«زمينه‌هاي جنبش مشروطه» در گفت‌وگو با دكتر ملكوتيان نارسايي‌هاي انقلاب مشروطه در انقلاب اسلامي حل شد اولين درخواست روحانيون مشروطه،تاسيس عدالتخانه بود

واضح آرشیو وب فارسی:ايسنا: *«زمينه‌هاي جنبش مشروطه» در گفت‌وگو با دكتر ملكوتيان* *نارسايي‌هاي انقلاب مشروطه در انقلاب اسلامي حل شد *اولين درخواست روحانيون مشروطه،تاسيس عدالتخانه بود

خبرگزاري دانشجويان ايران - تهران
سرويس: تاريخ

جنبش مشروطه ايران مجموعه كوشش‌ها و رويدادهايي است كه در دوره مظفرالدين شاه قاجار و سپس محمدعلي شاه قاجار براي تبديل حكومت استبدادي به حكومت مشروطه رخ داد. جنبشي كه در قرن سيزدهم هجري پديد آمد و منجر به تشكيل مجلس شوراي ملي و تصويب اولين قانون اساسي ايران شد. قانون اساسي كه در آخرين روزهاي زندگي مظفرالدين شاه به امضاي او رسيد.

جنبش تنباكو در شرايط ويژه اجتماعي، سياسي، اقتصادي و نظامي صورت پذيرفت

دكتر مصطفي ملكوتيان در گفت‌وگو با خبرنگار تاريخ ايسنا به مناسبت 14 مرداد سالروز صدور فرمان مشروطيت در بررسي بسترها و زمينه‌هاي اجتماعي و سياسي اين تحول سياسي اجتماعي در ايران با بيان اينكه براي بررسي زمينه‌هاي انقلاب مشروطه بايد به بررسي جنبش تنباكو پرداخت گفت: «جنبش تنباكو در شرايط ويژه اجتماعي، سياسي، اقتصادي و نظامي صورت پذيرفت. اين شرايط، در سال 1285 كه انقلاب مشروطه به وقوع پيوست، با تغييراتي در زمينه اعطاي امتيازات همچنان بر جامعه ايران حكمفرما بود.»

ملكوتيان اظهار كرد: «مجموعه‌اي از موارد مانند شكست ايران در دو جنگ با روسيه و برقراري كاپيتولاسيون و از دست رفتن قسمت‌هاي زيادي از خاك ايران در شمال و شرق، امتيازات روس‌ها و انگليسي‌ها و اخذ قرضه‌هاي اسارت‌بار از آنها، ظلم و جور عمال حكومت و مسافرت‌هاي زائد و پرخرج شاه و صدر اعظم به اروپا، فشار شديد مالياتي، اعمال تبعيض مالياتي و گمركي به تجار و توليدكنندگان ايراني در مقابل خارجيان و نگراني و نفرت مردم از ترتيب اداره كشور زمينه‌هاي نارضايتي را فراهم كرده بودند.»

در وقوع انقلاب مشروطه سه دسته علل سياسي، اقتصادي و فكري نقش داشتند

وي با بيان اينكه در آن دوره از دهقانان كه 80درصد جمعيت را تشكيل مي‌دادند، حدود چهل نوع ماليات اخذ مي‌شد اضافه كرد: «تلاش‌هاي مراجع مذهبي در زمينه آگاه ساختن مردم، توسعه ارتباط بين ايران و اروپا و روزنامه مانند "قانون"، "ثريا" و "پرورش" كه برخي در داخل و برخي در خارج منتشر شده و وارد كشور مي‌گرديدند و از اداره امور شكايت داشتند به جز روزنامه "اختر" كه نسبتا معتدل بود و حركت موفقيت‌آميز جنبش تنباكو نيز همگي از علل وقوع انقلاب مشروطه بودند. به طور كلي در وقوع انقلاب مشروطه سه دسته زمينه و علل سياسي، اقتصادي و فكري نقش داشتند.»

ملكوتيان ادامه داد: «در زمان امين‌السطان، فردي بلژيكي به نام مسيونوز به عنوان رييس گمركات ايران منصوب شد. نفوذ نور به زودي از حد گمركات فراتر رفت و او تقريبا به صورت وزير ماليه درآمد. با كنترل عناصر بلژيكي بر گمرك ايران، شكايات گسترده‌اي از تجار ايراني مي‌رسيد كه به آنها در مقابل خارجي‌ها به ويژه روش‌ها كه با بلژيكي‌ها روابط نزديكي داشتند، تبعيض قائل مي‌شوند. آنها كه اكنون بايد حقوق گمركي بيشتري مي‌پرداختند از اين بابت شاه، صدر اعظم و خارجي‌ها را سرزنش مي‌كردند.»

اين دانشيار گروه علوم سياسي دانشگاه تهران تصريح كرد: «امين‌السطان همچنين دو وام بزرگ از روس‌ها گرفت. در وام اول ايران تعهد كرد كه تمام بدهي خود را به انگلستان بپردازد و از اين به بعد نيز بدون جلب رضايت روس‌ها از كسي قرض نكند و در مقابل وام دوم، امتيازات اقتصادي عمده‌اي به روس‌ها اعطا كرد؛ به علاوه روس‌ها بر امضاي يك معاهده گمركي كه نهايتا در سال 1902 به امضا رسيد، اصرار داشتند. بر اساس اين معاهده به اقلام اصلي وارداتي از روسيه تعرفه‌اي كمتر از 5درصد ارزش كالا كه مرسوم زمان بود، بسته مي‌شد. وام‌هاي فوق و درآمد ناشي از گمركات بيشتر صرف سه سفر شاه به اروپا در خلال سال‌هاي 1900 تا 1907 شد و شرايط اقتصادي بيش از پيش رو به وخامت نهاد.»

وي افزود: «در اين شرايط نارضايتي از سلطه افراد بيگانه بر گمرك و افزايش نفوذ روس‌ها كه با اعطاي وام‌ها و در مقابل دريافت امتيازات اقتصادي صورت مي‌گرفت، كم كم فشار مخالفان به حدي رسدي كه توانستند در سال 1903 به عزل امين السلطان از كار كه اكنون به بالاترين لقب يعني اتابك دست يافته بود، كمك كنند.»

ملكوتيان گفت: «شاه عين الدوله را به صدات اعظمي برگزيد اما نارضايتي‌ها پايان نيافت. تشكيل انجمن‌هاي مخفي مخالفان و پخش شب نامه‌ها و جزوه‌هاي تحريك‌آميز ضد دولتي و انتشار نوشته‌هاي انتقادي كه به زبان فارسي در خارج از كشور به چاپ مي‌رسيد گسترش يافت.»

شكست روسيه از ژاپن به مردم جسارت و روحيه مقابله بخشيد

وي خاطرنشان كرد: «در اين زمان دو حادثه كه براي روسيه اتفاق افتاد به مردم جسارت و روحيه بخشيد. ايرانيان مي‌دانستند كه روس‌ها به دليل حفظ منافعشان در مقابل تلاش‌هايي كه براي سرنگوني يا تضعيف حكومت قاجاريه صورت پذيرد خواهند ايستاد اما شكست روسيه از ژاپن(1904) و ديدن اينكه يك كشور كوچك آسيايي كه قانون اساسي داشت بر يك قدرت غول پيكر اروپايي بدون قانون اساسي پيروز شده بود و به علاوه وقوع تحولات انقلابي در روسيه(1905) ترس آنها از مقابله با روس‌ها را ريخت.»

اين دانشيار گروه علوم سياسي دانشگاه تهران ادامه داد: «در سلسله حوادث دو واقعه بر آتش نفت ريخت: اول ، عمل نوز در به تن كردن لباس روحانيت جهت توهين كه باعث هياهوي عجيبي در شهر و بسته شدن بازار و تجمع مردم در كنار روحانيان شد و دوم، چوب و فلك كردن دو نفر از بازرگانان محترم به جرم اينكه قيمت شكر را گران كرده و حاضر به فروش شكر به قيمت تعيين شده نبوده‌اند؛ البته آن‌دو اصرار داشتند كه افزايش قيمت شكر به دليل افزايش بهاي شكر وارداتي بوده است.»

درخواست اوليه روحانيون تاسيس عدالتخانه بود

ملكوتيان تاكيد كرد: «تحصن‌هاي چندي توسط گروه‌هاي بزرگي از علما، بازاريان، تجار و غيره در مكان‌هاي مختلف صورت گرفت. درخواست اوليه روحانيون تاسيس عدالتخانه بود كه مورد پذيرش شاه قرار گرفت اما چون بدان عمل نشد و خشونت عمال حكومتي عليه مردم نيز ادامه يافت، خطباي مشهور و پرحرارتي مانند سيدجمال‌الدين اصفهاني و شيخ محمد واعظ با سخنراني عليه حكومت به طغيان انقلابي كمك كردند. اكنون معترضين علاوه بر عزل عين‌الدوله درخواست تاسيس مجلس شوراي ملي را داشتند در اوايل مرداد 1285 هـ.ش شاه عين الدوله را از كار بركنار و سپس با تاسيس مجلس موافقت نمود.»

در انقلاب مشروطه نقش علما بارز بود

ملكوتيان تاكيد كرد: «در انقلاب مشروطه نقش علما به طور كلي و علمايي مانند بهبهاني،‌طباطبايي، نوري و غيره بارز بود و علما رهبري نهضت مشروطه را در دست داشتند. اين موضوع دلايل زيادي داشت از جمله اينكه به دليل تماس‌هاي مداوم و متعدد مردم با علما مثلا در حل دعاوي، ازدواج، آموزش و روضه‌ها در حالي كه تماس مردم و حكومت در موقع ماليات‌گيري بود، علما به رهبران جنبش مشروطه تبديل شدند.»

وي افزود: «تصويب تمام موضوعات مهم از جمله قرض‌هاي خارجي و معاهدات بر عهده مجلس بود. بر همين اساس مجلس درخواست دريافت يك وام جديد از روسيه را رد و براي تشكيل يك بانك ملي شروع به برنامه ريزي كرد اما اين ماده متمم قانون اساسي كه بايد گروهي از مجتهدان مراقبت كنند تا مصوبات مجلس با قوانين اسلام ناسازگار نباشد، هرگز اجرايي نشد.»

ملكوتيان گفت: «از سوي ديگر هر چند مجلس به زودي مورد هجوم قرار گرفت و در اكثر موارد به صورت يك ارگان تشريفاتي به كارش ادامه داد، اما اصل وجود قانون اساسي و وجود مجلس كه هميشه و حتي در سخت‌ترين دوره‌ها نيز برقرار بود و در مقاطع خاصي وجود تعدادي از نمايندگان مخالف دولت در آن تاثيرات سياسي مهمي در تاريخ معاصر از خود به جا گذارد.»

وي اضافه كرد: «برخي معتقدند مدرنيزه شدن فرهنگ سياسي در ايران به معني داشتن قانون اساسي، مجلس، راي دهي و غيره توسط يك انقلاب سياسي يعني انقلاب مشروطه صورت گرفته است. يك تاثير مهم شكست انقلاب مشروطه عبارت بود از درسي كه بعدها انقلابيون مذهبي از آن واقعه گرفتند مبني بر اينكه تا از پاي در آوردن كامل نظام شاهنشاهي و كنترل كامل بر دستگاه قدرت نبايد از پاي بنشينند و به عناصري كه نمي‌شناسند نبايد بيش از حد اعتماد كنند.»

انقلاب مشروطه در حد يك حركت انقلابي عميق نبود

بسياري از نارسايي‌هايي كه انقلاب مشروطه را ناكام گذاشت درانقلاب اسلامي حل شد

وي در توضيح علل شكست انقلاب مشروطه به ايسنا گفت: «انقلاب مشروطه اساسا در حد يك حركت انقلابي عميق نبود. ايدئولوژي حاكم بر آن عميق و اصيل نبود و از سويي در صف انقلابيون اختلافات جدي وجود داشت و نيروهاي انقلابي برنامه‌اي براي رژيم جايگزين نداشتند؛ اما انقلاب اسلامي پيروز شد زيرا ساختاري مستحكم و برآمده از فرهنگ مردم ايران بود و بسياري از مشكلات و نارسايي‌هايي كه انقلاب مشروطه را ناكام گذاشت در انقلاب اسلامي ايران حل شده بود.»

گفت‌وگو از خبرنگار ايسنا: حميده صفامنش

انتهاي پيام
يکشنبه 13 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: ايسنا]

[مشاهده در: www.isna.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 149]