آيا امام حسن مجتبي(ع) «مِطلاق» بود ؟

واضح آرشیو وب فارسی:سایت دانلود رایگان: تأملى در احاديث کثرت طلاق
28 صفر، سالروز شهادت حضرت امام حسن مجتبي(ع) ميباشد. به شهادت رساندن حضرت(ع) ظلم بزرگى بود که بر وى و بر جامعه اسلامى رفت ولى خدشه‏دار نمودن شخصيت آن بزرگوار، ستم تاريخى مضاعفى است که در حق آن پيشواى راستين روا داشته شده است. آنچه ميخوانيد نقدى کوتاه بر بخشى از اين ستم تاريخى است که به بهانه ايام شهادت آن بزرگوار تقديم ميشود.
يکى از آفتهاى بزرگ و ويرانگرى که در تاريخ اسلام بروز کرد و در دوره‏هايى شيوع و رواج بسيار داشته، جَعْل و وضع حديث است. ساختن حديث و انتساب آن به پيشوايان دينى به انگيزه‏هاى سياسي، مذهبى و ... از دوران حکومت بنياميه، نضج گرفت و در دوران بنيعباس دوام يافت.
جعل و وضع، گاه براي پيراستن شخصيتهاى منفور و آلوده حاکم اموى و عباسي صورت ميپذيرفت و گاه براى تخريب و ضربه زدن به شخصيتهاى برجسته.
امام حسن مجتبي(ع)، سبط اکبر پيامبر(ص) و دومين امام معصوم، از شخصيتهايي است که تير مسموم وضع و جعل آن بزرگوار را نشانه رفته و نسبتهاي ناروايى در قالب حديث و روايت به وى داده شده است. روايتهايى از امامان شيعه نقل شده که ايشان، بسيار زن ميگرفت و بسيار طلاق ميداد تا آنجا که پدرش حضرت علي(ع) بر منبر رفت و مردم کوفه را از اين امر بر حذر داشت. اين روايتها که مبناى تحليلهاى نادرستى پيرامون شخصيت آن بزرگوار قرار گرفته، زمينه برداشتهاى فقهى قابل تأملى نيز شده است. برخى فقها و محدثان بر پايه همين احاديث، فتوا به جواز تعدد طلاق داده‏اند.(1)
در اين مقاله، تلاش ميشود روايتهايى که امام مجتبي(ع) را «مِطْلاق» (بسيار طلاق دهنده) معرفى کرده مورد نقد قرار گرفته و بيمايگى و سستى آنها بر ملا گردد.
مع‏الاسف، اين روايتها هم در منابع حديثى و تاريخي شيعى آمده و هم در کتب تاريخ اهل سنت. نخست به نقلهاي مختلف اين مطلب اشاره ميشود و سپس به پاسخگويى و نقادى آن ميپردازيم. در نقل روايتها ترتيب تاريخى و زمانى کتب را منظور ميداريم تا نقد به سهولت انجام شود.
1ـ اولين کتاب حديثى شيعه که اين مطلب در آن نقل شده کتاب محاسن برقي، نوشته احمد بن‏ابى عبداللّه‏ برقي(م274 يا 282ق) است:
عن ابن محبوب عن أبي عبداللّه‏(ع) قال:
اتى رجل اميرالمؤمنين(ع) فقال له: جئتک مستشيرا. ان الحسن و الحسين و عبداللّه‏ بن‏جعفر خطبوا اليّ، فقال اميرالمؤمنين(ع): المستشار مؤتمن؛ اما الحسن فانه مطلاق و لکن زوّجها الحسين(ع) فانه خير لابنتک.
مردى نزد اميرالمؤمنين(ع) آمد و گفت: ميخواهم مشورت کنم. حسن و حسين و عبداللّه‏ بن‏جعفر از دخترم خواستگارى کرده‏اند، به کدام دختر دهم؟ حضرت فرمود: کسى که مورد مشورت قرار گيرد؛ امين است. بدان حَسَن، بسيار طلاق ميدهد. دخترت را به حسين تزويج کن زيرا براى دخترت بهتر است.
2ـ پس از محاسن، روايتهايى در اين زمينه در کتاب کافى نوشته محمد بن يعقوب کليني(م329ق) نقل شده است.
الف) عدة من اصحابنا عن احمد بن‏محمد عن محمد بن‏اسماعيل بن‏بزيع عن جعفر بن‏بشير عن يحيى بن‏ابيالعلاء عن ابيعبداللّه‏(ع) قال:
ان الحسن بن‏علي(ع) طلّق خمسين امرأة فقام علي(ع) بالکوفة فقال: يا معشر اهل الکوفة لا تنکحوا الحسن فانه رجل مطلاق، فقام اليه رجل فقال: بلى و اللّه‏ لننکحنّه فانه ابن رسول اللّه‏(ص) و ابن‏فاطمة فان اعجبه امسک و ان کره طلّق.(2)
امام صادق(ع) فرمود: حسن بن‏علي پنجاه زن را طلاق داد. تا آنکه حضرت علي(ع) در کوفه به پا خاست و فرمود: اى کوفيان، به حسن دختر ندهيد زيرا بسيار طلاق ميدهد. مردى بر پا خاست و گفت: به خدا سوگند، چنين ميکنيم. او فرزند رسول خدا(ص) و فاطمه است، اگر خواست همسرش را نگه ميدارد و اگر نخواست طلاق ميدهد.
ب) حميد بن‏زياد عن الحسن عن محمد بن‏سماعة عن محمد بن‏زياد بن‏عيسى عن عبداللّه‏ بن‏سنان عن ابيعبداللّه‏(ع) قال:
ان عليا(ع) قال و هو على المنبر لا تزوّجوا الحسن فانه رجل مطلاق. فقام رجل من همدان فقال: بلى واللّه‏ لنزوّجنه و هو ابن رسول اللّه‏ و ابن اميرالمؤمنين(ع) فان شاء امسک و ان شاء طلّق.(3)
امام صادق(ع) فرمود:
علي(ع) بر منبر فرمود: به حسن دختر ندهيد زيرا او مردى پر طلاق است. مردى هَمْدانى بلند شد و گفت: به خدا سوگند چنين خواهيم کرد زيرا او فرزند رسول خدا و اميرالمؤمنين است. اگر خواست همسر را نگه دارد و اگر نخواست طلاق ميدهد.
3ـ پس از کافي، اين مضمون در کتاب دعائم الاسلام، نوشته نعمان بن‏محمد تميمي قمي(م363ق) آمده است:
عن ابى جعفر محمد بن‏علي(ع) انه قال:
قال علي(ع) لاهل الکوفة: يا اهل الکوفة لا تزوّجوا حسنا فانه رجل مطلاق.(4)
امام باقر(ع) فرمود: علي(ع)، کوفيان را مخاطب ساخت و فرمود: به حسن زن مدهيد زيرا که بسيار طلاق ميدهد. پس از اين سه کتاب، کتب روايى ديگر با همين اسناد به نقل امام حسن مجتبي(ع)، سبط اکبر پيامبر(ص) و دومين امام معصوم، از شخصيتهايى است که تير مسموم وضع و جعل آن بزرگوار را نشانه رفته و نسبتهاى ناروايى در قالب حديث و روايت به وى داده شده است.
اين احاديث پرداخته‏اند.
شيخ حرّ عاملي(م1104ق) در کتاب وسائل‏الشيعة، دو روايت کافي(5) و روايت کتاب محاسن(6) را نقل کرده است. پس از وي، علامه مجلسى در کتاب بحارالانوار به نقل اين احاديث پرداخته است. وي روايت محاسن(7) و کافي(8) را نقل کرده و به جز آن از مناقب ابن‏شهر آشوب(9) نيز همين مضامين را روايت کرده است.
همچنين محدث نوري، در کتاب مستدرک الوسايل، روايت کتاب دعائم الاسلام(10) و مطلب نقل شده در مناقب ابن‏شهر آشوب(11) را روايت کرده است.
به جز کتب حديث، در پاره‏اى از کتب تاريخى که شيعيان تحرير کرده‏اند نيز اين مطلب بازگو شده است. ابن‏شهر آشوب(م588ق) در کتاب مناقب از قوت القلوب ابوطالب مکي، آن را روايت کرده است.
اين مضامين در کتب حديثى اهل سنت ديده نشد اما در تعدادى از کتب تاريخى آنان روايت شده؛ که فهرست‏وار بدان اشاره ميشود:
1ـ بلاذري(م279ق) در انسـاب الاشراف(12)
2ـ ابوطالب مکي(م386ق) در قوت‏القلوب(13)
3ـ ابوحامد غزالي(م505ق) در احياء العلوم(14)
4ـ ابن‏ابيالحديد معتزلي(م586 ـ 655ق) در شرح نهج‏البلاغه(15)
5ـ الامام المزدي(م742ق) در تهذيب الکمال(16)
6ـ ذهبي(م748ق) در سير اعلام النبلاء(17)
7ـ ابن‏کثير(م774ق) در البداية و النهاية(18)
* اگر اولين ازدواج حضرت در 20 سالگى باشد، تا سال شهادت پدر يعنى سال 40 هجري، يعنى در فاصله 18 يا 17 سال، بايد اين تعداد ازدواج و طلاق صورت گرفته باشد که امرى نامعقول است.
8ـ مير خواندشاه(م838 ـ 903ق) در روضة الصفا(19)
9ـ سيوطي(م911ق) در تاريخ الخلفاء(20)
در اين مجموعه نقلها و اسناد، يک مطلب دست به دست گشته و آن اينکه امام مجتبي(ع) مطلاق (پرطلاق) بود و پدر بزرگوارش مردم را از همسر دادن به فرزندش باز ميداشت. چرا که وي، زنان را نگه نميداشت و به سرعت طلاق ميداد. و در پاره‏اى نقلها چنين آمده که حضرت علي(ع) از اين عمل فرزندش هراس داشت که شايد سبب دشمنى و کينه قبايل را هم فراهم آورد.(21)
حال، سخن اين است که آيا اين نقلها از صحت و سلامت تاريخى برخوردار است و آيا چنين بوده که امام مجتبي(ع) اين حد، ازدواج ميکرد و طلاق ميداد که يک بحران خانوادگى را براي آل علي(ع) سبب شود؟
به نظر ميرسد شواهد تاريخي، عقيدتى فراوان در دست است که نادرستي اين نقل را روشن ميسازد و بهترين راه براى نقد نيز همين است. اينکه برخى پژوهشگران به جاى نقد اين مطلب به نقد نويسندگان و کتب پرداخته‏اند و محاسن برقي، قوت القلوب و ... را زير سؤال برده‏اند(22)، شايد قرين صحت نباشد، چرا در همين کتب و از همين نويسندگان، مطالب فراوان و درستى نقل شده و مورد اعتماد و استناد است. به سخن ديگر، به جاى آنکه نادرستى يک يا چند نقل به اثبات رسد روا نيست، يک کتاب يا يک مجموعه از رده خارج گردد.
شواهدى که به گمان ما بر نادرستى اين نقلها دلالت دارد عبارت است از:
1. امام مجتبي(ع) در نيمه رمضان سال دوم يا سوم هجرى به دنيا آمد و در 28 صفر سال 49 هجرى از دنيا رفت. عمر ايشان 46 يا 47 بيشتر نبود. اگر اولين ازدواج حضرت در 20 سالگى باشد، تا سال شهادت پدر يعنى سال 40 هجري، يعنى در فاصله 18 يا 17 سال، بايد اين تعداد ازدواج و طلاق صورت گرفته باشد که امري نامعقول است.
توضيح مطلب، آن است که طبق نقل ابوطالب مکى امام مجتبى 250 يا 300 زن گرفت که پدر را به ستوه آورد و علي(ع) در يک سخنرانى اعلام داشت به حسن زن ندهيد زيرا پرطلاق است.(23) اين بدان معنا است که هر ماه، بيش از يک زن گرفته باشد و بسيارى از آن ازدواجها به طلاق منجر شده باشد، زيرا نميتوان بيش از چهار زن دائم داشت.
آيا چنين امرى معقول و پذيرفته است. با توجه به اينکه آن حضرت در دوران پنج ساله حکومت پدر در تمامى سه جنگ نهروان، جمل و صفين شرکت داشت.
2. بيشتر روايتهايى که در کتب حديث آمده منقول از امام صادق(ع) است، يعنى اين مطلب يک قرن پس از زمان امام مجتبي(ع) مطرح ميشود چرا که وفات امام صادق(ع) در سال 148 هجري و شهادت امام مجتبي(ع) در سال 48 هجرى رخ داد. قابل تأمل است که اين سخن در همان اوان، بر زبان منصور دوانيقى دشمن سرسخت ائمه(ع)، جارى ميشود. مسعودي، سخنرانى منصور را در جمع خراسانيها چنين نقل کرده است:
ان ولد آل ابيطالب ترکناهم و الذى لا اله الا هو و الخلافة فلم نعرض لهم لا بقليل و لا بکثير فقام فيها على بن‏ابيطالب(ع) فما افلح و حکم الحکمين، فاختلف عليه الامة و افترقت الکلمة ثم وثب عليه شيعته و انصاره و ثقاته، فقتلوه، ثم قام بعده الحسن بن‏علي فواللّه‏ ما کان برجل عرضت عليه الاموال فقبلها، و دسّ اليه معاوية انى اجعلک ولى عهدي، فخلعه، و انسلخ له مما کان فيه و سلّمه اليه، و اقبل على النساء يتزوج اليوم واحدة، و يطلّق غدا اخري، فلم يزل کذلک حتى مات علي فراشه.(24)
«سوگند به خداوند که فرزندان ابوطالب را با خلافت وا نهاديم، و به هيچ روى متعرض آنان نشده‏ايم، تا آنکه علي بن‏ابيطالب خلافت را به دست گرفته و آن زمان که موفق نشد در حکومت، تن به حکميت داد. مردم اختلاف کردند و سخنشان گوناگون شد تا گروهى بر او هجوم آورده و او را کشتند. پس از وي، حسن بن‏على به پا خاست. او مردى نبود که اگر اموالى بر او عرضه ميشد، بستاند. معاويه با حيله او را وليعهد خود کرد. و سپس او را خلع کرد. او به زنان رو آورد. روزى نبود که ازدواج نکند يا طلاق ندهد. تا آنکه در بستر از دنيا رفت».
3. اگر چنين امري واقع شده بود بايد دشمنان حضرت در زمان حياتش، اين امر را بر ايشان خُرده ميگرفتند و در مناظرات و اعتراضهايى که بر حضرت داشتند بر اين نکته ـ که اگر صحيح بود نقطه‏ضعف بزرگى به شمار ميرفت ـ انگشت ميگذاشتند. ولى چنين امرى از آن دوران، گزارش نشده است.
4. تعداد همسران و فرزندان و دامادانى که براى حضرت در کتب تاريخ آمده، با اين رقمها سازگارى ندارد. بيشترين تعداد فرزندان را 22 و کمترين را 12 گفته‏اند و تنها 13 نام به عنوان همسر، براى ايشان ذکر شده که ترجمه و شرح حال بيش از سه تن آنان در دست نيست و نيز بيش از سه داماد براى آن بزرگوار در کتب تاريخ، گزارش نشده است.(25)
اينها شواهدي تاريخى بود که بر سستى اين نقلها گواهي ميداد، به جز آن شواهد غير تاريخى که به معارف دينى برميگردد، نيز در دست است که بدان اشاره ميشود.
5. روايتهاي بسيارى بر مبغوضيت‏طلاق دلالت دارد. اين روايتها در کتب حديث شيعه و اهل سنت به نحو مکرر، نقل شده است:
رسول خدا(ص) فرمود:
ابغض الحلال الى اللّه‏ الطلاق.(26)
منفورترين حلالها نزد خداوند، طلاق است.
* اگر چنين امري واقع شده بود بايد دشمنان حضرت در زمان حياتش، اين امر را بر ايشان خُرده ميگرفتند و در مناظرات و اعتراضهايى که بر حضرت داشتند بر اين نکته انگشت ميگذاشتند.
امام صادق(ع) فرمود:
تزوّجوا و لا تطلقوا فان الطلاق يهتزّ منه العرش.(27)
ازدواج کنيد و طلاق ندهيد زيرا طلاق عرش خداوند را به لرزه ميآورد.
و نيز امام صادق(ع)، از پدرشان نقل ميکند:
ان اللّه‏ عز و جل يبغض کل مطلاق و ذوّاق.(28)
خداوند کسى را که بسيار طلاق دهد و به دنبال تنوع ذائقه جنسى باشد، دشمن ميدارد.
و بر پايه همين روايات، گروهى از فقهاى شيعه و اهل سنت فتوا به کراهت طلاق در صورت سازگارى اخلاقى زن و شوهر داده‏اند.(29) و فقهاي حنفيه در چنين فرضى طلاق را حرام ميدانند.(30)
حال آيا ميتوان گفت امامى معصوم به طور مکرر دست به چنين عملى زند و اين عمل، توجيهى نداشته باشد که پدرش هم اقدام به جلوگيرى از آن نمايد.
و بر اينها بيفزاييم چگونه ممکن است چنين اعمالى از شخصيتى که 20 بار پياده حج گذارد سر زند. کسى که چنين با خداوند نيايش ميکرد:
«انى لأستحيى من ربي ان القاه و لم امش الى بيته» فمشى عشرين مرة من المدينة على رجليه.(31)
من از پروردگارم حيا ميکنم که او را ملاقات کنم در حالى که پياده به سوى خانه او نرفته باشم. اين بود که 20 بار پياده از مدينه به حج رفت.
و کسى که عابدترين و زاهدترين انسان زمانش بود.(32)
6. صفت «مطلاق» (پرطلاق)، در جاهليت نيز مذموم بود. وقتى خديجه(س) به عمويش ورقه، از خواستگارانش سخن گفت و با وى مشورت کرد که به کدام پاسخ مثبت دهد، ورقه جواب داد: شيبه بسيار بدبين است، عقبه پيرمرد است، ابوجهل مردى متکبر و بخيل است، صلت مردى مطلاق است. آنگاه خديجه(س) گفت: نفرين خدا بر اينها باد، ولى آيا ميداني مرد ديگرى هم از من خواستگارى کرده است ....
چگونه خصلتى که در جاهليت مورد ذم و سرزنش بود و مردمان آن دوره حاضر نبودند به چنين مردى زن دهند، آن وقت حضرت علي(ع) فرزند زاهد و پارساى خود را چنين وصف کرده باشد؟!
لذا با توجه به اين نقدهاى ششگانه نميتوان اين مضامين را پذيرفت.
خلاصه سخن در اين نوشتار اين شد که:
1ـ روايتهايى در منابع حديثى و تاريخي دلالت دارد که امام حسن مجتبي(ع) بسيار ازدواج ميکرد و بسيار زنانش را طلاق ميداد تا آنجا که سبب اعتراض پدر شد.
2ـ بر پايه اين روايتها تحليلهاى تاريخى و استنباطهاي فقهي، صورت گرفته است.
3ـ شواهد تاريخي و عقيدتى بر نادرست بودن اين روايتها دلالت دارد که به شش مورد اشاره شد.
4ـ از اين روايتها به جهت سستى و نادرستي، نميتوان هيچ حکم فقهى را استنباط کرد، چنان که تحليل شخصيت بر مبناى اينها نادرست است.
5ـ طلاق، مبغوض‏ترين حلال خداوند است و تکرار آن بر مبغوضيت و منفوريت آن ميافزايد.(33)
پاورقيها:
1ـ وسائل‏الشيعة، ج15، ص271؛ مستدرک الوسائل، ج15، ص282.
2ـ الکافي، ج6، ص56، ح5.
3ـ همان، ص56، ح4.
4ـ دعائم الاسلام، ج2، ص257، ح980.
5ـ وسائل‏الشيعة، ج15، ص268، ب2، ح2 و ص271، ب4، ح1 و 2.
6ـ همان، ج8، ص427، ب23، ح1؛ ج15، ص268، ب2، ح1.
7ـ بحارالانوار، ج43، ص337، ب16، ح9؛ ج75، ص101، ب48، ح22.
8ـ همان، ج44، ص172، ح6 و 7.
9ـ همان، ص158، ح27 و ص169، ح4، و ص171، ح5.
10-مستدرک الوسائل، ج15، ص280، ب2، ح18238. (چاپ آل البيت)
11ـ همان، ح18239.
12ـ انساب الاشراف، ج3، ص25.
13ـ قوت‏القلوب، ج2، ص246.
14ـ محجة‏البيضا، ج3، ص69.
15ـ شرح نهج‏البلاغه، ج4، ص8. (چهار جلدي)
16ـ تهذيب الکمال، ج6، ص236.
17ـ سير اعلام النبلاء، ج3، ص253، 262 و 267.
18ـ البداية و النهاية، ج8، ص42.
19ـ روضة الصفا، ج3، ص20.
20ـ تاريخ الخلفاء، ص191.
21ـ انساب الاشراف، ج3، ص25؛ شرح نهج‏البلاغه، ج4، ص8.
22ـ حياة الامام الحسن، ج2، ص454 ـ 456؛ حقايق پنهان، ص352 ـ 354.
23ـ مناقب ابن‏شهر آشوب، ج4، ص38؛ بحارالانوار، ج44، ص169.
24ـ مروج الذهب، ج3، ص300.
25ـ حياة الامام الحسن(ع)، ج2، ص463 ـ 469 و ص457.
26ـ سنن ابيداود، ج2، ص632، ح2178.
27ـ وسائل‏الشيعة، ج15، ص268؛ مکارم‏الاخلاق، ص225؛ مجمع‏البيان، ج10، ص304.
28ـ همان، ص267، ح3.
29ـ المبسوط، ج5، ص3؛ مفاتيح الشرايع، ج2، ص312؛ جواهرالکلام، ج32، ص116؛ الفقه علي المذاهب الاربعة، ج4، ص296.
30ـ الفقه علي المذاهب الاربعة، ج4، ص296.
31ـ بحارالانوار، ج43، ص399.
32ـ فرايد السمطين، ج2، ص68؛ بحارالانوار، ج16، ص60.
33ـ در پايان، مناسب است فهرستى از نوشته‏هايى که به تحليل و ارزيابى اين مسأله پرداخته، ارايه گردد: حياة الامام الحسن(ع)، باقر شريف القرشي، ج2، ص457 ـ 472. (دار الکتب العلمية) نظام حقوق زن در اسلام، شهيد مطهري، ص306 ـ 309. (انتشارات صدرا) زندگى امام حسن(ع)، مهدى پيشوايي، ص31 ـ 39. (انتشارات نسل جوان) الامام المجتبي(ع)، حسن المصطفوي، ص228 ـ 234. (مکتب المصطفوي)
از گوشه و کنار تاريخ، سيدعلى شفيعي، ص88. (کتابخانه صدر) زندگانى امام مجتبي(ع)، سيدهاشم رسولى محلاتي، ص469 ـ 484. (دفتر نشر فرهنگ اسلامي) حقايق پنهان، احمد زماني، ص331 ـ 354. (انتشارات دفتر تبليغات اسلامي) * چگونه خصلتى که در جاهليت مورد ذم و سرزنش بود و مردمان آن دوره حاضر نبودند به چنين مردى زن دهند، آن وقت حضرت علي(ع) فرزند زاهد و پارساى خود را چنين وصف کرده باشد؟!

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت دانلود رایگان]

[مشاهده در: www.freedownload.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 102]