من هیچگاه کسل نمی‌شوم زیرا…

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: خورخه لوئیس بورخس در ۱۸۸۹ در آرژانتین به دنیا آمد «در پانزده سالگی بنا به تصمیم خانواده اش ساکن اروپا شد. پس از مراجعت بـه آرژانتین(۱۹۲۳) فعالیت ادبی خود را با انتشار متناوب چند مجموعه شعر و نثر آغاز کرد.» برخی از ویژگی های آثار او را می‌توان تخیل سرشار، عدم وابستگی سیاسی و ایدئولوژیک خاص، وسعت دانش ادبی و فلسفی به شمار آورد. خـودش می‌گوید: «من هیچگاه کسل نمی‌شوم زیرا همواره در حال بودنم» این جذبه و حس وجود داشتن که تجربه و معنا را در خود گرد می‌آورد، زمینه ی اصلی غنای آثار بورخس است. مسئله بده بستان ها و تأثیر و تأثرها در ادبیات موردی تازه نیست. خود بورخس به ادبیات مشرق زمین و به ویژه ایران علاقه ویژه ای داشته است و در بسیاری از آثار خود از این چشمه فیاض بهر ه ها برده است. بورخس کتاب هزار و یکشب را یکی از گنجینه های بزرگ ادبیـات جهان به شمار می‌آورد و آن را از دیدگاههای زیادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. مثلاً در مورد رؤیا در هزار و یک شب می‌نویسد :

«رؤیا بینی یکی از موضوعاتی است که در هزار و یک شب توجه خاصی به آن مبذول شده است به عنوان نمونه می‌توان به قصه ی دو رؤیا بین اشاره کرد. مردی در قاهره خواب می‌بیند صدایی به او می‌گوید که به اصفهان برود و گنجی را که در انتظار اوست بیابد. سفر طولانی و پرمشقت را تحمل می‌کند و سرانجام به اصفهان می‌رسد به علت خستگی زیـاد در ایـوان مسجدی دراز می‌کشد تا قدری استراحت کند غافل از آنکه در میان جمعی از دزدان است مرد مسافر به همراه دزدان دستگیر شده و به نزد قاضی می‌رود. قاضی از او سـؤال می‌کند که به چه منظوری به اصفهان آمده است مرد مصری داستان خود را می‌گوید. قاضی به شدت به خنده می‌افتد و در حالی که تلاش می‌کند قهقهه خود را مهار کند به او می‌گوید : ای مرد ابله و ساده لوح من تاکنون سه بار رؤیای خانه ای در قاهره را دیدم که در پشت آن باغچه ای است و در آن باغچه ساعتی آفتابی و نیز چشمه گنجی مدفون است. من هرگز کم ترین اعتباری بـرای این دروغ قائل نشده ام این پول را بگیر و هرگز به طمع گنج به اصفهان باز نگرد.»

در مورد خیام بورخس معتقد است که روح خیام بعد از هفت قرن در شاعر انگلیسی زبان به فیتز جرالد حلول کرده است. «شاید روح عمر(خیام) در حدود سال ۱۸۵۷ در جسم فیتز جرالد حلول کرده باشد در رباعیات می‌خوانیم که تاریخ جهان چیزی جز اندیشه و اراده ی خدا نیست که عینیت می‌یابد و خدا در آن می‌نگـرد بـا این شیوه تفکر که نام فنی آن وحدت وجود است. به ما اجازه می‌دهد این اعتقاد را داشته باشیم که احتمالاً فیتز جرالد شاعر ایرانی را باز آفریده است.» در مورد منطق الطیر عطار بورخس چنین می‌نویسد :«حماسه ی عرفانی است مرغانی در طلب شاه خود، سیمرغ پـرواز می‌کنند و هفـت دریـا را در می‌نـوردند تا سرانجام به مقصد او می‌رسند و در می‌یابند که خود سیمرغ همه آنان و هریک از آنان است».
من هیچگاه کسل نمی‌شوم زیرا...می‌توان به تأثر گوته و آندره ژید از حافظ نیز اشار کرد و نیز می‌توان به تأثیرپـذیـری ادبیات معـاصـر ایران از ادبیات اروپا و آمریکـا اشـاره کرد. بـه عنوان نمونه می‌توان از تأثیر “خشم و هیاهو” اثر فاکنر بر “سمفونی مردگان” عباس معروفی و یا “خاک خوب” اثر برل باک بر “جای خالی سلوچ” و نیز تأثیرپذیری “تریا در اغما” اثر اسماعیل فصیح از رمان “خورشید همچنان می‌درخشد” اثر همینگوی اشاره کرد.

بورخس یکی از پست مدرنیست های مشهور است. قبل از وارد شدن به بحث پست مدرنیسم و اندیشه های بورخس آوردن چند جمله ای در مورد مدرنیسم ضروری می‌نماید تا روشن شود که چرا پست مدرنیسم مطرح شد و هدف آن چه بوده است.

مدرنیسم بر مطلق گرفتن علوم تجربـی و تکـامل تاریـخ انـدیشه و پیشرفت بی پایان بشر استوار بود. «پیشرفتی که تصور می‌شد سرانجام او را از قیود مذهبی رها خواهد کرد»در واقع مدرنیته را می‌توان «عمدتاً به معنی ارج گذاری و به رسمیت شناختن آگاهی به عنوان نیروی متکی به خود نامید. در اندیشه ی مدرنیست ها “معیار تحقیق حقیقت چیزی است که به طور تجربی قابل آزمایش و بررسی می‌باشد.»
«جیمز جویس و موریس بلانشو از رمان نویسان مدرنیست هستند.»
تعریف مدرنیسم و پست مدرنیسم به طور مستقل و جدا از هم چندان کار ساده ای نیست زیرا مرز میان این دو اصطلاح نیز با توجه به کاربردهای متفاوت آن با هم فرق می‌کند.« امبرتواکو از نظریه پردازان پست مدرنیست و رمان نویس مشهور چنین می‌گوید : “من معتقدم که پسامدرنیسم گرایشی نیست که به لحاظ تقویمی‌قابل تعریف باشد، بلکه یک مقوله ی ایده آل یا بهتر بگویم یک راه و رسم هنری، یک شیوه ی عمل کرد است.»

آقای سیروس شمسیا در کتاب نقد ادبی خود در بحث از پسامدرنیسم می‌نویسد :
«سخن پست مدرنیست ها به صورت خلاصه این است که نباید خود را محدود به استفاده از ابزار و امکانات عصر مدرنیسم کرد بلکه از دوره های پیشین هم می‌توان استفاده کرد. به نظر آنان مدرنیست ها از گذشته بریده اند و این زیان بار است از امکانات گذشته می‌توان به عنوان ماده ی خام استفاده کرد. از گذشته می‌توان برای امروز ارمغان آورد.»

طبیعی است که پست مدرنیسم یک شیوه ی نگرش است و در کشورهای مختلف ویژگی خودش را خواهد داشت. در اروپا فرانتس کافکا ، (نویسنده ی رمان های قصر، محاکمه، مسخ و. ..) ساموئل بکت (نویسنده ی آثاری چون مالون می‌میرد، در انتظار گودو و. ..) امبرتواکو (نویسنده ی رمان های نام گل سرخ، جزیره ی روز پیشین و. ..) در آمریکا دکترف (نویسنده ی رمان هایی مثل رگتایم، بیلی باتکیت) در ترکیه لطیفه تکین نویسنده رمان های (مرگ عزیز بیعار، شمشیرهای یخی) و فریت ادگو (نویسنده ی چند رمان و مجموعه داستان “در قایق” و. ..) در آمریکای لاتین گابریل گارسیا مارکز (صد سال تنهایی، پاییز پدر سالار و. ..) خورخه لوئیس بورخس (هزار توهای بورخس، کتابخانه ی بابل و. ..) میگل انجل استور یاس نویسنده ی رمان های (آقای رئیس جمهور، پـاپ سبـز و. ..)، خـوان رولفو نویسنـده ی رمـان های (پدرو پارامو و. ..) و خیلی نویسندگان دیگر در سراسر دنیا به روش پست مدرنیستی می‌نویسند. هر کدام از این نویسندگان از ویژگی مشترک برخوردارند :
من هیچگاه کسل نمی‌شوم زیرا...عدم قاطعیت ، تناقض و عدم انسجام. اما هر یک با توجه به محیط زندگی خود طیف های رنگارنگی از این شیوه ارائه می‌دهند. در بیشتر کشورهای آسیایی و آمریکایی لاتین پست مدرنیسم جلوه ی خود را در رئالیسم جادویی ارائه می‌دهد. مارکز در مورد شیوه نوشتن خود چنین می‌گوید : «یکی از مشکلات بسیار جدی کاربرد واقعیت ها در ادبیات آمریکای لاتین نارسایی واژه ها است. برای توصیف و سنجش وسعت واقعیت های موجود در آمریکای لاتین باید که نظام واژگانی تازه ای را پی ریخت. در نواحی مرتفع آمازون نهر آبی چنان داغ جاری است که می‌توان تخم مرغی را در عرض پنج دقیقه در آن آب پز نمود و نیز منطقه ای وجود دارد که اگر در آنجا با صدای بلند حرف بزنی دیوارها همه فرو می‌ریزد. در جایی در امتداد سواحل کارائیب در کلمبیا من خودم مردی را دیدم که در برابر گاوی که کرم در گوش داشت خاموش دعا می‌خـوانـد و بعـد بـه عینـه دیـدم که کـرمها یکی یکی بیرون می‌آمدند و بر زمین می‌افتادند.»

در ایران دکتر غلامحسین ساعدی پیش از مارکز به شیوه رئالیسم جادویی دست یافت و رمان عزاداران بیل را با این شیوه به نگارش درآورد. سایر رمانهای ساعدی “توپ”، “غـریبه در شهر”، “ترس و لرز” و داستان های کـوتـاه او (واهمه های بی نام نشان، گور و گهواره و. ..) نیز با این شیوه پرداخت شده است. نمونه ی بسیار کوتاهی از کتاب عزاداران بیل می‌آوریم.
«کدخدا ایستاد و گوش داد : صدای زنگوله از بیرون شنیده می‌شد، صدای خفه و مضطربی که دور می‌شد و نزدیک می‌شد و دور ده چرخ می‌زد پنجره ها همه تاریک بود. بیلی ها خوابیده بودند آنها هم که بیدار بودند نشسته بودند توی تاریکی و مهتاب را تماشا می‌کردند.»

صدای زنگوله در قسمتهای بعدی رمان تبدیل به خبر مرگ می‌شود. بعضی از نویسندگان امروزی ایران بین رئالیسم جادویی و پست مدرنیسم همانندی نمی‌بینند مثلاً آقای ابوتراب خسروی نویسنده رمان “اسفار کاتبان” وقتی به او می‌گویند از فضای بومی‌خودش استفاده می‌کند و حتی به رئالیسم جادویی می‌رسد می‌گوید : «البته من نسبت به رئالیسم جادویی در کارهای خودم مخالف هستم» اما وقتی رمان او را بعنوان اولین رمان پست مدرنیستی معرفی می‌کنند اعتراض نمی‌کند.

معمولاً نویسندگان امروز ایران را اعتراف به تأثیرپذیری شان از آثار دیگران اکراه دارند به عنوان نمونه آقای محمدرضا صفدری نویسنده رمانهای سیاسنبو و تیله آبی در جواب تأثیرپذیری از دیگران می‌گوید :« استناد کردن به کالوینو یا بورخس خنده دار است. زیبایی درخت برای من ایرانی و آن آرژانتینی و آن دیگری یکسان است.»

خانم منیرو روانی پور در پاسخ خود در مورد تـأثیرپذیـری از دیگـران حـد اعتدال را حفظ می‌کند : «من جواب مـارکز را موقتاً از او به عاریه می‌گیرم، جـوابی که به خبرنگـار داده بود وقتی به او گفتند که تحت تأثیر فاکنر است. ببینید حال و هوای جنوب محل اتفاقـات رمـان های فاکنر شباهت زیـادی به حال و هـوای منطقـه ی مـوزخیز ماکوندو (محل حوادث رمان صد سال تنهایی) دارد. خوب در این مناطق مردم باورها و افسانه های خودشان را می‌سازند اگر دو منطقه ی جغرافیایی آنقدر به هم نزدیک است که گاهی واکنش واحدی را طلب می‌کند گناه من نیست به هر حال من نمی‌توانم جفره (محل حوادث رمان اهل غرق) را نادیده بگیرم چـون ماکوندو هست، در ثانی مگر بهترین نویسندگان ما از رئالیسم و جریان سیال ذهنی نویسندگان خارجی استفاده نکرده اند، اگر گورگی، داستایفسکی و شولوخف نبودند کلیدر هم نوشته نمی‌شد. اینکه یکی از رئالیسم جادویی استفاده کند برای بیان حرفهای خودش ایرادی ندارد مگر اینکه خواسته باشد ادا و اصول درآورد.
می‌دانید من از سبکهای مختلفی استفاده می‌کنم تا حرفم را بزنم فقط امیدوارم که بتوانم ایرانی باقی بمانم.»
من هیچگاه کسل نمی‌شوم زیرا...روانی پور واقعیتی را از زبان مارکز بیان کرد که نه قابل انکار است و نه نیازی به انکار آن هست. تشابه فرهنگ کشورهایی مثل آمریکای لاتین، ترکیه و ایـران و دغدغه های مشترک، طبیعتاً چنین شباهت هایی را به وجود خواهد آورد. اما تأثیرپذیری هم چه عمدی باشد و چـه غیـرعمـدی، چنـانکه هدف تقلید نباشد از ارزش آثار چیزی نمی‌کاهد. در بخش بعد به شباهت ها و یا تأثیرپذیریهایی که میان آثار بورخس و نویسندگان ما دیده می‌شود می‌پردازیم.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 473]