آثار معنوي و اجتماعي روزه

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: آثار معنوي و اجتماعي روزه
طيبه چراغي
رمضان ماه خدا و بهار قرآن است. در اين ماه، زمينه پالايش درون و اصلاح بيرون و بهره مندي از رحمت خداوند براي همگان فراهم مي شود.
اين ماه به دليل فضيلت منحصر به فردش نسبت به ساير ماه هاي سال، براي روزه داري انتخاب شده است. در آموزه هاي ديني و آثار باقي مانده از بزرگان دين و تحقيقات بسياري از دانشمندان و پزشكان به اهميت و آثار و پيامدهاي مثبت هيچ عبادتي همانند روزه اشاره نشده است.
روزه عملي است كه در صورت تحقق دقيق، با توجه به شرايط و معيارهاي يك روزه واقعي، نتايج گرانبهايي در امور روحي، رواني، معنوي و بهداشتي براي فرد و اجتماع به ارمغان مي آورد.
گرچه شكوه، عظمت و بركات مادي و معنوي كه از روزه، نصيب اهل ايمان مي شود از نگاه احاديث و آيات قابل توصيف نيستند، اما در نوشتار حاضر سعي شده به برخي از آثار معنوي و اجتماعي آن اشاره شود كه با هم آن را از نظر مي گذرانيم.
آثار معنوي روزه
1-تقواپيشگي
قرآن كريم مهم ترين ثمره روزه را تقوا مي داند و مي فرمايد: «اي كساني كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما واجب شده، چنانچه بر كساني كه قبل از شما بودند واجب شد، شايد پرهيزگار شويد.»(1)
اين آيه شريفه فلسفه اين عبادت انسان ساز را در يك جمله كوتاه و پرمحتوا با «لعلكم تتقون» بيان مي كند. روزه عامل مؤثري در پرورش روح تقوا و پرهيزگاري در تمام زمينه ها است.
روزه ابعاد گوناگوني دارد كه از همه مهم تر، بعد معنوي و اخلاقي و تربيتي آن است. روزه اراده انسان را قوي و غرايز او را تعديل مي كند. روزه دار بايد در حال روزه با وجود گرسنگي و تشنگي از غذا و آب و همچنين لذت جنسي چشم بپوشد و ثابت كند كه مي تواند زمام نفس سركش را به دست گيرد و برهوس هاي خود مسلط گردد. در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه همين اثر روحاني آن است. انسان هايي كه انواع غذاها و نوشيدني ها را در اختيار دارند و هر لحظه كه تشنه و گرسنه مي شوند به سراغ آنها مي روند، مانند درختاني هستند كه در پناه ديوارهاي باغ بر لب نهرها مي رويند. اين درختان نازپرورده بسيار كم مقاومت هستند و اگر چند روزي آب از پاي آنها قطع شود، پژمرده مي شوند. اما درختاني كه از لابلاي صخره ها و در دل كوه ها و بيابان ها مي رويند و از همان طفوليت با انواع محروميت ها دست به گريبان هستند، محكم و پراستقامت هستند.
روزه نيز با روح و جان انسان چنين مي كند و با محدوديت هاي موقت به او مقاومت و توان مبارزه با حوادث سخت مي بخشد و به واسطه كنترل غرايز سركش، قلب انسان را نور و صفا مي بخشد(2) و اين است مهم ترين اثر روزه.
حكمت روزه داشتن مگذار¤ ¤ ¤ باز هم گفته و شنيده شود
صبرت آموزد و تسلط نفس¤ ¤ ¤ وزتو شيطان تو رميده شود(3)
علامه طباطبايي در ذيل تفسير آيه شريفه «... لعلكم تتقون» مي فرمايد: تعاليم عاليه اسلام و بيانات وافيه، چنين افاده مي كند كه ساحت قدس پروردگار منزه از اين است كه نياز به چيزي داشته باشد و از هرگونه نقص و نيازي مبرا است. پس عبادت، اثرش تنها متوجه بنده خواهد شد نه خدا، چنان كه گناهان نيز چنين هستند. خداوند درباره روزه مي فرمايد: لعلكم تتقون، يعني تشريع اين حكم براي اين است كه شما پرهيزگار شويد، نه اين كه پروردگار به روزه گرفتن شما نيازمند باشد.
اما اين كه از روزه اميد يافتن تقوا مي توان داشت جاي شك نيست چون انسان اين مطلب را در فطرت خود مي يابد كه اگر كسي بخواهد با عالم قدس ارتباط برقرار كند و به مرتبه كمال برسد، نخستين چيزي كه بر او لازم است اين است كه از شهوتراني بپرهيزد و جلوي نفس سركش را بگيرد و از هرچه كه او را از خدا بازمي دارد، دوري گزيند و اين تقوا از راه خودداري از شهوت و دوري از هواهاي نفساني به دست مي آيد و آنچه با حال عموم مردم مناسب است اين است كه در امور مورد نياز همگان مانند خوردن و آشاميدن و تمايل جنسي مشروع هم خودداري كند تا به واسطه اين تمرين، اراده شان تقويت شود...(4)
مبارزه با سلطه شهوت ها كه در اسلام جهاد اكبر ناميده مي شود، به پايمردي و اراده نياز دارد. انسان با روزه داري، در واقع با خواهش هاي نفساني خود مي جنگد و در برابر غريزه هاي كم ارزش خود مقاومت مي كند. پيشوايان اسلام فرموده اند: بهترين مردم كسي است كه با هواي نفس مبارزه كند و نيرومندترين آنان كسي است كه بر آن پيروز شود. (5)
روزه اي كه انسان را به چنين موقعيتي نرساند، روزه كامل نيست. امام علي (عليه السلام) مي فرمايد: «روزه دل از روزه زبان و روزه زبان از روزه شكم بهتر است.» (6)
2- تحصيل اخلاص
ماه مبارك رمضان، ماه ايجاد و تقويت بسياري از ملكات اخلاقي است و آدمي مي تواند با نهادينه كردن اين ملكات راه خود را براي حركت در اين مسير در ماه هاي بعد فراهم كند.
حاصل اين ملكات اخلاقي رسيدن به اخلاص است. اخلاص آدمي را آينه صفات و اسماء الهي مي كند: «رنگ خدايي بپذيريد و چه رنگي از رنگ خدايي بهتر است؟» (7)
امام علي (عليه السلام) مي فرمايد: «خداوند روزه را واجب كرد تا به وسيله آن اخلاص مردم را بيازمايد.» (8)
و در خطبه حضرت زهرا(س) آمده است: «خداوند روزه را براي تثبيت اخلاص واجب كرد.» (9)
از مجموع اين روايت ها استفاده مي شود كه روزه با اخلاص رابطه دارد و اين كه وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد، حاكي از اهميت بيش از اندازه اخلاص است.
معيار قبولي عبادتي همچون روزه عمل به اخلاص است. هرچه اخلاص بيشتر باشد، عمل نيز كامل تر خواهد بود. در حقيقت شرط رسيدن به تقوا، اخلاص است. بنابراين اگر فردي توانست در عبادت ماه مبارك رمضان اخلاص داشته باشد، مهمان واقعي حق تعالي شده است و به مقام قرب الهي نايل گرديده است.
3-چند برابر شدن پاداش ها
روزه باعث زياد شدن پاداش ساير اعمال نيك است. تضاعف ثواب بدين معناست كه اگر در حال روزه داري يك عمل را انجام دهد، همان عمل را اگر در غير حالت روزه داري انجام دهد، ثواب آن دو عمل يكسان نيست.
از امام صادق(ع) روايت شده كه فرمود: «هنگامي كه مؤمن عمل خويش را نيكو انجام داد، خدا اعمال او را مضاعف مي كند و هر عمل نيكي را هفتصد برابر اجر و ثواب مرحمت مي فرمايد، و اين قول خداوند در قرآن است كه مي فرمايد: « و خداوند براي كسي كه بخواهد، اضافه تر و بيشتراز هفتصد برابر مي گرداند» پس اعمالتان را كه براي رسيدن به پاداش الهي انجام مي دهيد، نيكو به جاي آوريد.»
راوي مي گويد پرسيدم چگونه اعمالمان را نيكو انجام دهيم؟ امام فرمود: «هرگاه نماز به جاي آوري ركوع و سجده آن را درست انجام بده. هر وقت روزه گرفتي از تمام آنچه روزه را باطل مي كند دوري كن. هرگاه حج و عمره به جاي آوردي از تمام آنچه درحال حج و عمره حرام است، اجتناب كن.» (10)
4- حفاظت توسط فرشتگان
برخي از فرشتگان از سوي خداوند ماموريت دارند تا در حق روزه داران دعا كنند. امام هشتم(ع) فرمود: «خدا فرشتگان بي شماري را برگماشت تا روزه داران را حراست نمايند و در حق مردان و زنان روزه دار دعا كنند.» (11)
5- سپر از آتش
روزه مي تواند آدمي را از آتش جهنم در امان نگه دارد؛ چنان كه رسول خدا(ص) فرمود: «روزه سپري است كه روزه دار را از آتش جهنم محافظت مي كند.» (12) امام علي(ع) نيز مي فرمايد: «برشما باد به روزه ماه رمضان، زيرا روزه اين ماه سپري است، نگه دارنده از آتش جهنم.» (13)
راز اصلي سپر بودن روزه را بايد در تأثيرگذاري آن در نفس روزه دار جست زيرا آن تأثير است كه باعث حراست آدمي مي شود.
6- تحصيل صبر و مقاومت
انسان در زندگي فردي و اجتماعي خويش در راه هدف هايي مبارزه مي كند و با مشكلاتي نيز روبه رو است؛ به همين جهت بدون صبر، پيروزي بر مشكلات و رسيدن به هدف ها آسان نيست و روزه به طور چشم گيري به انسان صبر و مقاومت مي بخشد و تحمل رنج و سختي را بر انسان آسان مي سازد.
در روايات رسيدن به مقام صبر از جمله حكمت هاي روزه معرفي شده است.(14) از اين رو پيامبر خدا(ص) ماه رمضان را ماه صبر ناميده است: «رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.» (15)
و امام صادق(ع) نيز به همين ويژگي روزه اشاره فرموده است: هرگاه براي كسي حادثه اي جانكاه پيش آمد روزه بگيرد كه خدا فرموده است: «و استعينوا بالصبر و الصلوه ».(16)
روزه را از آن جهت صبر ناميده اند كه بزرگ ترين قدرت معنوي را براي انسان به ارمغان مي آورد و توان مبارزه و ايستادگي انسان را در برابر سختي ها افزايش مي دهد.
به فرموده استاد شهيد مطهري: «اساساً يك فلسفه روزه اين است كه انسان را از نازپروردگي خارج مي كند. شما روزهاي اولي كه روزه مي گيريد چون ]تازه[ مي خواهيد از قانون نازپروردگي خارج بشويد، خيلي بي حال مي شويد، ضعف شما را مي گيرد، ولي روزهاي آخر ماه مي بينيد با روزهايي كه روزه نگرفته ايد، هيچ فرقي نكرده ايد.» (17)
7- تقويت روحيه آخرت گرايي
روزه داري، روحيه آخرت گرايي و نيز زهدورزي نسبت به زندگي مادي را در انسان تقويت مي كند. امام رضا(ع) مي فرمايد: «راز وجوب روزه آن است تا آدمي مشكل گرسنگي و تشنگي را بچشد و در پيشگاه خدا متواضع گردد، احساس نياز كند، اجر خود را بخواهد و صبر و بردباري را پيشه سازد، در نهايت، اين نياز، زمينه ساز توجه به نيازمندي هاي وي در قيامت گردد.»(18)
پيامبر گرامي اسلام(ص) در خطبه شعبانيه فرمود: «با گرسنگي خود به هنگام روزه داري، گرسنگي و تشنگي روز قيامت را به ياد آوريد.»(91) قيامتي كه به تعبير قرآن عذاب الهون در انتظار ماست. از امام باقر(ع) پرسيدند: عذاب هون چيست؟ فرمود: تشنگي روز قيامت.(20)
8- كسب آرامش رواني
در پرتو روزه، انسان به آرامش روحي دست مي يابد و در برابر نگراني و اضطراب مقاومت مي كند و مغلوب گرفتاري ها و ناملايمات نمي گردد. امام صادق(ع) فرمودند: «هرگاه براي كسي واقعه اي هولناك رخ داد، فوراً روزه بگيرد.»(21)
فخر رازي در تفسير خود آورده است: «قلب آدمي در باب توجه به عالم مادي و عالم غيرمادي دو حالت متضاد و متفاوت پيدا مي كند: آن گاه كه دل انسان، غرق درياي توجه به ماديات شود دچار اضطراب مي شود. لكن آن گاه كه غرق در تفكر در امور ماورايي و معنويات گردد، به حالت سكون نفساني و اطمينان و آرامش باطن و آسايش خاطر دست مي يابد.»(22)
همچنين روزه باعث دور شدن شيطان(23)، رهايي از آتش جهنم(24)، بخشش گناهان(25)، آرامش روحي (26)، استجابت دعا(27)، رسيدن به يقين و معرفت(28) و پاداش فراوان اخروي (29) براي روزه دار مي گردد كه هر يك از اين فوايد به صورت گسترده در روايات مورد توجه قرار گرفته است.
آثار اجتماعي روزه
1- مواسات و هم دردي با بينوايان
تحمل تشنگي و گرسنگي هرچند مدت اندكي باشد، آدمي را به ياد بينوايان مي اندازد و روحيه مهرباني و كمك به هم نوع و بذل و بخشش و سخاوت نسبت به ديگران به ويژه افرادي كه از نظر معيشتي در سطح پائين تري قرار دارند را در وجود آدمي زنده مي كند.
خفتگان را خبر از عالم بيداري نيست¤¤¤ تا غمت پيش نيايد غم مردم نخوري(30)
روزه دار با چشيدن طعم گرسنگي و تشنگي، وضعيت اسف انگيز و فشارهاي اقتصادي محرومان را بهتر درك مي كند و همين نكته او را به ياري مستمندان وادار مي سازد. و بدين ترتيب، زمينه براي كاهش فاصله بين ثروت مندان و تنگ دستان فراهم مي گردد.
امام حسن عسكري(ع) در پاسخ پرسشي كه از علت واجب شدن روزه سؤال شده بود فرمودند: تا توانگر درد گرسنگي را بچشد و در نتيجه به مستندان كمك كند.»(31)
امام صادق(ع) نيز مي فرمايد: «خداوند روزه را واجب كرد تا ثروتمند و فقير در يك سطح قرار گيرند.(32)
از امام حسين(ع) پرسيدند: چرا خداوند روزه را واجب كرد؟ فرمود: «براي اين كه ثروتمند با روزه گرفتن خود، گرسنگي را لمس كند و توجه او به بينوايان بازگردد.»(33)
جامعه اي كه در آن افراد و گروه هاي ضعيف و آسيب پذير، مورد حمايت اقتصادي و اجتماعي دولت و نهادهاي مردمي قرار نمي گيرند، از سلامت و ثبات اجتماعي لازم برخوردار نخواهد شد و حتي اقشار ثروتمند در چنين جامعه اي، از امنيت رواني كافي و آرامش معنوي بهره اي نخواهد داشت.
در بحث عوامل برانگيزاننده رفتار حمايتي، ويژگي هاي شخصيتي افراد در گرايش آنها به كمك كردن به ديگران مورد بررسي قرار مي گيرد. از جمله ويژگي هاي افرادي كه به رفتارهاي حمايتي اقدام مي كنند، وجود احساس همدلي و همدردي آنها نسبت به ديگران است. افرادي كه در قبال آسيب ديدگان احساس مسئوليت اجتماعي مي كنند، كساني اند كه درباره نيازهاي ديگران دغدغه خاطر دارند و قادرند خود را به جاي آنان بگذارند و به مسايل از ديد آنها بنگرند. (34)
روزه ماه رمضان يكي از تعاليم شگفت اسلام است كه با آداب و شرايط خاص خود علاوه بر فوايد معنوي و جسمي كه دارد، فرد مسلمان را در يك تجربه واقعي از گرسنگي و محروميت قرار مي دهد و بدين وسيله حس همدلي و همدردي با نيازمندان را در او زنده مي كند.
2- كسب صبر در روابط اجتماعي
داشتن صبر در مواجهه با رفتار و گفتار ديگران از جمله پايه هاي اساسي يك رابطه اجتماعي سازنده است. بين مهمترين دوستان و در سالم ترين خانواده ها نيز گاه مشكلات و مسايلي پيش مي آيد كه ناگهان سطح پرخاشگري را در افراد بالا مي برد و منجر به برداشت هاي غيردوستانه اي مي شود كه گرچه ممكن است بزرگ و اساسي به نظر بيايند، اما با اندكي صبر و شكيبايي قابل كنترل است.
روزه از جمله اعمال عبادي است كه زمينه را براي تقويت صبر دراختيار انسان قرار مي دهد (35)
3- ايجاد امنيت اجتماعي
روزه دار سعي مي كند در زماني كه روزه دار است بخشي از گناهان خود را ترك كند به ويژه گناهي كه مربوط به حوزه زندگي اجتماعي مي شود. آمارهايي كه همواره توسط مقامات انتظامي درباره كاهش روند جرم و جنايت در ماه رمضان منتشر مي شود، بهترين گواه بر اين مساله است.
4- استحكام پيوندهاي خانوادگي و دوستي
بدون ترديد يكي از عوامل تقويت روابط اجتماعي در گروه دوستان و خويشان، رفت و آمدهايي است كه بين افراد صورت مي گيرد. توصيه هاي موكد اولياي دين بر افطاري دادن در اين ماه شريف از يك سو، و تاكيد بر اجابت دعوت ديگران از سوي ديگر، از عواملي است كه در بهبودي و تقويت روابط دوستانه موثر است.
امام صادق (ع) مي فرمايد:«ثواب افطاري دادن تو به برادر مسلمانت و شادمان كردن او، براي تو از اجر روزه ات بيشتر است.» (36)
از جمله وظايف مومن روزه دار آن است كه در اين ماه بايد در اخلاق فردي و اجتماعي خود تجديدنظر كند. احترام به سالمندان، ترحم بر كوچك و بزرگ، صله ارحام و افطاري دادن تنها بخشي از توصيه هاي پيامبر (ص) در خطبه اي است كه در آخرين جمعه ماه شعبان ايراد فرمودند و در آن وظايف روزه دار و فضايل روزه را برشمردند. (37)
&پانوشتها در سرويس معارف موجود است
يکشنبه 17 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 388]