی ورودی ،کاملا بسته می باشد ، فضاهای داخل ساختمان را در مقابل بادهای کویری و شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کند کاروانسرای شرف در جاده ی بین سرخس _ مشهد شکل ۱۳٫۱۲ کاروانسرای مهیار در ۵۲ کیلو متری جنوب اصفهان شکل ۱۳٫۱۳ دارای آسیاب ، نماز خانه ؛نانوایی ، چایخانه و یک بازارچه بوده است یخچال یخچال چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است . یخ در چله زمستان و در ماههای سرد سال تهیه می شده و در طی فصول گرم ، یخ ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است . در یک محوطه گودال عمیقی رو به شمال حفر می کنند و در مقابل آن حوضچه های مربع شکلی ۱۶ تا ۲۰ شست ( به عمق ۴۰ تا ۵۰ سانت ) به مانند تشتکی فراهم می آوردند . آنگاه شامگاهان اینها را از آب ملال ساخته و هنگامی که صبحگاهان کاملا منجمد می گردد ، آنرا با رنده ی باغبانی یا شن شکن می شکنند و قطعه قطعه می کنند و تمام قطعات را در گودال روی هم انبار می نمایند و آنرا در آنجا به قدر مقدور به قطعات کوچکتر مبدل می کنند ، چون هر اندازه که یخ بیشتر خرد شود ، بهتر منجمد می گردد. آب مورد نیاز یخچال ها از طریق آب نهرها و یا قنات ها تهیه می شده است . میزان یخ زدن آب بستگی به دمای هوا و یا ابری بودن آسمان داشته است . سه نوع یخچال در ایران متداول بوده است ۱٫ یخچال گنبدی ۲٫ یخچال بدون طاق ۳٫ یخچال زیر زمینی که دو نوع اول مربوط به مناطق گرم و خشک می باشد یخچال گنبدی بر فراز چال یا مخزن یخ آنها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته می شده ؛ در حاشیه ی کویر مرکزی و نواحی شمال شرقی کشور احداث می شده است . این یخچال ها دارای یک چال بزرگ مخروطی شکل بوده اند ؛ در پایین چال یک راه آب بوده و آبی که از یخ ها ذوب می شده ، از طریق آن به چاه منتقل می شده است . ضخامت پوسته ی گنبد از پایین به بالا کاهش می یافته است . معمولا در سمت شمالی گنبد ، دیوار سایه انداز قرار داشته است و در سمت شمال این دیوار محل یخ بند بوده است یخچال ها اغلب دو در داشته اند در شمالی که در زمستان و در جنوبی که در تابستان استفاده می شده است . ارتفاع بسیار بلند یخچال که در بعضی از شهرها از بلندترین یا یکی از بلند ترین ساختمان های شهر بوده است ؛ به این علت است که چون در تابستان تابش آفتاب درون یخچال را گرم می کند ، گرما در ارتفاع بالاتری قرار گیرد و سطوح پائین تر خنک باشد . این یخچال ها در شهر های کرمان ، کاشان ، نائین ، زواره ، ابرقو میبد ، شاهرود ، دامغان ، بم ، سیرجان ، قو چان و تعدادی در روستاهای شمالی دشت کویر در حال حاظر باقی مانده اند یخچال بدون طاق این نوع یخچالها که بدون طاق بوده ، در اصفهان استفاده می شده اند . دارای دیواری به ارتفاع چهار تا ÷نج متر و به طول ۱۲ متر بوده است ، در سمت شمالی این دیوار یک استخر به عمق ۵ الی ۶ متر و طول و عرض ۱۲ در ۵ متر می ساختند . یخ را در طی شب تهیه می کردند و در هنگام سحر ، آنرا به داخل استخر انتقال می دادند . در مناطق جنوبی کشور که دمای هوا به ندرت به زیر صفر درجه می رسد ، یخچال وجود نداشته است . آب انبار و برکه به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران در بیش از شش ماه از سال و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم امکان دسترسی به آب ، تمهیداتی شده ؛ از جمله احداث بند ، قنات و آب انبار می باشد . آب انبار برای ذخیره ی آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ی ایام سال می باشد . در شهرهای گرم و خشک آب انبار از ابنیه ی مهم شهری بوده است و بنای آن با بادگیرهای بلند و گنبدهای حجیم از فواصل دور در سیمای شهر خودنمایی می کرده است . آب انبار های مهم دارای سردرهای ورودی بسیار زیبا بوده اند این آب انبارها شامل یک مخزن (خزینه یا تنوره ) بزگ بوده که روی این مخزن را باطاق قوسی و یا گنبدی می پوشاندند ؛ که غالبا یک یا دو راه پله برای برداشت آب داشته اند . تهویه از طریق بادگیرها ، اغلب دو یا چهار و یا شش بادگیر داشتند . شکل ۱۱٫۸ در سواحل جنوبی کشور نوع دیگری آب انبار که در آن منطقه به نام آبگیر و برکه نیز خوانده می شود ، وجود دارد که اگرچه مخزن آن در درون زمین واقع است ولی محفظه بالای مخزن آن محصور نمی باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف مستقیما به داخل آن می روند و آب را برداشت می کنند . آب این برکه ها عمدتا از طریق جمع آوری آب باران از روی سطح زمین تامین می شود در این مناطق اگرچه هوا مرطوب است ، ولی به دلیل میزان بسیار اندک بارندگی و شوری آبهای زیرزمینی ، وجود این برکه ها امری ضروری بوده و در اغلب موارد تنها امکان دسترسی به آب شیرین می باشد . تهویه از طریق بازشوها صورت می گرفته است . به دلیل این که نوسان درجه حرارت هرچه به عمق بیشتری از زمین می رویم کمتر و پس از عمق ۶٫۵ متری برابر معدل درجه حرارت سالیانه بر روی سطح زمین می باشد ؛آب انبارها را در داخل زمین می سازند در نتیجه آب در زمستان یخ نمی زند و در تابستا خنک و گوارا می باشد . چاپارخانه از دیگر ساختمان های مهم میان راهی چاپارخانه بوده ؛ که عملکرد اصلی آن جهت استراحت چاپارهای دولتی و تعویض اسبهای خسته با اسب های تازه نفس بوده است . یکی از چاپارخانه های قدیمی که نسبتا سالم مانده در کنار کاروانسرای میبد می باشد . دارای یک حیاط مرکزی، آخورها در دورتا دور این حیاط قرار داشته ، در سه طرف پشت آخورها ، اصطبلها قرار داشته که در زمستان و شب چهارپایان در آنجا نگهداری می شود ، در سمت چهارم بین حیاط و جبهه ی ورودی ساختمان اتاق هایی برای اقامت چاپار وجود دارد. تقسیم بندی فضایی و شکل کالبدی چاپارخانه ها ، علاوه بر تسهیل عملکرد چاپارخانه و حفظ امنیت آن ، فضای داخلی ساختمان را در مقابل شرایط نامساعد اقلیمی محافظت می کرده است . شکل ۱۳٫۱۷ و ۱۳٫۱۶ پل مسائل فنی در رابطه با احداث پل ، پیچیده تر از هر بنای سنتی دیگری است ، زیرا پل نه تنها باید مانند سایر ابنیه در مقابل عوامل اقلیمی از قبیل تابش آفتاب ، باد ، نزولات جوی ، یخبندان و نوسان درجه حرارت مقاومت کند ؛ بلکه بدنه ی آن باید در برابر فرسایش مداوم جریان آب ، سیل های خروشان و متناوب و سنگ های غلتان داخل رودخانه تاب تحمل داشته باشد . لذا مصالح استفاده شده در ساخت پل ها سنگ و آجر و ملات های آهکی و ساروج می باشد که در مقابل آب مقاوم می باشند . شدت و نحوه ی جریان آب نقش مهمی در تعیین محل پل داشته است ؛ پل ها در نقاطی احداث می شوند که شدت جریان آب کمتر است . پل سی و سه پل شکل ۱۴٫۱۱ و پل خواجو شکل ۱۴٫۱ پل در سواحل جنوبی کشور به علت قلت بارندگی ، رودخانه دائمی به جز در خوزستان ، در سایر نواحی این کناره وجود ندارد ولی باران های فصلی که گاه به صورت ÷یوسته و شدید در طی چند روز می بارد ، باعث ایجاد سیل می گردد و از آنجائی که رویش گیاهی در این سواحل اندک و خاک آن نسبتا نفوذناپذیر است، در نتیجه احتیاج به پل دارند . رودخانه فصلی کول در ۵۰ کیلومتری غرب بندر عباس دارای بستری عریض و عمق آن کم می باشد و در هیچ زمانی قایقی از زیر پل رد نمی شود ، در نتیجه پایه های بسیار در داخل رودخانه ساخته شده و احتیاجی به خیز زیاد و دهانه ی عریض برای قوس پل ها نبوده است و مصالح مورد استفاده در آن سنگ رودخانه ای می باشد . در بعضی پل ها بای کم شدن وزن پل بر روی آن قوس ها و بازشوهایی قرار داده اند شکل ۱۴٫۵و ۱۴٫۴ و ۱۴٫۷ و ۱۴٫۱۰ پل در دشت های فلات در دشت های فلات بستر رودخانه ها غالبا عریض و عمق آنها کم می باشد لذا در این مناطق پلهایی که از روی رودخانه های مهم مانند زاینده رود و کارون و شعبات آنها رد می شود طویل و ارتفاع آنها نسبتا کم می باشد و مصالح مورد استفاده در این پل ها جهت پایه ها سنگ و برای قوس ها و تاج پل اغلب آجر می باشد . در دو شهر اصغهان و خوزستان آثار نسبتا زیادی از پلهای قدیمی و بند ها وجود دارد . پل سی و سه پل از نظر اقلیم و ساخت پایه های این پل سنگی است و بدنه ی آن آجری است ، این پل در دوطبق ساخته شده ، طبقه ی فوقانی جهت عبور جریان آب و طبقه ی فوقانی که با دو ردیف دیوار در هر طرف پل محصور شده برای افراد و کاروان ها می باشد محصور کردن طبقه ی دوم جهت حفاظت و ایمنی عابران از باد های تند و جلو گیری از رم کردن حیوانات می باشد . بازشوهایی در دیوارهای این طبقه نیز وجود دارد.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 3872]