بررسي تحليلي رويداد 17 شهريور 1357 (بخش دوم)

واضح آرشیو وب فارسی:شبكه خبر دانشجو: بررسي تحليلي رويداد 17 شهريور 1357 (بخش دوم)
پژوهشگر: عليرضا ملايي
...

پيامدهاي رويداد 17 شهريور

1- ترديد و تزلزل در اراده سياسي رژيم

به دنبال كشتار17 شهريور اراده و عزم رژيم در رويارويي با ملت‏سخت‏به ترديد و تزلزل افتاد. چرا كه شيوه‏هاي مرسوم اعم از سركوب و سازش در عمل شكست‏خورده بود. اجراي حكومت نظامي كه بر اساس نظريه مشاوران امنيتي و ساواك، بهترين سياست ممكن جهت‏برقراري امنيت و آرامش تلقي مي‏شد، نتيجه عكس بخشيد. انتشار جزئيات رقت‏انگيز مشي توسل به خشونت، نفرت و انزجار ملي عليه حكومت را هرچه بيشتر برانگيخت و بحران و تنش را تا بالاترين حد ممكن افزايش داد و برترديد و دودلي شاه و ناكارآمدي سياستهاي دولت مهر تاييد زد. درست از همين هنگام برخي از چهره‏هاي سياسي شاخص رژيم با ارزيابي وضعيت كشور از تريبونهاي رسمي به انتقاد از عملكرد دولت و مواضع رژيم در برابر انقلابيون پرداختند. اين شخصيتها كه از درون مجلس، احزاب و سازمانهاي دولتي سربرآوردند، آشكارا خواستار استيضاح نخست‏وزير و بركناري ديگر مقامهاي مسئول و سركوبگر مردم و بازنگري در سياست هاي داخلي كشور شدند.

چند روز پس از واقعه‏17 شهريور هنگامي كه شريف امامي براي اخذ راي اعتماد به مجلس مي‏رفت، دست كم‏9 تن از نمايندگان فريادزنان صلاحيت‏شريف امامي را زير سؤال بردند. اندكي بعد محسن پزشك پور، رهبر حزب پان ايرانيست، در حالي‏كه به نشانه تاسف بر سر خود مي‏كوفت، شريف امامي را مخاطب قرار داد كه:

تو نمي‏تواني به عنوان نخست وزير مجلس را مخاطب قرار دهي، دست هاي تو به خون هموطنانت آغشته است تو در مدت كوتاهي تعداد بي‏شماري را كشته‏اي. (24)

سرانجام وي و نمايندگان هوادار او مجلس را ترك گفتند.

اگر چه شريف امامي بار ديگر از مجلس دولتي راي اعتماد گرفت، اما تا پايان دوره نخست وزيري خود، عملكرد دولت وي بويژه در حادثه‏17 شهريور مورد انتقاد قرار گرفت و بازداشت و مجازات عاملان آن در خواست گرديد. شريف امامي اين حادثه را به ماركسيست ها نسبت داد و آنها را عامل اصلي خشونتهاي اخير در كشور دانست. او بار ديگر تعدادي از سران رژيم را بازداشت كرد و همه فعاليت هاي سياسي را آزاد اعلام كرد. حزب رستاخيز را منحل ساخت و بازگشت همه كساني را كه به قانون اساسي اعتقاد دارند به كشور بلامانع اعلام كرد و با سنجابي و آيت‏الله شريعتمداري مشورت كرد؛ اما همه اين تدابير، نتوانست او را از مهلكه‏اي كه در آن دست و پا مي‏زد نجات دهد. زيرا اعتماد به وي از بين رفته بود و امام به عنوان رهبر مخالفين از پاريس، كه به عنوان يك پايگاه بين‏المللي بود، سرنگوني رژيم سلطنت و استقرار نظام جمهوري اسلامي را خواستار گرديد.

شاه كه اكنون در وضعيت‏بغرنجي قرار گرفته بود، در مصاحبه با خبرنگار نيوزويك در تحليلي از رويدادهاي پس از ماه رمضان اظهار داشت:

هفته پيش ... در موقعيت دشواري قرار داشتم و سقوط خيلي نزديك بود... اين حقيقت را بايد اعتراف كرد كه مردم مي‏توانستند هر چيز را كه بخواهند به دست آورند. (25)

شاه براي يافتن يك راه حل فوري و ضربتي براي پايان دادن به وضع آشفته و انقلابي كشور، با صاحبنظران امور ايران و كارشناسان داخلي مشورت مي‏كرد. جمع‏بندي و حاصل اين گفتگوها شاه را به اين نتيجه رساند كه ريشه همه اين نارضايتي ها در توسعه فساد و سوء استفاده‏هاي كلان مادي نهفته است و اگر پرونده‏هاي اختلاس ها و فسادها بسرعت‏بررسي شده و نتيجه به اطلاع عموم برسد نگراني ها و گرفتاري هاي موجود برطرف خواهد شد. (26) اما غافل از آن كه روشدن پرونده‏هاي چپاولگري، نيروهاي مخالف را به گستردگي و عمق فساد داخلي آشنا و هرچه بيشتر بر حجم و دامنه اعتراضات مي‏افزود.

يكي ديگر از تدابير هراس‏انگيز رژيم به منظور مقابله با توسعه انقلاب طرح تسليح هواداران شاه در ميان عشاير بود كه با اين هدف صورت مي‏گرفت كه ايلات يادشده به تظاهرات مردم شهرها حمله نموده، آنها را در هم كوبند. (27) به هر حال اين سياست هاي ضد و نقيض كه رژيم را سخت‏سردرگم ساخته بود سرانجام به پيام شفاهي برژينسكي از طريق اردشير زاهدي، سفير ايران در امريكا، شاه را بار ديگر به سوي سياست مشت آهنين متمايل ساخت كه نتيجه آن تشكيل كابينه نظامي به رهبري ارتشبد ازهاري بود.

2- تاثير واقعه‏17 شهريور در مشي مبارزه و خواستهاي سياسي‏مخالفان (اپوزيسيون)

17 شهريور جدايي و شكاف ميان حكومت و ملت را عميق تر كرد و امكان هر نوع پيوستگي يا سازش را از بين برد. دريايي از نفرت و خون ميان رژيم و مردم پديدار گشت كه استمرار حكومت پهلوي را در هر شكل و قالبي اساسا از ديد مخالفان ناممكن ساخت. در نتيجه مشي مبارزه مسالمت‏آميز در چهارچوب قانون اساسي به منظور احياي نظام مشروطه بشدت زير سؤال رفت و دگرگون شد. روحيه تندروي و افراطگرايي در ميان طيف هاي گوناگون مبارز و مخالف فراگير شد و اضمحلال و انهدام رژيم به شكلي قهرآميز و انقلابي مورد حمايت قرار گرفت.

بدين‏ترتيب واقعه‏17 شهريور به اعتبار ميانه‏روها و هواداران انديشه اعاده مشروطيت ‏سلطنتي به نحو اجتناب‏ناپذيري آسيب وارد كرد. زيرا دولت آشتي ملي بيش از دو هفته نتوانسته بود به وعده‏هاي خود وفادار مانده و در17 شهريور نقاب دروغين از چهره خود برافكند. توجيه‏ناپذيري اين رويداد، راه مسالمت ميان شاه و مخالفان را براي هميشه بست. لذا هنگامي كه امكان و يا انتظار يافتن يك راه حل سياسي با رژيم به سر رسيد، انقلاب در مسير تازه‏اي افتاد و شتاب و تحرك بيشتري گرفت. از اين ديدگاه رويداد17 شهريور باعث انسجام فكري و اتحاد عملي مخالفان شد و همگان به اين نتيجه رسيدند كه تنها يك راه براي نجات جامعه ايران باقي مانده است و آن خروج شاه و سقوط رژيم او و استقرار يك نظام مطلوب است. از همين زمان بتدريج جمع فراواني از روشنفكران مخالف شاه كه سالها در خارج از كشور زندگي مي‏كردند، بدون واهمه از بازداشت‏به كشور بازگشتند تا سهمي از پيروزي را به خود اختصاص داده و در فرايند شكل‏گيري نظام سياسي آينده تاثير جدي داشته باشند. طبيعتا بسياري از آنان متاثر از ايدئولوژي هاي سوسياليستي، ليبراليستي يا ملي‏گرايي بودند اما خواست و اراده ملي و مذهبي مبارزان، تحت رهبري امام خميني(س) سرانجام جمهوري اسلامي را به عنوان يك بديل خدشه‏ناپذير جانشين ساير الگوها نمود.

3- حكومت نظامي و تزلزل ارتش

حوادث‏17 شهريور و ادامه حكومت نظامي، انسجام ارتش را متزلزل و اراده آن را با ترديد مواجه ساخت. استقرار طولاني مدت ارتش در ميدانها و چهارراهها و مراكز مهم شهر همانند پليس و نيروهاي انتظامي به منظور مقابله با انقلابيون، از كارآمدي ارتش و توان آن مي‏كاست. چرا كه ارتش اساسا به منظور حفظ امنيت مرزها و پاسداري از كشور در برابر تهديدات خارجي به وجود آمده بود. اما اكنون ارتش مي‏بايست تحت فرمان فرمانداريهاي نظامي و شوراي امنيت استان عمل كند كه خواه‏ناخواه با هيات دولت و ساير مراكز قدرت در نحوه و اجراي فرمانهاي حكومت نظامي اختلاف نظر مي‏يافت. اين واقعيت‏با توجه به ساختار ارتش شاهنشاهي كه شكاف عميقي ميان كادر فرماندهي با بدنه نيروهاي مسلح از نظرگاه گرايشهاي سياسي و تمايلات ملي و مذهبي وجود داشت، موضع ارتش را به عنوان سركوبگر مخالفان سخت تضعيف مي‏كرد. بدنه ارتش در برابر شعارهاي انقلابيون از اقدام به خشونت اجتناب مي‏ورزيد و گاه با فرار از پادگانها دسته به دسته به تظاهركنندگان مي‏پيوست. اين الگوي برخورد سربازان با مردم مورد توجه برخي از سران ارتش قرار گرفت و آنان خواستار لغو فوري حكومت نظامي در همه شهرها شدند. به عنوان نمونه فردوست و اويسي اينگونه مي‏انديشيدند. آنان اظهار مي‏داشتند: «تظاهرات رنگ مذهبي دارد و سربازان هم مذهبي هستند و برخوردشان با مردم تظاهركننده دوستانه است‏». (28) اما از آنجا كه شاه صريحا از حكومت نظامي پشتيباني كرده بود، ارتش به عنوان قويترين پايگاه حكومتي رژيم، مدتهاي مديدي در سطح شهر به ماموريت‏خويش ادامه داد؛ در نتيجه، اين روند سبب شد تا ارتش هرچه بيشتر با ملت معترض خو بگيرد.

امام خميني(س) يك روز پس از17 شهريور در اعلاميه‏اي در نجف خطاب به ملت ايران، شاه را عامل اعلان حكومت نظامي و مسئول مستقيم كشتار مردم دانستند و به ارتشيان هشدار دادند تا در كنار ملت قرار گيرند و از همين زمان با تلاش رهبران محلي انقلاب، بسياري از ارتشيان به ملت پيوستند.

4- آمريكا و تحولات پس از17 شهريور

همزمان با بحراني‏شدن اوضاع ايران، گفتگوهاي صلح اعراب و اسرائيل با وساطت امريكا در «كمپ ديويد» جريان يافت. سايروس ونس، وزير خارجه، و برژينسكي، مشاور امنيت ملي امريكا، پس از كشتار17 شهريور به اين باور دست‏يافتند كه لازم است رئيس جمهور امريكا در يك تماس تلفني پشتيباني خود را از شاه و سياستهاي او اعلام كند. بالاخره در19 شهريور، رؤساي جمهور مصر، اسرائيل و امريكا تلفني با شاه گفتگو كردند. شاه در گفتگو با كارتر حادثه‏17 شهريور را يك طرح شيطاني از سوي كساني دانست كه از برنامه ايجاد فضاي باز سياسي كشور بهره‏مند گشته و از آزاديهاي اعطاشد عليه وي سوء استفاده نموده‏اند. او خواستار ادامه حمايتهاي امريكا تا سر حد ممكن شد و هشدار داد در غير اين صورت دشمنانش او را غافلگير ساخته و بر وي پيشي خواهند جست. (29) كارتر نيز در پاسخ به درخواستهاي شاه او را از جهات گوناگون مطمئن ساخت.

دو روز پس از17 شهريور اردشير زاهدي، سفير ايران، كه راه واشنگتن را در پيش گرفته بود با وارن كريستوفر، معاون وزارت خارجه، ديدار نمود. كريستوفر ضمن تاكيد بر حمايت دولت امريكا از ايران، خواستار رعايت اعتدال در اجراي حكومت نظامي شد. اما زاهدي ادعا كرد، كمونيستهاي سازمان يافته تظاهرات را ترتيب مي‏دهند و دولت امريكا همراه با نيروهاي اپوزيسيون توطئه براندازي شاه را تدارك ديده است. كريستوفر اين اتهام را زشت و ناروا خواند و گفت تضعيف اعتماد به نفس شاه در اين زمان مهمترين عامل بروز و گسترش شورشهاست. (30)

به هر حال، حقيقت اين است كه تا وقوع حادثه‏17 شهريور هنوز هيچ يك از سران كاخ سفيد در رياست جمهوري، وزارت خارجه و سازمان سيا، بحران ايران را جدي و نگران‏كننده نمي‏دانستند. آنان با اظهارنظرهاي سطحي و خوشبينانه خود درباره توانايي ترديد ناپذير شاه در كنترل اوضاع كشور و خاورميانه به حمايت‏خود ادامه مي‏دادند. (31) اما17 شهريور نخستين زنگ خطر را براي زمامداران امريكا به صدا درآورد. از همين زمان گروهي از سران امريكا به بررسي دقيق تر و بازنگري كارشناسانه در حوزه مسائل ايران ترغيب شدند. در پي آن انبوهي از كارشناسان سياسي، نظامي، اقتصادي و خبري آمريكا به منظور بررسي همه جانبه وضعيت ايران وارد كشور شدند. اظهارنظرها و رهيافت هاي متفاوت آنان در پي ناآراميهاي فراگير در سطح كشور، مقدمه پيدايش دو طرز تفكر و دو خط مشي در ارتباط با ايران از سوي مقامات واشنگتن شد: يكي هواداران مشي مسالمت‏آميز و طراحان راه حل سياسي به رياست ‏سايروس ونس، وزير خارجه و شخصيت هايي چون ويليام سوليوان سفير آن كشور در ايران؛ و ديگري طرفداران خشونت و شدت عمل و سياست مشت آهنين به رهبري برژينسكي - مشاور امنيت ملي كارتر - و با حمايت وزير دفاع و ديگران كه بي‏وقفه تا آغاز كنفرانس گوادالوپ ادامه يافت. پيامد اين نگرش ها و راهكارهاي متفاوت آن، سردرگمي هرچه بيشتر آمريكا در امور ايران بود كه با توصيه‏هاي ضد و نقيض به شاه همراه مي‏شد و در نتيجه مسير انقلاب را هرچه بيشتر هموار مي‏ساخت.

5- هجرت امام از نجف به پاريس

شريف امامي در آغاز تصدي نخست‏وزيري و درباره برنامه‏ها و سياست هاي دولت آشتي ملي در مورد بازگشت آيت‏الله خميني اعلام كرده بود كه بازگشت ايشان به كشور بلامانع است. (32) در پي آن در تاريخ‏7 شهريور1357 و - پس از تقريبا 15 سال - روزنامه اطلاعات عكس امام را در صفحه اول خود چاپ كرد و از اعزام هياتي به منظور مذاكره و بازگشت ايشان به نجف خبر داد. اما رهبر انقلاب در همان روز، نخست‏وزيري شريف امامي را «نيرنگ شيطاني شاه‏» خواند و پيشنهاد آشتي با روحانيان را «وعده پوچ و فريبكارانه‏» دانست و مردم را به مقاومت و مبارزه تشويق كرد. (33) با وقوع حادثه‏17 شهريور امام، شاه را مسوول مستقيم كشتار مردم دانست و خواستار انهدام رژيم شاهنشاهي شد.

شكست دولت آشتي ملي در پيشبرد سياستهاي خود و ناكامي در جلب همكاري و مشاركت نيروهاي سياسي و مذهبي مخالف، رژيم را به اخراج امام از نجف متقاعد ساخت تا ايشان را هرچه بيشتر در انزوا و تنگنا قرار دهد. هنگامي كه حكومت نظامي اعتبار خود را از دست داد و موج فزاينده اعتصابات كشور را فراگرفت، تباني و همكاري دولت هاي ايران و عراق براي اخراج امام از نجف (در چهارچوب قرارداد 1975 الجزاير) آغاز گرديد. در اين راستا، هنگامي كه وزراي خارجه دو كشور براي شركت در مجمع عمومي سازمان ملل متحد به نيويورك رفته بودند، مذاكراتشان را در اين باره از سرگرفتند. بلافاصله امام در تنگنا و محذورات بيشتري قرار گرفت و محدوديت هاي فراواني براي ايشان اعمال شد و مامورين امنيتي عراق منزل امام را به محاصره گرفتند. اين فشار كه به منظور سكوت اجباري امام صورت مي‏گرفت، نتيجه معكوس داد. ايشان حاضر به تمكين از سياست هاي دولت عراق نشده و لذا تصميم به عزيمت از خاك عراق گرفته و در پي ممانعت دولت كويت رهسپار پاريس گرديد.

اين سياست‏شاه كه تصور مي‏شد رژيم را از خطر تحريكات مستقيم امام رهانيده است، در حقيقت‏ يك خطاي استراتژيك بود؛ زيرا رهبر سازش‏ناپذير مخالفان را در مواجهه مستقيم با محافل خبري و سياسي جهان قرار مي‏داد كه مي‏توانست در سطحي گسترده آرمان ها و مواضع انقلاب را براي تمام جهانيان بازگو كند. اين مسائل سبب شد تا نيروهاي مذهبي ميانه‏رو به رهبري آيت‏الله شريعتمداري و نيروهاي ملي چاره‏اي جز پيوستن به صفوف انقلاب تحت زعامت امام خميني(س) را نداشته باشند و اين معنايي جز صعود امام خميني(س) به موضع رهبري بلامنازع و بي‏همتا در ائتلاف انقلابي نداشت.

6- گسترش اعتصابات و از پا درآمدن دولت

از مهمترين پيامدهاي‏17 شهريور توسعه اعتصابات به شكلي فراگير در سراسر كشور بود كه ضربه‏اي مهلك بر پيكره اقتصادي و نيز حيات رژيم وارد آورد. اگر چه تا اين زمان اعتصابات به شكلي جسته و گريخته در ايران ادامه داشت، اما همه آنها اولا با هدف منافع صنفي و بهبود شرايط كار و دستمزدها صورت مي‏گرفت و ثانيا به صورت پراكنده، جزئي و موردي بود. مهمترين ويژگي دور تازه اعتصابات كه در اندك زماني پس از كشتار17 شهريور آغاز شد، ماهيت كاملا سياسي آن بود كه با هدف از پادرآوردن رژيم و فلج‏ساختن آن صورت مي‏پذيرفت.

دو روز پس از راي اعتماد مجلس به شريف امامي 700 تن از كارگران و كارمندان پالايشگاه نفت تهران اعتصاب كردند. آنان علاوه بر هدف هاي رفاهي؛ خواستار لغو حكومت نظامي شدند. در26 شهريور كارمندان بانك مركزي سندي انتشار دادند كه در آن از خروج 2 ميليارد دلار ارز به وسيله سران بلندپايه رژيم حكايت مي‏كرد. در پي اين ماجرا بسياري از شعب بانك ملي به اعتصابات پيوستند. با آغاز مهرماه و شروع سال تحصيلي دانشجويان و دانش‏آموزان راهپيمايي هاي گسترده‏اي ترتيب داده و بر دامنه اعتصابات افزودند. در روزهاي دوم و سوم مهر اعتصاب وسيع كاركنان پالايشگاه آبادان به نشانه همبستگي با سي هزار تن از كارگران اعتصابي نفت در تهران، اهواز، گچساران و آغاجاري به راه افتاد. بتدريج‏شركت مخابرات، راه‏آهن، ذوب‏آهن، بنادر و كشتيراني، بازاريان، معلمان، دانشگاهيان و ساير مؤسسات اعتصابات را سعت‏بيشتري بخشيده و اعتصاب‏كنندگان خواستار كناره‏گيري شاه و ايجاد جمهوري اسلامي شدند.

اين اعتصابات بويژه در شركت نفت‏سبب ركود عمده‏ترين منبع درآمد ارزي كشور و حتي دشواري دستيابي به نفت جهت مصارف انرژي، حمل و نقل و سوخت‏حرارتي براي منازل شد. در نتيجه دولت در پي اختلال در سيستم اقتصادي در انجام تعهدات داخلي و بين‏المللي با تنگناهاي فلج‏كننده‏اي روبرو شد. دولت امريكا نيز در پي توقف پرداختهاي ايران، برنامه فروش جنگ‏افزار نظامي را تا روشن‏شدن اوضاع سياسي تهران به حالت تعليق درآورد. (34)

بدين ترتيب با توسعه اعتصابات، آثار ضعف و دوگانگي در مجموعه نظام سياسي آشكارا چهره نمود و رژيم را درمانده ساخت. چه در همان حال صاحبان سرمايه كه سخت‏به هراس افتاده بودند، از هرگونه سرمايه‏گذاري جديد به شدت ترس داشته و خودداري كردند. در نتيجه بحران بيكاري رو به افزايش نهاد، فرار سرمايه‏ها و خروج ذخاير ارزي تشديد گرديد و برنامه‏هاي توسعه متوقف شده و رژيم در سراشيب سقوط قرار گرفت.

كليدواژه ها: ايران ـ انقلاب اسلامي/ انقلاب اسلامي ايران/ واقعه 17 شهريور/ آمريكا ـ دخالت در ايران/ خميني، روح الله(ره) ـ هجرت به پاريس

يادداشت ها:

* عضو هيات علمي گروه تاريخ انقلاب پژوهشكده امام خميني(س) و انقلاب اسلامي.

1) غلامرضا نجاتي، تاريخ سياسي بيست و پنج‏ساله ايران: از كودتا تا انقلاب، تهران: رسا، چاپ چهارم، جلد 2،1373، ص 74.

2) ر.ك: عباسعلي عميد زنجاني، انقلاب اسلامي و ريشه‏هاي آن، تهران: كتاب طوبي، چاپ نهم، 1375، ص‏277.

3) ر.ك: صحيفه نور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ دوم، جلد 1، 1370، صص 542-546.

4) ر.ك: شيخ‏فضل الله مهدي‏زاده محلاتي، خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول،1376، ص‏93.

5) ما گرفتار يك جنگ واقعي رواني شده‏ايم (مشروح مذاكرات فرماندهان نظامي در تاريخهاي 24 و 30/5/1357، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول،1376، ص‏29.

6) همان، ص 28.

7) علي دواني، نهضت روحانيون ايران، تهران: مؤسسه فرهنگي امام رضا(ع)، جلد7، 1368، ص 261.

8) پرويز، راجي، خدمتگزار تخت طاووس، ترجمه ح.ا. همداني، تهران: اطلاعات، 1374، ص 234.

9) ر.ك: حسين فردوست و ديدگاه وي نسبت‏به شريف امامي در كتاب: ظهور و سقوط سلطنت پهلوي، تهران: اطلاعات، جلد 1، 1371، ص‏579.

10) پارسونز در خاطراتش مي‏نويسد: «در اواسط شهريور1357 كه من به تهران باز مي‏گشتم در اوضاع ايران تغييرات چشمگيري حاصل شده بود. رژيم در معرض خطري به مراتب جدي‏تر از گذشته قرار گرفته بود. در حالي‏كه در ماههاي ژوئن و ژوئيه پس از عزيمت من يك آرامش نسبي در كشور برقرار شده بود». ر.ك: سوليوان ، ويليام و سرآنتوني پارسونز: خاطرات دو سفير، ترجمه محمود طلوعي، تهران، نشر علم، چاپ سوم، 1375، ص 342.

11) ر.ك: باري روبين، جنگ قدرتها در ايران، ترجمه محمود طلوعي، تهران: آشتياني، چاپ اول،1363، ص‏153.

12) سوليوان، ويليام و سرآنتوني پارسونز: خاطرات دو سفير، ص 148.

13) ر.ك: هادي غفاري، خاطرات هادي غفاري، تهران: حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1374، صص 284 تا 281.

14) مسعود بهنود، از سيدضياء تا بختيار، تهران: انتشارت جاويدان، چاپ ششم، 1374، ص 782.

15) فضل‏الله، مهدي‏زاده محلاتي، خاطرات و مبارزات شهيد محلاتي، ص 95.

16) اكبر خليلي، گام به گام با انقلاب، تهران: حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم، 1375، جلد 1، ص 22.

17) اعضاي حاضر در اين نشست عبارت بودنداز: جعفر شريف امامي نخست‏وزير، دكتر منوچهر آزمون وزير مشاور در امور اجرايي، تيمسار ازهاري رئيس ستاد بزرگ ارتشتاران، سپهبد ناصر مقدم رئيس ساواك، سپهبد صمديان‏پور رئيس كل شهرباني كشور، دكتر محمد باهري وزير دادگستري، دكتر محمدرضا عاملي تهراني وزير اطلاعات و جهانگردي و سپهبد احمدعلي محققي فرمانده ژاندارمري كشور. براي اطلاع بيشتر بنگريد به: تصميم شوم جمعه خونين (مشروح مذاكرات شوراي امنيت ملي و هيات دولت در16 شهريور1357)، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول،1376).

18) همان.

19) بنگريد به: انقلاب ايران به روايت راديو بي‏بي‏سي، به كوشش عبدالرضا هوشنگ مهدوي، تهران: طرح نو، چاپ اول، 1372، ص 228.

20) ولاديمير، گوزيچكين، كا گ ب در ايران، ترجمه اسمعيل زند و حسين ابوترابيان، تهران: نشر حكايت، چاپ چهارم، 1376، ص‏319.

21) عمادالدين، باقي، بررسي انقلاب ايران، نشر تفكر، چاپ اول، جلد 1، 1370، ص‏256.

22) بنگريد به: آرشيو اسناد مركز انقلاب اسلامي، شماره بازيابي 15، كد6/12086، صص 95-100.7

23) همان.

24) همان، شماره بازيابي‏13، كد 5/12086، ص‏279.

25) گزارشي كوتاه درباره جمعه سياه به نقل از جرايد و خبرگزاريها (اين كتاب هيچ مشخصه ديگري ندارد)، ص 25، (نسخه‏اي از اين نشريه در كتابخانه مركز اسناد انقلاب اسلامي موجود است).

26) حسين فردوست، همان، جلد 1، ص 585.

27) همان، صص 584-588.

28) حسين فردوست، همان، جلد 1، ص 581.

29) بنگريد به غلامرضا نجاتي، همان، جلد 2، ص 92-93.

30) همان، صص 94-95.

31) بنگريد به: زيپينكو، برژينسكي، خاطرات برژينسكي، صص‏26-27، و نيز: باري روبين، جنگ قدرتها در ايران، ص 155.

32) غلامرضا نجاتي، همان، جلد 2، ص‏83.

33) براي اطلاع بيشتر بنگريد به: صحيفه نور، جلد 1، صص 568-569.

34) بنگريد به، مايكل له دين، شاه و كارتر، ترجمه مهدي افشار، تهران: دنياي كتاب، چاپ اول، 1371، ص 251.

منبع: پژوهشنامه متين شماره 1، نقل از سايت پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي
شنبه 16 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: شبكه خبر دانشجو]

[مشاهده در: www.snn.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 272]