خشكي و خشكسالي در ايران

واضح آرشیو وب فارسی:سياست روز: خشكي و خشكسالي در ايران
موقعيت جغرافياي رياضي كشور ما بر روي كره زمين باعث حاكميت اقليم خشك و نيمه خشك بر بيشتر سطح آن شده است . ميانگين بارش بلند مدت ساليانه كشور حدود 250 ميلي متر كه كمتر از يك سوم متوسط بارش در سطح كره زمين است (850 ميلي متر) شاهدي بر اين مدعاست .
وقوع مكرر ناپايداريهاي طبيعي از قبيل خشكساليها سرمازدگي محصولات كشاورزي و سيلابهاي ويرانگر از عوارض چنين اقليمي است هرچند اين بلايا در تمام اقاليم و ساير مناطق نيز امكان وقوع دارد ليكن تكرار و درصد احتمال وقوع شدت و صدمات ناشي از آن در مناطق خشك بيشتر و سهمگين تر است . اين صدمات در ابعاد انساني (روستايي ) و كشاورزي (محصولات ) ملموس تر است .
كشور ما در مورد آب هم از لحاظ شاخص كمبود آب جمعيتي (1 ) و هم از نظر شاخص كمبود آب فني رنج مي برد . يعني هم دچار كمبود آب سبز (آب بارش تبخير شده ) و هم آب آبي (آب رودخانه ها آبخوان ها) براي توليد محصولات كشاورزي است .
علل خشكي در جهان
اصولا وضعيت هوا در روي سياره زمين نتيجه تاثير دو عامل خورشيد و گردش كره زمين مي باشد. با توجه به وضع سطح زمين اين دو عامل متنوع تر شده و در كل علل خشكي آب و هوا در نقاط مختلف جهان شامل موارد زير مي باشد :
1 ـ گرم شدن زياد مناطق بر اثر تابش خورشيد
2 ـ اثر مراكز فشار يا فشار زياد (به ويژه مجاور حاره اي )
3 ـ اثر سلسله كوههاي مرتفع
4 ـ دور بودن از تاثير درياها و اقيانوس ها
5 ـ اثر جريان هاي سرد ساحلي اقيانوس ها
6 ـ عدم صعود هوا
علل خشكي در ايران
عوامل فوق در مناطق مختلف كره زمين به صورت منفرد و يا تركيبي از تعدادي از آنها با درصد حضور مختلف مسئول ايجاد بيابان ها و مناطق خشك مي باشند. در كشور ما در سطح كلان عامل دوم يعني مركز فشار زياد مجاور حاره اي بيشترين اثر را دارد. علل عمده اساسي خشكي آب و هوا در كشور ما نيز به اختصار عبارتند از :
1 ـ ايران در نقطه اي از سطح زمين واقع شده كه بر اثر تابش خورشيد زياد گرم مي شود .
2 ـ تحت تاثير فشار زياد مجاور حاره قرار دارد كه با فرونشيني هوا و حركت هواي خشك در ارتفاعات پايين در سطح آن در شرايط عادي و عمومي امكان تشكيل ابر و بارندگي در مناطق خشك آن خيلي كم و يا نادر است .
3 ـ با توجه به حوزه تاثير بادهاي آليزه (عرض 30 تا 35 درجه به پايين ) سطح قابل توجهي از كشور تحت تاثير اين باد قرار دارد .
4 ـ عامل ارتفاعات به ويژه سلسله كوههاي البرز از طريق شمال و سلسله كوههاي زاگرس از غرب تمام بارش ها را در محل برخورد دريافت مي كنند (هرچند عامل ارتفاع در كشور ما را نبايد عامل خشكي دانست ) زيرا در صورتيكه اين ارتفاعات نبودند همان بارش موجود نيز بوقوع نمي پيوست علت ذكر آن در اينجا بدليل نقش بزرگ آنها در ايجاد چشم اندازهاي بسيار متفاوت جغرافيايي در دو سوي دامنه ها مي باشد و به خوبي در وضعيت پوشش گياهي رودخانه هالله مشخص است .
تعريف خشكسالي
در تعريف خشكسالي آنرا وضعيتي مي دانند كه بارش كمتر از متوسط بارش بلندمدت ساليانه بوده و توزيع آن نيز ناموزون باشد چه آن منطقه در آب و هواي خشك و يا در آب و هواي مرطوب واقع باشد. بنابراين مشخص مي گردد كه خشكسالي عارضه اي مي باشد كه به علتي خاص و در مناطق متفاوت جغرافيايي امكان وقوع دارد و ليكن تكرار و شدت آن در مناطق خشك بسيار بيشتر است و از خشكي آب و هوايي كه ويژگي و حاكميت نوع اقليم خاص است متفاوت است .
انواع خشكسالي
به دليل تاثيرات خشكسالي در بخش هاي مختلف و توجه به علت ايجاد آن انواع گوناگوني از خشكسالي ذكر شده است نظير خشكسالي آب و هوايي كشاورزي هيدرولوژي اقتصادي اجتماعي سبز و... كه هر يك تعريف خاص خود را دارد مثلا در نوع آب و هوايي آن اشاره به ميزان بارش ساليانه كمتر از بلندمدت و در تعريف كشاورزي ناكافي بودن رطوبت خاك براي طي دوره رشد محصول مورد توجه است .
سابقه خشكسالي در ايران
خشكسالي با توجه به شدت و گستره آن در اكثر اوقات در ايران حضور داشته و ليكن در سال هايي كه قسمت وسيعي از استانهاي كشور را دربرگرفته توجه بيشتر را به خود جلب كرده است كه اين توجه را بايد مغتنم شمرد و اطلاع رساني خوبي به جامعه در اين مورد انجام داد . در سال 79 بنا به اظهار مسئولين تعداد هجده استان كشور دچار خشكسالي بوده در سال 80 حدود ده استان و با افزايش بارندگي خشكسالي عقب نشيني كرد . در سال 82 سيل باعث خسارات زياد شد در سال 83 نواحي جنوب شرقي (سيستان وبلوچستان هرمزگان ) دچار خشكسالي بودند هر چند اين دو استان در سالهاي قبل نيز به طور پيوسته دچار خشكسالي بودند . در سال 84 وضعيت بارندگي بهتر شد و 26 درصد افزايش يافت . در سال 85 هفت استان دچار خشكسالي شدند و شديدترين خشكسالي در استان هرمزگان بود و در سال زراعي 86 يعني مهر 86 تا پايان ارديبهشت 87 نيز وضعيت بارش بسيار كم بوده و اكثر استان ها با شدت هاي مختلف درگير خشكسالي هستند ليكن استان سيستان وبلوچستان در اين زمينه از بارش خوبي برخوردار شده و در واقع از وضعيت خشكسالي خارج گرديده است به عقيده استاد كردواني خشكسالي در زابل و استان خوزستان منشا هيدرولوژي داشته و در واقع مسائلي كه موجب كاهش آب درياچه و رودخانه ها مي گردد باعث اين امر مي باشند.
همانطور كه ملاحظه شد خشكسالي به طور متناوب و با تغييرات مكاني وجود داشته و يك واقعيت محيطي ايران مي باشد كه قبول حضور آن و اتخاذ سياست هاي مناسب تنها چاره براي كاهش صدمات ناشي از آن در بخشهاي متفاوت كشور است .
شدت و گسترش خشكسالي
در مطالعات علمي مربوط به خشكسالي براي طبقه بندي مناطق و تهيه نقشه هاي موردلزوم دسته بنديهاي خاصي براي شدت و گستردگي آن وجود دارد كه مهمترين آن بدين صورت است .
شدت خشكسالي درصد كاهش بارش ساليانه به ميانگين بلندمدت
» ناچيز20
ضعيف 20 ـ30
متوسط 30 ـ45
شديد45 ـ60
« بسيار شديد60
اين تقسيم بندي بيان مي كند كه زمانيكه بارش بيش از هشتاد درصد ميانگين بارش بلندمدت در سالي باشد خشكسالي وجود ندارد و ليكن در صورت كاهش با توجه به ميزان درصد آن از ضعيف تا بسيار شديد دسته بندي مي گردد و در مورد گستردگي با توجه به طبقه بندي صورت گرفته كمتر از 10 درصد به سطح كشور اگر دچار بارش كمتر باشد وضعيت عادي است و در غيراينصورت با توجه به وسعت خشكسالي درجات بعدي را شامل مي گردد.
نوع خشكسالي درصد گستره خشكسالي
» محلي 10
وسيع 11 ـ20
بسيار وسيع 21 ـ30
فوق العاده 31 ـ50
« مصيبت بار50
اين پژوهش ها بر مبناي آمار رسمي منتشره از سوي سازمان هواشناسي و وزارت نيرو بايد صورت گيرد زيرا گاه اختلافهاي آماري چشمگيري در ساير منابع به چشم مي خورد.
نتيجه گيري
با توجه به مطالب ذكر شده پيشگيري از خشكسالي امكان پذير نبوده و فقط امكان كاهش خسارات و صدمات ناشي از آن مقدور مي باشد و با توجه به خشك بودن كشور و خشكسالي هاي متعدد سالي كه بارندگي بيش از متوسط ساليانه است و در اصطلاح ترسالي است بايد براي ما غيرعادي جلوه كند.
سياستگذاران بخش هاي مختلف بايد بپذيرند كه ايران كشور خشكي است و سرمايه گذاري ها بايد متناسب با نياز كشوري كم آب باشد با توجه به تنوع اقليمي كشور عدم تمركز يكسال جمعيت ظرفيت هاي متفاوت در حوزه هاي آبخيز و شهرستان ها و استانهاي كشور بايد برنامه ها افق هاي بلندمدت ميان مدت و كوتاه مدت را براي شرايط متغير اقليمي لحاظ كرده و در واقع آمادگي هرگونه تغيير وضعيت در شرايط متفاوت را پيش بيني كرده باشند. اعمال مديريت فراگير آب انجام مطالعه پايه و اساسي (آب و خاك با توجه به انسان ) توجه به الگوهاي كشت و قطب كشاورزي كشور (بالقوه و بالفعل ) اصلاح روشهاي آبياري توجه به سياستهاي ترويجي آموزش تخصيص اعتبار به موقع و بيمه هاي لازم اطلاع رساني صحيح و سريع ... قسمتي از مواردي هستند كه بايد مورد توجه باشد.
لازم به ذكر است تمام پژوهش ها در صورت وجود اطلاعات پايه صحيح و درازمدت از نتايج پايدار برخوردار خواهند بود نيل به اين امر نيز در ايجاد بانك ها و پايگاه هاي متعدد موضوعي مي باشد في المثل در زمينه خشكسالي كارشناسان بر وجود چرخه 100 33 11 سال اعتقاد دارند بنابراين تنها از طريق مقايسه تاريخي اطلاعات است كه امكان درك واقعي علل و روند (وقوع شدت تغيير) به همراه نتايج آن و در واقع شناخت چرخه سيستمي عوامل امكان پذير مي گردد.

ايجاد پايگاه اطلاعات آباديهاي ايران براي اطلاع از وضعيت آبادي ها در دوره هاي مختلف در مركز تحقيقات و بررسي مسائل روستايي و ساير پايگاه هاي اطلاعاتي موجود نمونه هاي خوبي در اين زمينه ها مي باشند.
پاورقي :
1 ـ ظرفيت سرانه آب از تقسيم حجم بارش كشور به تعداد جمعيت كشور بدست مي آيد كه درسال 1340 حدود 6500 مترمكعب و در حال حاضر 2600 مترمكعب براي هر فرد تخمين زده شده است .
منابع :
1 ـ آرنون اي ترجمه كوچكي عوض عليزاده امين : اصول زراعت در مناطق خشك استان قدس رضوي .1365
2 ـ سازمان هواشناسي آمار هواشناسي
3 ـ سيف الله امين : مجموعه مقالات اولين كارگاه آموزشي و تخصصي مسائل خشكسالي استان فارس مولفين .1380
4 ـ كردواني پرويز : خشكسالي و راه هاي مقابله با آن در ايران دانشگاه تهران 1386
5 ـ كردواني پرويز : مناطق خشك (جلد اول ) دانشگاه تهران 1385
6 ـ وزارت جهادكشاورزي مركز تحقيقات و بررسي مسائل روستايي گروه فرهنگ ده هاي ايران پايگاه اطلاعات چند رسانه اي آباديهاي ايران .
سيد اصغر موسوي نيكجه ـ محمد راشد متولي الموتي ـ ساسان جوافشان ويشكايي
وقوع مكرر ناپايداري هاي طبيعي از قبيل خشكسالي ها سرمازدگي محصولات كشاورزي و سيلاب هاي ويرانگر از عوارض اقليم خشك و نيمه خشك است كه ايران با ميانگين بارش 250 ميلي متر در سال در ميان اين اقليم قرار دارد
در سال زراعي 86 يعني مهر 86 تا پايان ارديبهشت 87 وضعيت بارش بسيار كم بوده و لذا اكثر استان هاي كشور با شدت هاي مختلف درگير خشكسالي هستند
سياستگذاران بخش هاي مختلف بايد بپذيرند كه ايران كشور خشكي است و سرمايه گذاريها بايد متناسب با نياز كشوري كم آب باشد
اعمال مديريت فراگير آب انجام مطالعات پايه و اساسي (آب و خاك با توجه به انسان ) توجه به الگوهاي كشت و قطب كشاورزي كشور اصلاح روش هاي آبياري توجه به سياست هاي ترويجي و آموزشي تخصيص اعتبار به موقع و بيمه هاي لازم اطلاع رساني صحيح و سريع قسمتي از مواردي است كه بايد از سوي مسئولان مورد توجه قرار گيرد
يکشنبه 17 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سياست روز]

[مشاهده در: www.siasatrooz.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 588]