چرا در قرآن، این قدر قسم وجود دارد؟

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: در واقع برگشت این سؤال به این است که فلسفه و حکمت سوگندهای قرآن چیست؟و یا به عبارتی با وجود بی نیازی خداوند به سوگند چرا در قرآن این همه قسم خورده شده است؟قبل از پاسخ به سؤال پیش زمینه‏هائی مطرح می‏گردد.
الف) سوگندهای قرآن:
در چهل و چهار سوره قرآن، ضمن صد و چهار آیه، صد و هیجده مورد سوگند در قرآن آمده که در سی و سه سوره قرآن، نود و پنج مورد سوگندهای آفریدگار جهان است که در بیست و سه سوره آغاز سوره با سوگند می‏باشد، و دو مورد سوگندهائی است که از زبان رسول خدا(ص) در اثبات وقوع روز قیامت و محاسبه اعمال و جزاء در آن روز آمده، چهار مورد قسمی است که از برادران حضرت یوسف(ع) آمده است و یک مورد، سوگندی است که ساحران برای فرعون یاد کرده‏اند که بر موسی غالب خواهند شد. و یک مورد نیز سوگندی است که شیطان در اغواء بندگان غیر مخلص یاد کرده و پانزده مورد نیز مربوط به مشرکین و منافقین و منکرین روز قیامت می‏باشد.(شناخت سوره‏های قرآن، هاشم هاشم‏زاده هریسی، انتشارات کتابخانه صدر، تاریخ 1373 ه.ش، ص 23 و 24 ـ تفسیر کبیر بصائر.).
پس سوگندهای قرآنی
1. سوگندهای الهی
2. سوگندهای مردمی
الف) سوگندهای پیامبران
ب) سوگندهای مردمان
1ـ برادران یوسف
2ـ سحره
3ـ مشرکین
4ـ منافقین
5ـ منکرین
3. سوگند ابلیس
آنچه از موارد ذکر شده مورد سؤال است، همان قسم اوّل یعنی سوگندهای الهی است که عمده سوگندهای در قرآن را نیز شامل می‏شود.
ب) پیشینه تاریخی سوگند
آثار به جای مانده از فرهنگ و تمدن بشری نشان می‏دهد که سوگند خوردن اختصاص به ملت و زبان خاصی نداشته و در تمام اعصار گذشته به مثابه یک سنت در میان اقوام و ملل مختلف جریان داشته است و به قطع می‏توان گفت تاریخچه قسم به تاریخ و زبان بشر برمی‏گردد و گواه بر این مطلب معتبرترین منبع تاریخ انسان، قرآن کریم است. که سوگند خوردن انسانها را در اعصار مختلف چون سوگند خوردن حضرت ابراهیم(ع)(انبیا؛ 21:57).
فرزندان حضرت یعقوب(ع)(،یوسف؛ 12:91).
ساحران درباره فرعون(شعراء؛ 26:44).
و مقدمتر از همه قسم خوردن شیطان در مقابل آدم و حوا(اعراف؛ 7:21).
را نقل می‏کند.
ج) تعریف سوگند
سوگند(sawgand).
در اصل «سوکنته»(Saokenta).
به معنی گوگرد و سوگند خوردن به معنی خوردن گوگرد است که نوعی آزمایش برای تشخیص گناهکار از بی گناه بوده، در قدیم مقداری آب آمیخته به گوگرد به متهم می‏خورانیدند و از تأثیر آن در وجود وی گناهکار بودن یا بی گناه بودن او را تعیین می‏کردند، بعدها به معنی قسم بکار رفته است.(فرهنگ عمید، ج 2، ص 1485).
که اقرار و اعترافی است که شخص بر روی شرف و ناموس خود می‏کند و خدا، یا بزرگی را شاهد گیرد، مانند قسم (بخدا، رسول، امامان و بزرگان).(فرهنگ فارسی معین، دکتر محمد معین، ج 2، ص 1956).
واژه «قسم» در زبان عربی و تمام اشتقاقات آن مترادف کلمه «سوگند» در زبان فارسی است و قسم را از این جهت قسم گفته‏اند که کلام را دو قسم کرده قسم صواب و صحیح را از قسم خطا و اشتباه بیرون می‏برد. و در اصطلاح قسم جمله‏ای است که بواسطه آن جمله دیگری تأکید می‏شود.(مغنی اللبیب ابن هشام، ص 56).
مرحوم طبرسی می‏گوید:قسم عبارت است از قسمتی از کلام که بواسطه آن خبر تأکید می‏شود به نحوی که آن را به صورت حق و درست جلوه داده و از خلاف واقع مبرّا می‏سازد.(مجمع البیان، امین الاسلام طبرسی، ج 9، ص 375).
د) ارکان سوگند
سوگند از هر نوعی که باشد دارای ارکانی می‏باشد که عبارتند از:1. مُقسِم یعنی فردی که سوگند یاد می‏کند، همانطور که گفته شد سوگندهای قرآن اگر چه گاهی از زبان انبیاء، مردم عادی و شیطان نیز سوگند نقل شده است، لکن غالب سوگندها از ناحیه ذات مقدس پروردگار می‏باشد.
2. مُقسَم له یا مخاطب سوگند، فرد یا افرادی است که به خاطر آنها سوگند یاد می‏شود، در قرآن مجید اگر چه برخی سوگندها مخاطب خاص دارد لکن غالب آنها برای عموم انسانها اعم از مؤمن و کافر یاد شده‏اند.
3. مُقْسَم به یعنی آنچه بدان سوگند یاد می‏شود مثل خدا، پیامبر و سایر مقدسات، در قرآن حدود چهل موضوع مورد سوگند واقع شده که می‏توان همه آنها را در شش گروه طبقه بندی کرد.(لازم به ذکر است که مفسران و مؤلفان علوم قرآنی طبقه‏بندی‏های متفاوتی برای موضوعات سوگندهای قرآنی ذکر کرده‏اند. که این طبقه‏بندی بنقل از تفسیر سوره طور حاصل کار گروهی محققان موسویان، کاویان، سلیمی، فیروزی، حسینی، سلطانی مهاجر می‏باشد).
الف) اسماء ذات و صفات مقدس خداوند متعال.
ب) انبیاء بزرگوار چون محمد(ص)، ابراهیم و اسماعیل(ع)
ج) انسان، نفس و وجدان و اعمال نیک و ابعاد معنوی او
د) مجردات، مقدسات، فرشتگان، کتب آسمانی، معانی و مفاهیم عالیه و ماورای طبیعت
ه) آسمان، کرات و دیگر موجودات آسمانی
و) زمین، دریا و موجودات آنها
4. ادات قسم یا الفاظ سوگند واژه‏هایی هستند که بوسیله آنها جملات ساده به جمله قسم تبدیل می‏شود در زبان عربی الفاظ زیادی برای سوگند بکار می‏رود لکن در قرآن کریم تنها چهار لفظ «یاء»، «تاء»، «واو» و «عَمْر» بکار رفته است.(سوگند با «باء» أنعام؛ 6:109 ـ نحل؛ 16:38 ـ توبه؛ 9:42 و 74) 5. جواب قسم یا مقسم علیه عبارت است از آن کار یا مطلبی که برای آن سوگند یاد می‏شود.
ه) انگیزه‏های سوگندهای قرآنی
همانطور که سوگندهای قرآن را به سه قسم کلی تقسیم نمودیم، به طبع انگیزه‏های آن را نیز می‏توان به سه قسم کلی تقسیم نمود.( الف) سوتعبیر به (انگیزه) در مورد سوگندهای الهی مسامحه‏ای می‏باشد چون (انگیزه) از لوازم نیاز است و چین تعبیری نسبت به خداوند بی نیاز معنا و مفهوم ندارد لکن به اعتبار نیاز قابل است که سوگند برای او به کار رفته).
گندهای خدا که به ذات ربوبی خویش و یا به پدیده‏های نظام آفرینش اعم از حیات پاک پیامبر اسلام و یا دیگر موجودات آفرینش می‏باشد. برای تأکید و یستنبئونک احق هو قل ای و ربّی انّه لحق و ما أنتم بمعجزین از تو می‏پرسند آیا آن (وعده مجازات الهی) حقّ است؟بگو: آری، به پروردگارم سوگند، قطعا حق است، و شما نمی‏توانید از آن جلوگیری کند.(یونس؛ 10:53).
چون قبلاً در آیات دیگر وقوع قیامت و مسئله حقانیت قرآن و رسالت و وقوع ثواب و عقاب آمده اینجا در واقع تأکیدش بر آن همراه با قسم بوده است چون این عرف اعراب بود که در تأکید ماجراها و شنیده‏ها متوسل به قسم می‏شدند و خداوند هم پیامبرش را به همین روش می‏خواند.(تفسیر کبیر، فخر رازی، 32 جلدی، چاپ اول، ج 17، ص 111).
و یا برای تعظیم و تفخیم مقسم به می‏باشد یس و القرآن الحکیم ( و آیاتی چون قلم؛ 68:1 ـ واقعه؛ 56:57 ـ شمس؛ 91:1 تا 7 ـ بلد؛ 90:1 تا 3 ـ و... نیز مشعر به همین بحث میاسین؛ 36:1و2).
ی‏باشد.(برای توضیح بیشتر به تفسیر فی ظلال القرآن، ج 6، ص 3375، 3654، 3908، 3915).
و یا برای اتمام حجت است فلا و ربّک لا یؤمنون حتی یحکّموک فیما شجر... به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود...(نساء؛ 4:65.
) و یا آیه شریفه فو ربّک لنسئلنّهم أجمعین به پروردگارت سوگند، (در قیامت) از همه آنها سؤال خواهیم کرد( البته بخاطر اضافه (رب) به کاف ضمیر خطاب که بازگشت به شخص پیامبر می‏نماید بعضی آن دو آیه را علاوه بر اتمام حجت شاهد بر تعظیم و تکریحجر؛ 15:92).
م و تشریف شخصیت پیامبر نیز آورده‏اند که مربوط به مورد قبل می‏شود.( و یا برای اثبات مقسم علیه و بیان واقعیتی که مورد تردید مردم واقع گردیده و الصفّت صفا * فالزجرات زجرا * فالبرای توضیح بیشتر به مجمع البیان، ج 6، ص 533 ـ تفسیر کبی، فخر رازی، ج 21، ص 241).
تلیت ذکرا * إن الهکم لواحد... سوگند به (فرشتگان) صفت کشیده (و منظم)، و به نهی کنندگان (و باز دارندگان)، و تلاوت کنندگان پیاپی آیات الهی، که معبود شما یگانه است(الصافات؛ 37:1تا5).
و یا برای توبیخ، کفار و مشرکین و یجعلون لما لا یعلمون نصیبا مما رزقنهم تاللّه لتسئلن عما کنتم تفترون آنان برای بتهایی که هیچ گونه سود و زیانی از آنها سراغ ندارند، سهمی از آنچه به آنان روزی داده‏ایم قرار می‏دهند، به خدا سوگند، (در دادگاه قیامت) از این افتراها که می‏بندید، بازپرسی خواهید شد!(نحل؛ 16:56).
ب) سوگندهای مردمی که این سوگندها بیان زبان حال بنده‏گان است، که خداوند به نقل و ذکر سوگندهای آنان اقدام نموده است، چون سوگند برادران یوسف قالوا تالله لقد علمتم ما جئنا لنُفسد فی الارض و ما کنا سارقین به خدا سوگند شما می‏دانید ما نیامده‏ایم که در این سرزمین فساد کنیم، و ما هرگز دزد نبوده‏ایم!(یوسف؛ 12:73).
و یا سوگند نفاق گونه فراریان از جهاد: ... و سیحلفون بالله لواستطعنا... ... و به زودی به خدا سوگند یاد می‏کنند که اگر توانایی داشتیم همانا برای سفر آماده می‏شدیم...(توبه؛ 9:42).
و آیات بسیاری دیگر که عمده اینگونه سوگندها به انگیزه اثبات مطلب خود بوده است.
ج) سوگندهای ابلیس که این نوع سوگندها به انگیزه فریب و تهدید و یا عنادورزی توسط ابلیس صورت پذیرفته: و قاسمهما انّی لکما لمن الناصحین و (ابلیس) برای آنها سوگند یاد کرد که من برای شما از خیرخواهانم(اعراف؛ 7:21).
و همچنین قال فبعزّتک لاُغوینّهم أجمعین گفت:به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد( که این سوگند به انگیزه عنادورزی می‏باشد.ص؛ 38:82).
و) تفاوت سوگندهای الهی با سوگندهای غیر
سوگندهای الهی یا سوگندهای متعارف میان مردم تفاوتهای قابل توجهی دارد، مردم معمولاً به چیزهایی سوگند یاد می‏کنند که در نظرشان مقدس و یا بسیار عزیز است و در تمام آنها نگران مؤاخذه و یا صدمه، در صورت دروغ‏گویی هستند مثلاً وقتی کسی به خدا، پیامبر، امام و قرآن به دروغ سوگند می‏خورد نگران است که آنان آسیبی به وی رسانده یا روز قیامت مؤاخذه کنند و هرگاه به جان خود، فرزند، آشنا، دوست و رفیق خود سوگند یاد می‏کند خوف آن دارد که صدمه‏ای متوجه آنان گردد علاوه بر اینکه هدف اصلی از سوگند مردم اثبات مطلب است، وقتی گوینده‏ای احتمال می‏دهد که شنوندگان سخن او را باور نکنند با سوگند خوردن سعی می‏کند آنان را وادار به قبول نموده شک و تردید را برطرف سازد. و این در حالی است که هیچیک از این مطالب در سوگندهای قرآن نیست، زیرا خداوند نه از کسی یا چیزی ترس دارد و نه فقدان چیزی برایش ضرر می‏رساند تا سوگند یاد کند، از طرف دیگر درباره سخن خدا مؤمن نیاز به سوگند ندارد و برای کافر و معاند سوگند سودی ندارد و نکته سوم اینکه در قرآن به موجوداتی سوگند یاد شده که برخی از آنها در نظر مردم از تقدس و عزّت خاصی برخوردار نیستند، بنابراین آنچه که مفسرین در ابتدا اعتقاد دارند آن است که سوگند در کلام الهی غیر از سوگندی است که در مباحث فقهی و یا کتابهای لغت از آن یاد می‏شود. از دیدگاه فقهاء کاربرد سوگند موقعی است که در محاکم قضائی بعلت فقدان شهود به قسم متوسل شوند و یا در نذرها یا عهدهای مردمی برای اثبات یا اسقاط حقی به آن متوسل شوند که در هر حال به عنوان یک حجت و دلیل شرعی که آثار حقوقی و تکلیفی و وضعی بر آن مترتب می‏شود. قلمداد شده است. لکن در نظر مفسرین، سوگندهای قرآن دارای چنین مشخصه‏ای نیست. پس این سؤال مطرح می‏شود که حکمت و فلسفه سوگندهای الهی قرآن چیست؟
حکمت و فلسفه سوگندهای قرآن(مطالب این بخش با استفاده از منابع زیر تدوین شده است) قطعا خداوند از سوگندهائی که در قرآن یاد نموده، مقصودی داشته است و دارای حکمتی است اگر چه خداوند نیازی به سوگند ندارد، ولی سوگندهای قرآن فوائدی را دارا می‏باشد، که به برخی از آنها می‏پردازیم.
1. برای تأکید و بیان اهمیت اموری که خداوند برای آنها سوگند یاد کرده (جوابهای قسم) تا مردم در آنها نیک بیندیشند و به آنها اهمیت ویژه قائل شوند.
2. برای متوجه کردن انسان به منافع و فوائد فراوان چیزهایی که به آنها سوگند یاد شده است مانند خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و حتی مثل انجیر و زیتون که آنها وسیله رحمت و نعمتند. و نشانه هائی بر یگانگی و وحدانیت خداوند و آثار قدرت نامتناهیش در آنها نمودار است.
3. برای بیان واقعیت داشتن اموری که مورد انکار یا شک و تردید مردم می‏باشد مانند سوگند به قیامت و فرشتگان و وجدان انسان و امثال آنها، و محمد عبده در این زمینه می‏گوید:«وقتی به همه چیزهائی که مورد سوگند قرآن قرار گرفته دقت می‏کنی می‏بینی که بعضی از مردم آن را انکار می‏کرده‏اند و یا در اثر بی اطلاعی از فایده‏اش مورد تحقیر قرار می‏دادند و خلاصه آنکه از حکمت در آفرینش آنها غافل بوده‏اند که این سوگندها به همه آنها پاسخ داده و مردم را از شک و تردید و وهم و غفلت بیرون آورده و موفقیت هر کدام از موجودات را به درستی نشان داده و حقایق امور را آشکار ساخته است»
4. برای تعظیم و تکریم اعمال خیر و شایسته تا مردم به انجام آنهاتشویق و ترغیب شوند، مانند سوگند به اسبان مجاهدان و اوقات فریضه حج و امثال آن.
مرحوم طبرسی از امام باقر و امام صادق(ع) نقل می‏کند که آن دو امام فرموده‏اند:«خداوند به آفریده‏های خود سوگند یاد می‏کند تا انسان را به جایی که باید عبرت و پند گیرد آگاه سازد چون قسم به عظمت و بزرگی آنچه به آن سوگند یاد شده، دلالت دارد.»(طبرسی امین الاسلام، مجمع البیان، ج 10، ص 254).
پس آن طوری که از آیات قرآن و بیانات ائمه(ع) و پژوهشگران اسلامی استفاده می‏شود، سوگندهای قرآن عالی‏ترین وسیله جهت گرایش افکار انسان به تحقیق در ژرفای مسائل و موجودات جهان است تا از رهگذر این کوششها و دقتها درهای علوم و دانشها را بسوی جامعه انسانی بگشایند. و بقول طنطاوی «سوگندهای قرآن کلید دانشها است»(الجواهر طنطاوی، ج 25، ص 258 به نقل از سوگندهای قرآن ابوالقاسم رزاقی).

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 622]