جامعه - يك كلاغ تا چهل كلاغ

واضح آرشیو وب فارسی:دنياي اقتصاد: جامعه - يك كلاغ تا چهل كلاغ

جامعه - يك كلاغ تا چهل كلاغ

اميرعباس ميرزاخاني:شكل‌گيري اجتماعات بشري، رويارويي كنجكاوي ذاتي بشر و افزايش روابط انسان‌ها با يكديگر باعث تبادل انديشه گرديد. بر همين مبنا، تبادل اطلاعات از اساسي‌ترين اجزاي شكل‌گيري ارتباط بين افراد و از مهم‌ترين شاخص‌هاي پويايي حيات اجتماعي انسان به شمار مي‌رود. وجود هميشگي برخي مجهولات در برابر بسياري از پرسش‌ها، كمبود منابع موثق، انتظار و گرايش نسبي و دروني در انسان براي شنيدن اخبار ناگوار و ميل به پذيرفتن داده‌هاي اغراق‌آميز و نادرست، از جمله عللي است كه دست به دست هم داده و باعث به وجود آمدن حاشيه‌هايي تخيلي مي‌شود كه گاه اصل موضوع را هم تحت تاثير قرار مي‌دهد. در حقيقت بخشي از گفت‌وگوهاي روزمره ما را شايعات و خبرهاي ساختگي تشكيل مي‌دهد. پديده‌اي كه در همه جوامع رواج داشته و تاريخ نيز نمونه‌هاي بيشماري از آن را در خود گنجانده است؛ مانند شايعات بي‌اساس دولتمردان آمريكا مبني بر وجود سلاح‌هاي هسته‌اي در ايران، كه توسط سيستم اطلاعاتي خود آمريكا تكذيب شد يا دامن زدن به شايعه وجود سلاح‌هاي كشتار جمعي در عراق با هدف برانگيختن افكار و احساسات عمومي جهت توجيه تجاوز به عراق. طبق بررسي‌هاي به عمل آمده، شايعه در جامعه‌اي كه مردم با فقر اطلاع‌رساني سريع و دقيق مواجه بوده و در بين گروه‌ها و جمعيت‌هايي كه به لحاظ سادگي و زودباوري و تاثيرپذيري، آمادگي رواني بيشتري براي دريافت و انتقال اخبار باورنكردني دارند، رونق بيشتري دارد. با اينكه انتشار شايعه در هر زمان و شرايط اجتماعي مي‌تواند بيانگر يك مشكل رواني- اجتماعي در ابعاد مختلف باشد، اما رواج شايعه در بحران‌هاي سياسي، نظامي و اقتصادي فوق‌العاده قابل توجه بوده و به عنوان يك معضل قابل بررسي است.

شايعه
«شيع» واژه‌اي است عربي به معني رواج يافتن و منتشر شدن كه واژگان شيوع و شايعه از آن مشتق شده‌اند. طبق تعريف لغتنامه دهخدا، «شايعه در تداول امروز، خبرهاي بي‌اساسي است كه در ميان مردم بر سر زبان‌ها باشد.» شايع كردن، مصدر مركب و به معني فاش كردن، آشكار نمودن و منتشر ساختن است. تعريف علمي شايعه (Rumor) در فرهنگ‌هاي تخصصي علوم اجتماعي، خبر يا گزارش يا اطلاعات تاييد نشده‌اي در مورد يك رويداد مهم يا افراد مشهوري مانند سياستمداران، هنرپيشگان يا ورزشكاران است كه مورد توجه گروه يا جمعيت خاصي بوده و معمولا از فردي به فرد ديگر به‌طور شفاهي، بدون هيچ گونه اطمينان و دليل كافي انتقال مي‌يابد. به عبارت ديگر شايعه طرح و شيوع خبر يا ادعايي است كه همواره هاله‌اي از شك و ترديد، آن را پوشانده و اطلاعات دقيق در مورد آنها اندك است و اساسا به‌طور لفظي يا مبهم و نامعلوم منتشر مي‌شود. سازمان‌هايي كه ارتباط رسانه‌اي كمتري دارند و موضوعاتي كه به درستي در مورد آنها اطلاع‌رساني نشده است، بيشتر در معرض شايعه‌پردازي قرار مي‌گيرند. شايعه از نظر اغلب جامعه‌شناسان، اطلاعاتي مبالغه‌آميز، حدسي نادرست و حتي در بعضي موارد موضوعي غيرمنطقي است كه بدون معلوم بودن صحت و سقم آن از فردي به فرد يا افراد ديگر به صورت سلسله‌وار منتقل مي‌شود. به عقيده اين صاحب‌نظران بيشتر اين شايعات را اشخاص بسيار ساده‌انديش و سطحي‌نگر، عمدتا در شرايط و موقعيت‌هاي اجتماعي نامطلوب، منتشر مي‌كنند.
فرمول شدت شايعه: (intensity formula-Rumor) دو دانشمند به نام‌هاي آلپورت و پستمن تلاش كردند مشاهدات‌شان را در ارتباط با شدت شايعه به صورت يك فرمول درآورند. معادله‌اي كه آنان پيشنهاد كردند، چنين بود: «سرعت انتشار شايعه تقريبا برابر است با حاصل ضرب اهميت موضوع براي افراد ذي‌نفع جامعه در ميزان ابهام سند.» بنا به معادله فوق، زمينه براي باروري شايعه، اهميتي است كه در موضوع خبر وجود دارد. هيچ گاه در مورد مسائل بي‌اهميت، شايعه وجود ندارد.
فرآيند انتشار يك شايعه
شايعه‌سازي: هر خبر ساختگي و شايعه‌اي از يك منبع منتشر مي‌گردد. در واقع هر «قضيه غيرحقيقي» زماني كه از سرچشمه انتشار خود دهان به دهان نقل گرديده و فراگير مي‌شود، به عنوان شايعه انتشار مي‌يابد. در مرحله شايعه‌سازي مشاهده مي‌گردد با آنكه مخاطب يا خواننده به صحت خبر شك مي‌كند، افكار توام با خيالبافي و غيرمرتبط با واقعه، بذر شايعه را در اذهان عمومي پراكنده مي‌نمايد. در اين مرحله است كه شايعه به وجود آمده، قوت گرفته و گاهي حتي مانند يك واقعيت مورد قبول مردم قرار مي‌گيرد.
ايجاد حساسيت: با منتشر شدن شايعه‌اي خاص كه به يكي از مسائل مهم جامعه مربوط مي‌شود، افراد با توجه به ويژگي‌هاي شخصيتي خود تدريجا نسبت به شايعه حساسيت نشان داده و بعضا با كنجكاوي و حتي علاقه، آمادگي رواني لازم براي پذيرش و حتي انتقال تمام يا بخشي از شايعه را پيدا مي‌كنند.
ارزيابي: زماني كه انسان‌ها براي اولين‌بار با خبري مواجه مي‌شوند، معمولا با توجه به ويژگي‌هاي شخصيتي، اعتبار فردي و اجتماعي (حقيقي و حقوقي) راوي خبر و معيارهايي كه به آن معتقد هستند، خبر دريافتي را مورد ارزيابي قرار مي‌دهند.
اشاعه: طبيعي‌ترين روش اشاعه شايعه، تكرار آن است. هر قدر شايعه‌اي را خواسته يا ناخواسته و با هر انگيزه‌اي ولو همراه با موضع ناباوري خود تكرار كنيم، بيشتر اشاعه پيدا مي‌كند. در اين مرحله، در ذهن تغيير و تحولاتي رخ مي‌دهد تا يك امر واقعي مورد تحريف قرار گرفته و تبديل به يك شايعه شود. ذكر اين نكته در اينجا ضروري است كه مرحله‌هاي تسطيح و برجستگي كه ذيلا به توضيح آن مي‌پردازيم، باعث حقيقت‌زدايي، اغراق‌سازي و تحريف موجود در شايعه مي‌شود.
تسطيح: در اين مرحله، شايعه ضمن حركت در مسير خود كوتاه‌تر و فشرده‌تر شده، بيان مي‌گردد. به عبارت ديگر، شنونده بعدي تمايل به زدودن و محو كردن جزئيات پيرامون موضوع اصلي دارد.
برجستگي: اين مرحله را مي‌توان حفظ و انتخاب تعداد معدودي از جزئيات بسيار تعريف كرد. غالبا در اين بخش از وجود كلمات عجيب و تداوم دار، اعداد اغراق‌آميز و زمان‌هاي بسيار نزديك يا بيش از حد دور بهره گرفته مي‌شود. حذف برخي جزئيات و برجسته كردن بعضي ديگر و ساير تحريفات موجود در انتشار شايعه، پديده‌اي قابل انتظار است. اين مورد به‌طور مستقيم در ارتباط با نيروهاي جاذبه‌داري است كه منبعث از زمينه‌هاي منطقي و عاطفي موجود در ذهن شنونده بوده و بر روند انتشار شايعه تاثير مي‌گذارند.
كاركردهاي منفي و مخرب شايعه
گاهي اوقات يك شايعه آنچنان قدرت مي‌يابد و در اذهان مردم رسوخ مي‌كند كه اطلاعيه‌ها و توضيحات منابع رسمي و دولتي هم به سهولت نمي‌تواند آن را تكذيب كند و از افكار مردم خارج نمايد. شايعات با توجه به ماهيت و قدرت تاثيرگذاري خود مي‌توانند اضطراب اجتماعي را افزايش داده و ميزان بهره‌وري و توليد را كاهش دهند، حتي چرخه اقتصادي يك كشور را مختل نموده يا اعتبار اجتماعي افراد، موسسات و حتي جامعه‌اي را خدشه‌دار كند. اگر شايعه در مقوله تبليغات سياسي گنجانده شود و هدف آن دلسرد كردن مردم، ايجاد بي‌اعتمادي، ايجاد رعب و وحشت و شكل دادن به بي‌ثباتي باشد، عامل تخريب افكار عمومي و تضعيف حكومت‌ها و دولت‌ها مي‌شود. هدف از اين‌گونه اخبار كذب، بي‌اعتبار كردن واقعيات و در نهايت از دست رفتن كنترل اوضاع توسط مسوولان مي‌باشد. اين‌گونه شايعات مخرب و هدفمند، هميشه با اهداف از قبل طراحي شده انتشار مي‌يابد. در پشت پرده، بسياري از افراد و گروه‌ها منتظر وقوع حوادث و تغيير شرايط به نفع خودشان هستند. به‌طور كلي، شكل‌گيري بحران‌هاي اقتصادي و فرهنگي در جامعه؛ بي‌اعتبار نمودن گفته‌ها و عملكرد مسوولان دولتي و در نتيجه بدبين شدن مردم نسبت به‌ آنها و حكومت، بي‌اعتبار شدن اخبار و گزارش‌هاي رسانه‌اي، به ويژه مطبوعات و منابع اطلاع‌رساني ملي و نهايتا بدبين شدن مردم به خبرگزاري‌ها، بي‌هويت و بي‌اعتبار شدن فرهنگ عمومي جامعه در نزد خود مردم كه نشان از سطح پايين فرهنگ آن جامعه دارد، ايجاد بدبيني و شك و ترديد در ميان مردم نسبت به يكديگر و در نتيجه ظهور آسيب‌هاي جدي‌تري كه حتي ممكن است منافع ملي را تحت تاثير قرار دهد، بدبيني و سردرگمي، ظهور اغتشاشات كوچك و پراكنده و حتي اعتراض عمومي، از ديگر كاركردهاي منفي شايعه مي‌باشد.
زمينه‌هاي رشد شايعه
معمولا موضوعاتي كه اهميت قابل توجهي داشته و از طرفي بنا به دلايلي در هاله‌اي از ابهام قرار گرفته‌اند، در كنار فشارهاي رواني و احساس كمبود امنيت فردي، به نوعي اضطراب شخصي و اجتماعي را به وجود آورده و زمينه ساز پيدايش شايعه مي‌شوند. شايعه زماني كه اطلاعات و اخبار معتبري در دست نيست، به گوش مي‌رسد. محققان معتقدند كه شايعه زماني ظاهر مي‌شود كه موقعيتي به‌طور ناقص توصيف شده باشد. (مثل مشاهده اشيا پرنده ناشناخته) در وضعيت عادي، اخبار قابل اطمينان بيش از شايعات جريان دارند. اما وقتي بر اثر حادثه يا سلسله ماجراهاي مبهمي، سردرگمي به وجود آيد، شايعه گسترش مي‌يابد. در چنين وضعيتي معمولا دو نوع خبر با هم رقابت مي‌كنند؛ در يك سو اخباري كه مورد تاييد مقامات دولتي است و در رسانه‌ها منتشر مي‌شود و در سوي ديگر اخبار غيرموثق و مشكوكي كه در وهله نخست، منبع و انگيزه انتشار آن نامعلوم مي‌باشد. مشاهده مي‌شود كه در بعضي موارد، شايعه ريشه در واقعيت دارد اما (از لحاظ موضوعيت) چنان در هاله‌اي از ابهام قرار گرفته كه خود به خود باعث رواج شايعه مي‌شود. اين ابهام ممكن است ناشي از ارائه مبهم و متناقض خبر به شنونده يا ناتواني شنونده از فهم صحيح خبر باشد. بيسمارك صدر اعظم مشهور آلمان، گفته است: «هر چيزي كه دولت تكذيب مي‌كند، پايه‌اي در واقعيت دارد.» لذا بي‌دليل نيست اگر مردم نسبت به شايعاتي كه توسط دولت تكذيب مي‌شود، اعتماد زيادي ندارند.
بررسي علل شايعه
انگيزه: انگيزه‌هاي زيادي در جريان شايعه‌پردازي مي‌تواند سهيم باشد؛ كنجكاوي و ماجراجويي، خود بزرگ‌بيني و جلب توجه كردن (در اين حالت شخص با رساندن اين منظور كه «من چيزي را مي‌دانم كه تو نمي‌داني»!، خودنمايي مي‌كند)، دوست‌يابي و سرگرم كردن همسالان (شايعه معمولا در بين جوانان در بين يك محاوره طنزآميز ظاهر مي‌شود؛ اغلب در جمع‌هاي دوستانه جوانان هنگام وقت گذراني يا خنده، براي سرگرم كردن يكديگر بسياري از شايعاتي را كه شنيده‌اند بازگو مي‌نمايند)، بروز ناخواسته اميال سركوب شده دروني و آرزوهاي محقق نشده فردي يا گروهي، فرافكني، موضع‌گيري عليه آنچه تهديد به حساب مي‌آيد، ايجاد اطمينان كاذب و فريب يا انحراف افكار عمومي، سوءظن و بد گماني، بزرگ جلوه دادن برخي اشخاص، ارضاي كينه و خصومت آشكار يا پنهان، تهديد و انتقام.
انتشار: ميزان اهميت خبر در افكار عمومي، وجود اضطراب شخصي و نگراني اجتماعي، بروز ابهام و ميزان استعداد شايعه‌پذيري، وجود افكاري مالامال از عقده يا عقيده‌هاي غالبي در جامعه، از علل تاثيرگذار بر كيفيت و كميت انتشار شايعه در جامعه مي‌باشد.
زمينه رواني افراد: اشخاص تلقين‌پذير (suggestible)، از عمده‌ترين افرادي هستند كه به پخش شايعه كمك مي‌كنند. اكثر اين افراد ساختار ذهني قوي و سالمي نداشته و از تجزيه و تحليل مسائل پيرامون خود عاجزند. بيشتر كساني كه در قبال شايعه تلقين‌پذير هستند، شايعات هم سنخ را در بخش‌هايي از حافظه طولاني‌مدت خود جاي مي‌دهند. به اعتقاد برخي از روان‌شناسان، شايعه‌پذيري مي‌تواند يك آزمون رواني براي سنجش شخصيت افراد باشد. اين عده معتقدند كه شايعه شاخص مهمي براي سنجش روحيه گروه‌هاي خاص به شمار مي‌رود.
ديدگاه قانون
مطابق قوانين جزايي ايران، توليد، پردازش و انتقال شايعه به خودي خود عملي مجرمانه محسوب نمي‌شود. ناگفته نماند همان گونه كه پديده زشت «دروغ» هم وجود داشته و از منظر شرعي امري مذموم محسوب مي‌شود، تا زماني كه به قصد اصرار به غير يا كتمان حقيقت در جايي كه موضوع جنبه قضايي دارد، انجام نشود، مجازاتي را به دنبال نخواهد داشت. اما همين شايعه وقتي با قصد اضرار به غير، اشاعه فحشا، تشويش اذهان عمومي يا مقامات رسمي توليد شود، مشمول فصل بيست و هفتم از كتاب قانون مجازات اسلامي مي‌گردد؛ بخشي كه به «افترا، توهين و هتك حرمت» اختصاص يافته است. مطابق ماده 698 قانون، تشويش اذهان عمومي يا مقامات رسمي با قصد ضرر زدن به وسيله نامه، شكوائيه، گزارش و به صورت اظهارات كذب يا نسبت دادن هر موضوع خلاف واقع به اشخاص حقيقي و حقوقي، حبس از 2 ماه تا 2 سال يا شلاق تا 74 ضربه را براي شايعه پرداز به دنبال خواهد داشت. ضمن آنكه او ملزم به اعاده حيثيت زيان ديده مي‌شود. ماده 697 قانون مجازات هم به نسبت دادن امري غيرقانوني به اشخاص به وسيله اوراق چاپي يا خطي يا درج در روزنامه و جرايد يا نطق در مجامع پرداخته و مرتكب آن را در صورت عدم‌اثبات ادعاي خود، به يك‌ماه تا يك‌سال حبس و تا 74 ضربه شلاق محكوم مي‌كند.
راه‌هاي مقابله با شايعه
ابهام‌زدايي از حقايق: يكي از عمده‌ترين راه‌هاي مقابله با پديده شايعه، اطلاع‌رساني سريع و صحيح به مردم نسبت به تمامي رويدادهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و رفع هرگونه ابهام خبري است. همان طور كه بيان شد، يكي از زمينه‌هاي پرورش شايعه، وجود ابهام در موضوع است. ممكن است ابهام به‌طور ذاتي و ناخواسته در يك موضوع وجود داشته باشد و راهي براي وصول به حقيقت آن در دسترس نباشد. گاهي هم ابهام از روي عمد و به دلايل مختلف ايجاد مي‌شود كه مهم‌ترين دليل آن سانسور مي‌باشد. البته سانسور در تمامي حكومت‌ها رواج دارد، چرا كه اگر اجازه انتشار هر خبري داده شود، سوءاستفاده احتمالي دشمن را در پي خواهد داشت. در واقع به همين دليل است كه در زمان جنگ شايعات فراوان است، زيرا بنا به مصالح عمومي، سانسور بيشتري بر رسانه‌ها حاكم است. در هر صورت، بهترين روش رعايت محدوديت متعادلي است كه ضمن در نظر گرفتن منافع ملي، جلب اعتماد افكار عمومي را نيز مد نظر قرار دهد.
مشغوليت سازنده ذهن: ذهن بدون سرگرمي سازنده و مفيد، به آساني با شايعات پر مي‌شود. اوقات فراغت بدون برنامه و نداشتن سرگرمي مناسب در انسان‌ها تنش ايجاد مي‌كند؛ غيبت كردن و شايعه‌پردازي، امكان دفع نابهنجار اين تنش را فراهم مي‌آورد. گاه ديده مي‌شود كه افراد بيكار، شايعه را باور و براي سايرين نقل مي‌كنند تا در خود برانگيختگي ايجاد كنند و از يكنواختي رهايي يابند. لذا با غني‌سازي اوقات فراغت و ايجاد سرگرمي‌هاي مفيد، ذهن افراد از پرداختن به ابزارهاي مخرب دور شده و يكي از راه‌هاي بروز شايعه مسدود مي‌گردد.
تقويت فرهنگ اجتماعي: رواج شايعه در يك جامعه، نشان‌دهنده پايين بودن روحيه فرهنگي افراد آن جامعه نيز مي‌باشد. لذا براي مقابله با شايعه بايد به ارتقاي فرهنگ توجه كرد. تلاش در جهت زدودن اضطراب و نگراني عمومي، تعليم مسائل روان‌شناسي براي كاهش ضريب نفوذ پذيرش و تلقين حرف‌هاي غيرموثق، اطلاع‌رساني و آشنا كردن مردم با آثار سوءشايعه و القاي احساس شرم از اين عمل، دانش‌افزايي عمومي، تعميق بينش مردم و آموزش آنها در برخورد با شايعات از طريق رسانه‌هاي همگاني (مطبوعات، راديو و تلويزيون) و حتي تريبون‌هاي مساجد كه از قابليت‌هاي فراواني براي اين هدف برخوردار هستند، در اين زمينه ضروري به نظر مي‌رسد.
پايان سخن
اشاعه دادن اخبار بي‌اساس و شايعات در بين مردم، به هر نحو، امر ناپسندي بوده و باعث آسيب‌هاي رواني و اجتماعي متعدد مي‌گردد. قرآن كريم در آيه 19 سوره نور مي‌فرمايد: «كساني كه دوست مي‌دارند زشتي‌ها در ميان اهل ايمان شايع شود، براي آنان در اين جهان و آخرت عذابي دردناك خواهد بود و خداوند مي‌داند و شما نمي‌دانيد.» از سوي ديگر، يكي از آموزه‌هاي اخلاقي اسلام اين است كه هر فرد مسلماني بكوشد از هرگونه رفتار و كرداري كه امكان بدگماني و ضربه‌پذيري را براي وي يا جامعه فراهم مي‌آورد، اجتناب نمايد. پس با شنيدن هر خبري از منابع ناموثق به صحت آن اعتماد كامل نكنيم و با تعمق، مطالعه و تحقيق به كشف حقيقت ماجرا اقدام كنيم. با اين كار ضمن آنكه خودمان را از خطا رفتن در اطمينان نابجا مصون داشته‌ايم، كلاغ شايعه را ناكام مي‌گذاريم. همچنين با باور نكردن برخي شايعات هدفمند و مخرب، در گناه سوءظن به انسان‌هاي ديگر شريك نمي‌شويم.
قرآن كريم، گرويدگان به حق را از زيادي گمان‌ها بر حذر داشته و بعضي از پنداشت‌هاي شخصي و سوءظن‌ها را گناه مي‌داند، چراكه افراد مومن و متعهد و صديق هرگز از گمان‌ها پيروي نكرده و اگر به چيزي يقين نداشته باشند، به زبان نمي‌آورند. (آيه 12 سوره حجرات) همچنين حضرت علي (ع) فرمود: «ميان حق و باطل، جز چهار انگشت فاصله نيست؛ باطل آن است كه بگويي شنيدم و حق آن است كه بگويي ديدم.» (نهج البلاغه، كلام 141) به خاطر داشته باشيم كه كمبود آگاهي، نقش مهمي در ترويج شايعه دارد. امام صادق(ع) فرمود: «از جمله نشانه حقيقت تو اين است كه اندازه گفتارت از مرز علم و اطلاع تو تجاوز نكند.» (وسائل الشيعه، ج 18) لذا ضرورت ارتقاي بينش و آگاهي عمومي كه با مطالعات هدفمند از منابع معتبر صورت مي‌پذيرد، بيش از پيش نمايان مي‌شود.
منابع در دفتر روزنامه موجود است
يکشنبه 3 شهريور 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: دنياي اقتصاد]

[مشاهده در: www.donya-e-eqtesad.com]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 316]