اقتصاد - انفجار قيمت‌ها

واضح آرشیو وب فارسی:واحد مرکزي خبر: اقتصاد - انفجار قيمت‌ها

اقتصاد - انفجار قيمت‌ها

بهزاد قره‌ياضي* :افزايش قيمت جهاني محصولات كشاورزي موجب بروز ناآرامي‌ها و تنش‌هاي سياسي و اجتماعي در كشورهاي مختلف در حال توسعه شده است. اين گراني كه موجب كاهش دسترسي فقرا به غذا و پيدايش تا يكصد ميليون نفر فقير جديد شده است «سونامي گرسنگي» ناميده شده است. افزايش قيمت غذا در جهان داراي دو فاز تدريجي و ناگهاني و در ايران داراي سه فاز تدريجي، ناگهاني و مضاعف است. علل افزايش تدريجي قيمت جهاني غذا كاهش ذخاير استراتژيك به دليل پيشي گرفتن مصرف نسبت به توليد، كاهش توجه جهاني به تحقيقات كشاورزي و در نتيجه تثبيت روند رشد و بهره‌وري توليد طي سه‌دهه گذشته و رشد اقتصادي تعدادي از كشورهاي در حال توسعه آسيايي و آفريقايي است. علل افزايش ناگهاني قيمت محصولات كشاورزي كاهش ارزش دلار آمريكا، شرايط بد اقليمي در برخي از كشورهاي بزرگ صادر‌كننده محصولات كشاورزي، سياست‌هاي انسدادي برخي كشورها در واكنش به اين عوامل، رشد بي‌سابقه بهاي نفت و پيامدهاي آن از جمله رويكرد افزايش توليد سوخت‌هاي زيستي (بيواتانول و بيوديزل) از محصولات كشاورزي به ويژه ذرت ارزيابي مي‌شود. در سال 2007، بيش از 69 ميليون هكتار ذرت تنها در آمريكا به توليد اتانول اختصاص يافت (معادل بيش از يكصد ميليون تن محصول). افزايش قيمت ذرت ناشي از اين اقدام موجب جايگزيني نسبي گندم و برنج به جاي ذرت در تغذيه مردم فقير و در نتيجه افزايش قيمت اين محصولات شد. از سوي ديگر، افزايش قيمت ذرت موجب كشت ذرت به جاي سويا، گندم و برنج و در نتيجه افزايش قيمت اين محصولات شد. بر اساس نتايج پژوهش‌هاي اعلام شده، 30درصد افزايش قيمت محصولات كشاورزي در سال 2007 ناشي از توليد سوخت‌هاي زيستي از ذرت ارزيابي شده است. علل افزايش قيمت محصولات كشاورزي در ايران علاوه بر عوامل جهاني، سوء تدبير و اختلال مديريتي در زنجيره توليد ارزيابي مي‌شود. تنها 17درصد تورم موجود در كشور ناشي از افزايش قيمت‌هاي جهاني است. اين گزارش تاثير استفاده از سوخت‌هاي زيستي از ذرت و ساير محصولات كشاورزي بر افزايش قيمت مواد غذايي و محصولات كشاورزي را بررسي مي‌كند.

توليد سوخت زيستي و افزايش قيمت جهاني غذا
اگرچه در مورد اينكه چه سهمي از افزايش قيمت اخير مواد غذايي را مي‌توان به توليد سوخت زيستي از ذرت نسبت داد، اختلاف نظر وجود دارد اما در اصل موضوع اتفاق نظر حاصل است. در سال 2008 ميلادي بيش از 30درصد از ذرت آمريكا به عنوان بزرگ‌ترين توليدكننده ذرت جهان به مصرف توليد سوخت زيستي خواهد رسيد. توليد اتانول از ذرت در سال 2004 برابر با 4/3 ميليارد گالن بود ولي در سال 2007 با دوبرابر رشد به 5/6 ميليارد گالن رسيد.
در اينكه آمريكا و ديگر كشورهاي صنعتي عزم خود را جزم كرده‌اند تا ضمن ادامه استفاده ارزان از منابع نفتي ساير كشورها براي آينده اتكاي خود را به سوخت‌هاي فسيلي كاهش دهند ترديدي نيست. پيامدهاي برون‌مرزي راهكارهاي اتخاذ شده براي اين منظور (نظير گراني ناشي از استفاده از مواد غذايي براي توليد سوخت)، اهميت چنداني براي قدرت‌هاي اقتصادي جهان ندارد.
توليد اتانول در آمريكا بين سال‌هاي 2000 تا 2007 ميلادي سه برابر رشد داشته است. ولي تعداد زيادي از ساير كشورها نيز يا برنامه‌هاي توليد انرژي‌هاي تجديدپذير را به مرحله اجرا درآورده‌اند و يا برنامه افزايش توليد اتانول خود را به تصويب رسانده‌اند. توليد بيوديزل در همين دوره شاهد افزايش بيشتري هم بوده و از كمتر از يك ميليارد ليتر به 11ميليارد ليتر رسيده است. در ابتدا بيوديزل به‌طور عمده در اروپا توليد مي‌شد. اخيرا با افزايش توليد توسط ساير كشورها سهم آن در سال 2007 به 60درصد كاهش يافته است.
ذرت يكي از محصولاتي است كه به شكل‌هاي مختلف در غذاي انسان وارد شده است. ذرت به صورت مستقيم در صبحانه (بيشتر غربي‌ها)، غذاي كودك و حتي كوكاكولا و به صورت غير مستقيم از ظروف يك‌بار مصرف گرفته تا انواع محصولات بسته‌بندي شده و به‌طور ويژه خوراك دام مصرف مي‌شود. بهاي اين محصول طي سال گذشته 119درصد افزايش داشته است. بنابراين افزايش قيمت ذرت هم به‌طور مستقيم و هم به‌طور غير مستقيم بر قيمت مواد غذايي در جهان تاثير‌گذار خواهد بود. به‌طور ويژه ذرت جزء اساسي قيمت تمام شده دام و به ويژه طيور است و هرگونه تغيير در قيمت ذرت موجب نوسان قيمتي شديدي در قيمت مرغ، تخم‌مرغ و حتي گوشت و لبنيات خواهد شد. سال گذشته بيشترين رشد قيمت مواد غذايي مربوط به گوشت و لبنيات بود كه نشان‌دهنده تاثير شگرف تغيير مصرف ذرت از خوراك انسان و دام به سوي سوخت خودروهاست.
گراني محصولات غذايي در حالي اتفاق افتاد كه در سال 2007 ميلادي جهان بالاترين ركورد توليد غلات را تجربه كرده بود. اين موضوع نشان‌دهنده تاثير توليد سوخت‌هاي زيستي از ذرت و دانه‌هاي روغني بر افزايش قيمت مواد غذايي است.
در سال جاري با توجه به بارندگي‌هاي بيش از حد بهاره و سيل در استان‌هاي شمالي توليدكننده ذرت در آمريكا (به عنوان بزرگ‌ترين توليدكننده ذرت جهان)، محصول ذرت كاهش جدي داشته و سطح زير كشت و محصول كمتري پيش‌بيني شده است. اين وضعيت به علاوه برنامه توسعه توليد اتانول از ذرت موجب افزايش بيش از حد بهاي ذرت و ساير محصولات غذايي در سال جاري و سال‌هاي آتي خواهد شد، زيرا براي توليد ذرت بيشتر بايد توليد سويا و گندم كاهش يابد (جايگزين آنها شود). به اين ترتيب قيمت گندم و سويا افزايش يافته و به نوبه خود بر قيمت ساير غلات و نيز روغن نباتي خوراكي و گوشت لبنيات و تخم‌مرغ تاثير‌گذار خواهد بود. كنجاله سويا يكي از اجزاي خوراك دام است.
در حال حاضر بيش از 5درصد ذرت توليد شده در سراسر جهان به مصرف توليد اتانول مي‌رسد. پيش‌بيني وزارت كشاورزي آمريكا اين است كه اگر توليد 9 ميليارد گالن اتانول اجبار شده توسط آژانس حفاظت محيط زيست به نصف تقليل يابد، حداقل 9 ميليارد دلار قيمت غذا در جهان كاهش خواهد يافت زيرا ذرت مورد نياز براي توليد 5/6 ميليارد گالن اتانول مي‌تواند به مصرف خوراك انسان و دام برسد.
توليد اتانول و افزايش قيمت غذا
دولت آمريكا در تلاش براي انكار تاثير استفاده از ذرت براي توليد اتانول مدعي شده است كه شاخص‌هاي قيمت غذا 40درصد افزايش يافته‌اند و اتانول تنها مسوول 3درصد از اين افزايش شاخص‌هاست.
اما موسسه بين‌المللي تحقيقات سياست‌هاي غذا IFPRI با استفاده از «مدل بين‌المللي تجزيه و تحليل سياست‌هاي محصولات كشاورزي و تجارت» (IMPACT) پژوهش گسترده‌اي را در موارد زير انجام داده است
1) تعيين سهم استفاده از محصولات كشاورزي براي توليد اتانول، در گراني اين محصولات
2) تعيين ميزان كاهش قيمت محصولات كشاورزي در صورت ادامه توليد اتانول از محصولات كشاورزي در سطح سال 2007
3) ميزان كاهش قيمت محصولات كشاورزي در صورت ممنوعيت جهاني توليد اتانول از ذرت و ساير محصولات كشاورزي. مدل مورد استفاده در اين مطالعه (IMPACT) يك چارچوب مدل‌سازي تعادلي نسبي است كه تعامل بين عرضه محصولات كشاورزي، تقاضا و تبادل اين كالاها را در 115 كشور و كل جهان در بر مي‌گيرد. در اين مدل انواع تقاضا براي محصولات كشاورزي نظير استفاده به عنوان غذاي انسان، خوراك دام، سوخت زيستي و ساير تقاضاها مورد ملاحظه قرار مي‌گيرد. نتايج اين مطالعات به شرح زير اعلام شده است.
مقايسه‌اي بين قيمت محصولات كشاورزي و غذايي در دو حالت زير (شكل يك) سهم تقريبي توليد اتانول از اين محصولات در افزايش قيمت‌ها را نشان مي‌دهد
1- قيمت واقعي (بر مبناي تقاضاي واقعي براي غلات و محصولات كشاورزي براي توليد اتانول تا سال 2007)
2- قيمت محصولات بر اساس تقاضاي مدل‌سازي شده بر مبناي رشد توليد اتانول با نرخ رشد سال‌هاي 1990 تا 2000 ميلادي (قبل از آغاز رشد قيمت‌ها به دليل افزايش تقاضاي اتانول).
درصد سهم اتانول در افزايش قيمت در اين دوره از تفاوت قيمت دو سناريوي ياد شده در سال 2007 تقسيم بر افزايش قيمت واقعي بين سال 2000 و 2007 به دست مي‌آيد. بر اين اساس توليد اتانول از ذرت و محصولات كشاورزي به‌طور ميانگين سهمي برابر با 30درصد در افزايش قيمت‌هاي جهاني «غذا» داشته است.
اين سهم در مورد محصولات مختلف متفاوت است. تعجب‌آور نيست كه اين سهم در مورد ذرت 39درصد بوده است. توليد اتانول از ذرت موجب افزايش 21درصدي قيمت برنج و 22درصدي قيمت گندم بوده است.
همين مطالعه نشان مي‌دهد كه در صورت ادامه توليد اتانول از محصولات كشاورزي در سطح سال 2007 (بدون رشد) در تمام كشورها، قيمت ذرت تا سال 2010 به ميزان 6درصد و تا سال 2015 به ميزان 14درصد كاهش خواهد يافت. اما چنانچه دنيا تصميم بگيرد كه استفاده از محصولات كشاورزي براي توليد اتانول را به‌طور كل ممنوع كند، در اين صورت در مدت كمتر از 5/1 سال (تا سال 2010) قيمت جهاني ذرت 20درصد و قيمت جهاني گندم 8درصد كاهش خواهد يافت.(شكل دو)
اما به نظر مي‌رسد كه توليد الكل از مواد غذايي براي استفاده به عنوان مكمل در سوخت مورد نياز خودروها نه‌تنها متوقف نخواهد شد بلكه جنبه‌هاي خطرناك‌تري را هم پيدا كرده است. اخيرا يكي از كمپاني‌هاي ژاپني طرح استحصال الكل از برنج را تقديم دولت ژاپن كرده است. دولت ژاپن بيش از 5/8 ميليارد ين براي توليد سوخت زيستي اختصاص داده است.
ادامه توليد اتانول از ذرت با وجود عدم‌صرفه اقتصادي
با وجود افزايش بي‌سابقه قيمت نفت، توليد اتانول از ذرت يا ساير محصولات كشاورزي هنوز توجيه اقتصادي كوتاه مدت ندارد. اما به دليل روشن اهميت استراتژيك سوخت براي كشوري مثل آمريكا، دولت اين كشور با پرداخت يارانه‌هاي هنگفتي كه مي‌تواند هزينه ساليانه چند كشور آفريقايي را تامين كند به دنبال توسعه اين صنعت است. توليد ذرت يكي از فعاليت‌هايي است كه بيشترين مقدار يارانه دولت آمريكا به آن اختصاص دارد. در حالي‌كه ميانگين يارانه اعطا شده به كشت ذرت بين سال‌هاي 2000 تا 2004 برابر با 5/4 ميليارد دلار بود، در سال 2005 اين يارانه بيش از دوبرابر شد و به 4/9 ميليارد دلار رسيد. با توجه به سهم ذرت در توليد اتانول، بيش از 4/1 ميليارد دلار يارانه فقط از محل خود ذرت (به عنوان ماده اوليه) به توليد اتانول اختصاص پيدا مي‌كند. كل يارانه اختصاص داده شده از سوي دولت آمريكا به توليد اتانول از ذرت در سال 2006 معادل 8/6 ميليارد دلار تخمين زده مي‌شود.
نتيجه‌گيري و پيشنهادها
قيمت‌هاي جهاني محصولات غذايي افزايش چشمگيري داشته‌اند و با وجود توقف نسبي رشد قيمت‌ها دور جديدي از افزايش قيمت‌ها قابل پيش‌بيني هستند.
افزايش قيمت‌هاي محصولات كشاورزي و غذايي در كشورهاي مختلف متفاوت بوده است. در آمريكا و كشورهاي اروپايي كمتر و در ايران بيش از افزايش آن در جهان بوده است. با وجود ادعاي خوداتكايي بيش از 94درصدي توليد محصولات غذايي در ايران از سوي وزير محترم جهاد كشاورزي تاثير بيش از صددرصدي قيمت‌هاي داخلي از افزايش قيمت‌هاي جهاني بيانگر وجود علل داخلي است كه با توجه به بارندگي‌هاي مناسب و ساير عوامل اقليمي سال گذشته مي‌تواند بيانگر ناكارآمدي مديريت بخش كشاورزي و بازرگاني كشور باشد. اعتبار اين نتيجه‌گيري با توجه به افزايش واردات گندم، جو، برنج، شكر، حبوبات، سيب‌زميني، ذرت، گوشت، روغن، دانه‌هاي روغني و ميوه در سه سال منتهي به 1386 در مقايسه با سه سال پيش از آن تقويت مي‌شود. خشكسالي دليل كمبود و گراني غذا در ايران نيست زيرا در سال‌هاي 1385 و 1386 كه پرباران‌ترين سال‌هاي كشور بودند نيز بيشترين واردات محصولات غذايي و در برخي موارد (مانند سيب‌زميني) بيشترين قيمت‌ها را تجربه كرديم. خشكسالي بهانه‌اي براي مديريت بخش كشاورزي براي سرپوش گذاشتن بر ناتواني‌ها و ناكارآمدي‌هاست.
عوامل متعددي در اين افزايش قيمت‌هاي جهاني نقش داشته‌اند كه عمده‌ترين آنها عبارتند از: كاهش ذخاير استراتژيك غلات به دليل پيشي گرفتن مصرف از توليد، افزايش قيمت حامل‌هاي انرژي، كاهش ارزش دلار در برابر ساير ارزهاي عمده، عوامل نامساعد اقليمي و توليد اتانول از ذرت و بيوديزل از دانه‌هاي روغني.
افزايش 300درصدي توليد اتانول و افزايش سهم ذرت در اين توليد و افزايش 1100درصدي توليد بيوديزل نقش عمده‌اي در جايگزيني كشت با برخي از ساير محصولات، تخريب جنگل‌ها و مراتع و در نهايت گراني محصولات كشاورزي و مواد غذايي داشته است.
ادامه افزايش قيمت‌هاي جهاني سوخت‌هاي فسيلي، عزم جدي كشورهاي صاحب فناوري براي پيشگيري از دسترسي كشورهاي جهان سوم و توسعه استفاده از انرژي هسته‌اي توجه بيشتر به استفاده از سوخت‌هاي جايگزين و تجديد پذير را اجتناب ناپذير كرده است.
با وجود تاثير سوء بر محيط زيست و با وجود تاثير غير قابل اجتناب بر كمبود عرضه ذرت و دانه‌هاي روغني و در نتيجه گراني اين محصولات و به دنبال آن ساير محصولات غذايي، توليد اتانول از ذرت و بيوديزل از دانه‌هاي روغني به‌طور تصاعدي افزايش خواهد يافت.
افزايش قيمت‌هاي جهاني محصولات كشاورزي تاثير اجتناب ناپذيري بر قيمت محصولات كشاورزي و مواد غذايي در داخل كشور خواهد داشت.
توقف واردات بي‌رويه محصولات كشاورزي نظير شكر و ميوه كه تاثير تخريبي غير قابل جبراني را بر خوداتكايي در اين بخش برجاي گذاشته‌اند يك فوريت است. الزام دولت به صادرات مجدد شكرهاي اضافي وارداتي براي نجات صنعت قند و شكر ضروري است. واردات محصولات غذايي (به جز در حد ضروري در مورد برخي محصولات نظير گندم، روغن نباتي و خوراك دام) راهكار خادمانه‌اي نيست و موجب تخريب زيرساخت‌هاي توليدي كشور (مانند صنعت يكصد ساله قند وشكر) و تشديد افزايش قيمت‌ها خواهد شد.
اصلاح و تقويت مديريت ارشد بخش كشاورزي و استفاده از نيروهاي علمي و كارآمد، اصلاح و تقويت تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي و نيل به خودكفايي در توليد محصولات كشاورزي استراتژيك و توسعه صادرات محصولات با مزيت نسبي با تكيه بر دانايي‌محوري و دانش بنياني يك فوريت است. تزريق ميلياردها دلار ارز نفتي براي واردات مواد غذايي و جبران ناكارآمدي مديريت بخش كشاورزي در سه سال گذشته راهگشاي توليدبخش و كاهش قيمت محصولات غذايي در ميان مدت نخواهد شد. استفاده از روش‌هاي پيشرفته علمي به ويژه بيوتكنولوژي، مهندسي ژنتيك و استفاده از محصولات تراريخته براي توليد محصول با كيفيت بهتر و كميت بيشتر ضروري است. توليد و كشت محصولات تراريخته در داخل كشور طي دو سال اخير به‌طور كامل متوقف شده ولي واردات و مصرف محصولات تراريخته همچنان افزايش يافته است.
دولت و به ويژه مسوولان وزارت جهاد كشاورزي ضمن توسعه تحقيقات در داخل كشور در مورد فناوري‌هاي جايگزين به ويژه سوخت‌هاي تجديدپذير (و حتي توليد سوخت زيستي و بيوديزل از ذرت و دانه‌هاي روغني و به ويژه ضايعات كشاورزي)، بايد در مجامع بين‌المللي به ويژه از طريق سازمان خواروبار جهاني در مورد ادامه «تبديل غذا به سوخت» و تاثير آن بر زندگي صدها ميليون انسان اعتراض رسمي نموده و از طريق طرح موضوع در مجمع عمومي سازمان ملل متحد درصدد ايجاد محدوديت در مقابل اين عمل برآيند. پشتيباني كشورهاي جهان سوم از اين پيشنهاد مفروض است.
* متخصص بيوتكنولوژي كشاورزي و ايمني زيستي
يکشنبه 27 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: واحد مرکزي خبر]

[مشاهده در: www.iribnews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 347]