مبادي ومباني بسط نوآوري در دانشگاه ها

واضح آرشیو وب فارسی:کيهان: مبادي ومباني بسط نوآوري در دانشگاه ها
محمد عبداللهي
1 - مقام معظم رهبري در بخشي از پيام نوروزي خود در سال جاري تأكيد كردند:« ... واما امسال سالي است كه ما اميدهاي زيادي به حركت و تلاش در اين سال بسته ايم... در عرصه داخلي آنچه مورد نياز است، پيدا كردن راه هاي ميان بر، همراه با تدبير و درايت و حكمت است؛ ما نمي توانيم آرام و معمولي حركت كنيم؛ بايد با شتابي حساب شده و منظم ومنضبط پيش برويم. بايد بتوانيم كارهايي را كه براي نسل هاي آينده ماندگار خواهد بود انجام بدهيم... من براي اين سال دو چيز را انتظار مي برم؛ يكي اينكه در همه بخش هايي كه گفتيم بايد «نوآوري» بوجود بيايد... هر كدام نياز دارند در كار خود و در عرصه فعاليت خود «نوآوري» كنند؛ اين نقطه اولي است كه مورد نياز ماست».1
آغاز سال 1387 با رويكرد ايجاد « خيزش عمومي» براي حركتي پرشتاب و با انتظار ايجاد «نوآوري» در همه عرصه هاي اجتماعي، فرهنگي و سياسي كشور، فصل نويني از حيات ملت ايران را رقم مي زند، كه حاوي نكاتي بس حائز اهميت است . گرچه شعار «نوآوري» را بايستي نماد انتظار مقام معظم رهبري در اين سال دانست و با تمام توان براي تحقق آن همت گمارد، اما همانگونه كه ايشان نيز در سخنراني هايشان در استان فارس اشاره فرمودند، اساس انقلاب اسلامي و فصول مختلف آن ، همه در زمره نوآوري هاي قرن اخير بوده اند . مروري اجمالي بر تاريخ معاصر ايران در دوران قبل و پس از انقلاب نيز اين واقعيت را بخوبي آشكار مي سازد. و آنچه در اين نگاه تاريخي برجسته مي نمايد ، نقش ويژه «دانشگاه» و به تعبير دقيق تر «جنبش دانشجويي مسلمان و انقلابي» در مجموعه حركت هاي اعتلايي ملت ايران است.
حركت هاي انقلابي و شورانگيز دانشجويان بويژه در سال هاي پاياني حيات رژيم پهلوي و نيز حضور پرشكوه و حماسي طيف گسترده اي از جوانان دانشجو در جهاد انقلابي «دفاع مقدس» و دفاع ثابت قدمانه از آرمان هاي عدالتخواهانه ضد آمريكايي و هويت ديني انقلاب، برگهاي زرين، خونين و جاوداني از حركت هاي انقلابي «جنبش دانشجويي ايران» در پيوند با انقلاب دين مدارانه و استكبار ستيزانه انبوه توده هاي مردم ايران به رهبري روحانيت شيعه رقم زده است.2
از سويي ژرف نگري و دورانديشي بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي، همواره نقاط حساس و تأثيرگذار بر تداوم حيات انقلابي و ثبات آتي كشور و ملت را نشانه رفته است! و در اين «نگرش نوآورانه» دانشگاه جايگاه ويژه اي دارد. تا حدي كه حضرت امام (ره) آنرا «مبدأ همه تحولات كشور » قلمداد نموده اند، صراحت اين فراز مهم از فرمايشات ايشان قلم را از هر تفسير و توضيحي بي نياز مي نمايد.
اثر بخشي تاريخي جنبش دانشجويي كشور ، حساسيت فوق العاده دانشگاه و نقش آن در تحولات كشور و انتظار رهبر معظم انقلاب در سال جديد، جهت ايجاد «حركت پرشتاب و مبتكرانه» در همه عرصه ها نگارنده را برآن داشت تا علاوه بر شمارش برخي نكات آسيب شناسانه در باب مقوله «نوآوري» ، راهكارهايي را براي دستيابي به اين اصل مهم در جنبش دانشجويي ارائه نمايد.
از آنجا كه بنيان هاي نظام آموزشي ما ، مبتني برفرض بنيادين شبه مدرنيسم روشنفكرانه ايران يعني «تقليد محض از مظاهر عقلانيت مدرن غربي» ، بدون هرگونه اجتهاد در مبادي و اصول آن و يا نقادي در روح و ساختارها و وجوه مختلفش بنا گرديده بود. پرورش ظرفيت انديشه نقاد وخلاق و ابداع گري نظري و تحقيقي و برعهده گيري كاركرد مهم آفرينش تئوريك وخلاقانه و ارتقاء بينش سالم و نقاد، نسبت به ماهيت تفكر و تمدن مدرن و مظاهر آن و نيز حركت در مسير رشد معنوي و اخلاقي، تربيتي و ديني از ضروريات اين دوران است.3
2 - مقوله نوآوري را بايستي در زمره «مهارتها» و «هنرمندي هاي» بشر دانست كه بن مايه آنرا «خلاقيت» ، «شجاعت»، «تدبير» ، «ميل به پيشرفت»، «رقابت» و در يك كلام، «ميل فطري بشر بر كمال خواهي» تشكيل مي دهد. بدون ترديد فقدان هنر «نوآوري» در بشر، جهان را در همان قرون ابتدايي زندگي متوقف مي ساخت. اما در كنار آموزه ها و فوايد بي شمار اين «موهبت الهي» در بسياري از برگ هاي تاريخ حيات بشر نقاط تاريكي مشهود است كه در اثر استفاده نا مطلوب و خارج از قواعد عقلاني و انساني از «نوآوري» حاصل گرديده اند . آنگاه كه «تفوق طلبي» بجاي «ميل به پيشرفت» نشسته و «جسارت و شجاعت» جاي خود را با «ظلم» تعويض نموده است و يا در شيوهاي تحصيل اين مقوله از مدار «اعتدال» فاصله گرفته شده و «افراط و تفريط» شيوه عمل گرديده اند ، اين نقاط سياه بر فرازهاي تاريخ حيات بشر نقش بسته اند.
از آنجا كه سخن در باب «دانشگاه» ونقش آفريني «جنبش دانشجويي» در مقوله «نوآوري» است ونقش اين دو در «فرهنگ سازي» ظهور و بروز جدي دارند، لازمست به مؤلفه هاي مؤثر توليد و تثبيت فرهنگ ، توجه ويژه اي مبذول گردد . در ذيل برخي ابعاد آسيب شناسانه اين مقوله مورد بررسي اجمالي قرار گرفته است:
1 - 2 - ا ز جمله اشتباهات فاحش و خطرآفريني كه ممكن است در باب «ايجاد شيوهاي نو» صورت گيرد ، اتخاذ شيوه هايي است كه بر «اصالت محتواي فرهنگ» خدشه وارد ساخته و به تعبيري «اجتهاد در برابر نص» تلقي گردد.
معدودي از تشكل هاي دانشجويي از بدو تحقق انقلاب اسلامي تاكنون به اين خبط اساسي مبتلا گرديده و تا بدانجا پيش رفته اند كه انقلابي را «عليه محتواي انقلاب» در خود بوجود آورده اند . نگاهي اجمالي بر عملكرد دفتر تحكيم وحدت از اواخر دهه 60 تاكنون ، صحت اين مدعا را در قالب يك سير نزولي نشان مي دهد. طرح گزاره هايي نظير «ضرورت پيشرفت» و «حركت متوازن با نظام جهاني» بهانه هايي است كه در نهايت شكافي عميق را ميان سيره اين تشكل و محتواي فرهنگ انقلاب پديد آوردند. و اين بهانه ها از سوي فعالين دفتر تحكيم نوعي «خيزش نوآورانه» تلقي مي شود.
«مقوله نوآوري» بيش از آنكه به «اهداف» بازگردد مربوط به «شيوه ها و روش ها» ست. به تعبير دقيق تر، اتخاذ تاكتيك نوين و شيوه هاي «ميان بر» و «سريع» در جهت تحقق «استراتژي هاي كلان» و دست يابي به «اهداف متعالي» است.
2 - 2 - التزام به «اعتدال حركتي» و پرهيز از هرگونه «افراط و تفريط» ، از جمله ديگر مؤلفه هاي ضروري و تأثيرگذار در مسأله «نوآوري» است. از آنجا كه تركيب جريان هاي دانشجويي متشكل از جوانان بوده و «هيجان» و «سرعت» از جمله خصال بارز جواني است، چنانچه اين خصيصه هاي فردي در مدار «اعتدال» و «تدبير» قرار نگيرند، ممكن است جاي خود را به «عجله» و «افراط و تفريط» داده وآثار نامطلوبي راباعث شوند.
3 - 2 - نگاه آرمان خواهانه دانشجويان ،گرچه از جمله ضروريات فعاليت هاي دانشجويي است، اما چنانچه با «مصالح كلان اسلامي و انقلابي» پيوند نخورد و در ظرف «مصالح و مفاسد» جاي نگيرد، چه بسا آثار نه چندان مطلوبي را در پي داشته باشد . گاهي اتخاذ برخي شيوه هاي نوين، در ادبيات يا رفتارهاي اعتراضي و واكنشي تشكل هاي دانشجويي ، حاوي اشتباهات اينچنيني است.
از سوي ديگر؛ «ضعف»، «رخوت» و «فقدان حساسيت هاي انقلابي» ، كه ريشه در عواملي نظير «جهل» ، «مصلحت انديشي» و يا «عافيت خواهي» برخي از جريان هاي دانشجويي داشته و از آن به «تفريط» تعبير مي گردد نيز به همان اندازه «افراط گري» مخرب و مضر هستند . عواقبي همچون «عقبگرد انقلاب ها» و «فاصله گرفتن از آرمان هاي انقلابي نخستين» در اثر چنين تفريط هايي حاصل مي گردد.
4 - 2 - «نقايص معرفتي و نواقص بينشي»، از جمله مواردي هستند كه غالبا به «خبط هاي روشي» مي انجامند. اين مثل معروف است كه «ضعف تئوريك، خطاي استراتژيك ايجاد مي كند». از اين رو، ريشه يابي اين آسيب را بايستي در بن مايه هاي معرفتي دانشجويان جست. اين قبيل نادانسته ها تشكل هاي دانشجويي را به چند آفت مبتلا مي سازد:
1 - 4-2 - ترديد در دفاع از ارزش ها: از آنرو كه بسياري از گزاره ها و مفاهيم بنيادين انقلاب در زمره معارف و واردات ذهني دانشجويان فعال در تشكل هاي دانشجويي قرار نگرفته و يا تثبيت نگرديده اند، بعضا موضوع «دفاع در برابر هجمه ها» نيز موضوعيتي نمي يابد. البته وجود شكاف نامحسوس ، ميان نسل دوم و سوم انقلاب نيز در اين ميان بي تأثير نبوده است.
2-4-2- گزينش شيوه هاي نامطلوب دفاعي: دست يازيدن به ابزارهاي نامطلوب براي تحقق اهداف و يا دفاع از ارزش ها ، آسيب هاي نهفته بسياري در خود دارد. تباين آشكار «رفتار اسلامي» و «غير اسلامي» نيز در انتخاب «شيوه هاي عمل» براي نيل به اهداف ، نمايان مي گردد. از آنرو كه اغلب آموزه هاي فرهنگ غرب، مبتني بر ليبراليسم است، اتخاذ شيوه عمل ماكياوليستي به راحتي در آن تجويز مي گردد. اما گفتمان اسلامي، مبتني بر اصول و اقتضائات خاص خود بوده و از اين روست كه «رعايت اخلاق» از جمله ضروريات آنست.در فرهنگ اسلامي، ابزارها و روش ها به همان اندازه مهم اند كه «اهداف» و تحقق آنها، حائز اهميت هستند. حال چنانچه جريان هايي دانشجويي، «نوآوري در روش هاي دفاع از ارزش ها» را با اين ملاحظات مهم همراه نسازند، بي شك از فرهنگ اسلامي فاصله گرفته اند.
متأسفانه اوراق تاريخ دوران اصلاحات، فعاليت هاي برخي تشكل هاي دانشجويي دگرانديش و اصلاح طلب را به نمايش مي گذارد، كه درمواردي با انتخاب «رويه هاي تندروانه» موجبات «حريم شكني»از مفاهيم ارزشي و اعتقادي ملت را باعث گرديده و باب «قداست زدايي از باورها و اعتقادات» را گشودند و اين ها همه نشأت گرفته از همان خبط بينشي و درنهايت روشي بوده است.
5-2 وجود قرابت زياد دربرخي مفاهيم كليدي و حساس ادبيات دانشجويي، در بسياري از اوقات، موجبات «اشتباه در برداشت صحيح» يا «خلط مبحث» را باعث مي گردد كه در نهايت منجر به اشتباه در انتخاب شيوه عمل مناسب خواهد شد.
از آن رو كه درسال جديد انتظار از جريان ها و تشكل هاي دانشجويي، سرلوحه قراردادن «نوآوري» درسيره حركتي است. لزوم «مرزشناسي مفاهيم» اين چيني و تبيين مفهوم دقيق آنها ضرورتي بيش از پيش مي يابد.
از جمله اين مفاهيم، موضوع «نوآوري» است كه تبايني آشكار با مقوله «بدعت»دارد. از اينرو و چنانچه شاخصه هاي «نوآوري» به درستي طرح نگردند، احتمال دچار شدن جريان هاي دانشجويي به «بدعت گذاري» فزوني خواهد يافت. براستي به همان اندازه كه «نوآوري» ضروريست، «بدعت گذاري» نيز تنفر برانگيز و مخرب است و عدم تداخل اين دو مقوله، موضوعي است كه تنها با تبيين دقيق و موشكافانه اين دو مفهوم قابليت پيشگيري دارد. همچنين مفاهيمي همچون «نقد»، «آزادي»، «آرمان گرايي»، «عدالت جويي»، «شتاب درحركت»، و... در زمره مواردي هستند كه چنانچه به دقت تعريف نشده و حدود و ثغور دقيقي برايشان مشخص نگردد، ممكن است با موضوعاتي نظير «تخريب»، «هرج ومرج»، «مصلحت طلبي»،«افراط گري»، «شتاب زدگي»، و ... تداخل مفهومي يابند.
6-2«گذشته، چراغ راه آينده است»؛ اين عبارت حكيمانه مؤيد اين نكته اساسي است كه پرداختن به نوآوري ها به معناي كشيدن خط بطلان بر «روش و منش» گذشتگان نيست. درآيات و روايات نيز تأكيدهاي زيادي مبني بر ضرورت عبرت گيري ازسيره و عاقبت گذشتگان، به چشم مي خورد.
تاريخ جنبش دانشجويي ايران به چند دهه قبل از پيروزي انقلاب اسلامي باز مي گردد و در فصول مختلف آن تجربه هايي ارزشمند وجود دارد كه كمترين فايده علم به آنها، «پرهيز از تكرار خطاها» و «سهولت دريافتن راه هاي ميان بر» خواهد بود.
موضوعات متعددي درباب آسيب شناسي از «نوآوري ها» وجود دارد، كه از حوصله اين مقاله خارج است. از اين رو دراين بخش پاياني به بحث حول محور «بايسته هاي گفتمان نوآوري درجنبش دانشجويي و ارائه برخي راهكارها» دراين خصوص مي پردازيم.
3- تاكيد رهبر معظم انقلاب براصل «ماندگاري» درطرح هاي پيش رو، لزوم «تدبير و آينده نگري» و «نگرش همه جانبه و چند وجهي»، درجهت دست يافتن به مقاصد با ثبات را مشخص مي سازد. بر اين اساس لازمست به موارد ذيل بعنوان پيش فرض ها و ضرورت هاي «ماندگاري و ثبات» توجهي ويژه مبذول گردد.
1-3 مقوله «نوآوري» به مثابه يك «هنر و مهارت» نيازمند پيش فرض هايي اساسي است، كه «برگزاري دوره هاي آموزشي، مطالعاتي و روش شناسي نوآورانه» در زمره اين امور است. مقوله هايي نظير؛ «آسيب شناسي نوآوري»، «روش شناسي منتهي به نوآوري»، «تدوين تاريخي نوآوري در جنبش دانشجويي»، «شيوه هاي تبديل نوآوري به يك گفتمان درجامعه»، «تفسير و تبيين مبادي نظري و مفهومي جنبش دانشجويي انقلابي و معرفي مفاهيم اصيل آن» و... درجرگه مؤلفه هاي اصل آموزش و مطالعه دراين خصوص، مي باشند.
2-3 طراحي عملياتي و روشمند يك پروسه گذار مقوله نوآوري، از «شعار» به «گفتمان» كه مقدمات آن با انجام تبليغات مناسب، ممكن مي گردد.
3-3 طرح ابداعات و نوآوري غالباً با بروز برخي «واكنش هاي انتقادي» همراه است. كه گاهاً غلظت و شدت اين واكنش ها، زمينه ساز ايجاد نوعي «ارعاب» در نهاد نوآوري مي گردد. از اين رو، نگاهي توأم با سعه صدر و ايجاد فضاي باز، نوعي «جرأت بخشي» براي ارائه طرح هاي نو و روش هاي بديع درعرصه هاي گوناگون بوده و جريان هاي دانشجويي را از ايستايي و ركود خارج مي سازد.
4-«نوآوري درعلوم» از جمله مهمترين موضوعاتي ست، كه بايستي دردستوركار جريان هاي فعال دانشجويي و دانشگاهيان قرارگيرد، چرا كه جوهره و فلسفه وجودي دانشگاه به مقوله «توليد علم» و «پيشر فت هاي علمي» مربوط است. رهنمودهاي مقام معظم رهبري از ابتداي دهه هفتاد تاكنون بسياري از ضرورت ها، پيش فرض ها و حتي آسيب هاي اين بخش از نوآوري ها را روشن مي سازد.
1-4 تأكيد خاص ايشان بر «عقب ماندگي علمي» و ضرورت يافتن «ميان بر» هايي براي خروج از چنين شرايطي به خوبي مؤيد اين تحليل است:
«ما از لحاظ علمي عقب مانده ايم و بحث ده سال و بيست سال هم نيست. اما بايد قبول كرد كه حتما راه «ميان بر» هم وجود دارد... يعني ما بايد بدانيم كه اگر بخواهيم به سطح علمي امروز دنيا برسيم، لازم نيست از همه اين مراحل (كه ديگران طي كرده اند) عبور بكنيم، بلكه مي توانيم راه هاي ميان بري را پيدا نماييم.»4
2-4- ايشان در تعريف جامعي از مقوله هايي نظير «تحجر» و «نوانديشي» فرموده اند:
«يكي از وظايف مهم دانشگاه ها عبارت است از «نوانديشي علمي». مسئله «تحجر»، فقط بلاي محيط هاي ديني و افكار ديني نيست. در همه محيط ها، تحجر، ايستايي و پايبند بودن به جزمي گرايي هايي كه بر انسان تحميل شده- بدون اينكه منطق درستي به دنبالش آمده باشد- يك بلاست. آنچه كه براي يك محيط علمي و دانشگاهي وظيفه آرماني محسوب مي شود، اين است كه در زمينه مسائل علمي، نوانديش باشد، معناي واقعي توليد علم اين است. توليد علم فقط انتقال علم نيست؛ نوآوري علمي در درجه اول اهميت است.»5
3-4- همچنين، ضرورت «اجتهاد» در حوزه هاي مختلف علوم و به «چالش كشيدن انديشه ها و معارف» وارداتي غرب و شرق نكته اساسي است كه در رهنمودهاي ايشان نمايان است.
«علوم انساني، علوم اجتماعي، علوم سياسي، علوم اقتصادي و مسايل گوناگون كه براي اداره يك جامعه و يك كشور بصورت علمي لازمست، به نوآوري و نوانديشي علمي- يعني اجتهاد- احتياج دارد. آن چيزي كه در فضاي علمي ما مشاهده مي شود- كه به نظر من يكي از عيوب بزرگ محسوب مي گردد- اين است كه ده ها سال است كه ما متون فرهنگي و خارجي را تكرار مي كنيم، مي خوانيم، حفظ مي كنيم و براساس آنها تعليم و تعلم مي كنيم، اما در خودمان قدرت سؤال و ايجاد خدشه نمي يابيم.»6
4-4- مرزشناسي ميان مفهوم «نوآوري علمي» و «آنارشيسم علمي» مقوله حياتي و ظريف ديگري است كه در تأكيدات و تذكرات مقام معظم رهبري به چشم مي خورد.
«... اشتباه نشود؛ من كسي را به آنارشيسم علمي و به مهمل گويي علمي توصيه نمي كنم. در هر زمينه اي، كساني كه از دانشي برخوردار نيستند، اگر بخواهند به خيال خودشان نوآوري كنند، به مهمل گويي مي افتند. ما در زمينه برخي از علوم انساني و معاريف ديني اين را مي بينيم. آدم هاي ناوارد بدون اينكه از ذخيره و سواد كافي برخوردار باشند، وارد ميدان مي شوند و حرف مي زنند و به خيال خودشان نوآوري مي كنند؛ كه در واقع نوآوري نيست، مهمل گويي است... مهم اين است كه روح نوآوري علمي در محيط دانشگاه زنده شود و زنده بماند...»7
5- در پايان اين نوشتار، پيشنهاداتي براي ايجاد «نوآوري» در حركت جنبش دانشجويي ارائه مي گردد:
1-5- بسترسازي براي جهش اعتلايي كشور از مرداب غرب زدگي به فراماسيون انقلابي- اسلامي.
2-5- كمك به تدوين يك منظومه فكري- انتقادي، نسبت به افكار و ارزش هاي غرب مدرن.
3-5- تربيت كادر، جهت بسط فرهنگ انقلابي به نسل هاي آتي.
4-5- اتخاذ رويكرد «تهاجمي» عليه بنيان ها و مظاهر اشاعه افكار غيرانقلابي در دانشگاه بر مبناي رهنمودهاي مقام معظم رهبري و جايگزيني آن با رويكرد منفعلانه و تدافعي.
5-5- شركت فعال در جهاد عمومي براي مبارزه با مفاسد اقتصادي و فقر و فساد و تبعيض و تحقق عدالت اجتماعي.
6-5- تلاش مجدانه در جهت ايجاد جنبش انتقادي- اعتراضي دانشجويي در «گستره جهاني» و با هدف ايجاد اتحاد بر مبناي اصول مشتركي نظير عدالتخواهي و استكبار ستيزي.
7-5- ترويج مشهورات، باورها، ايده ها و مفاهيم اصيل اسلامي و انقلابي در ميان اقشار مختلف اجتماعي به ويژه دانشگاهيان.
8-5- تبليغ عادات و آداب رفتاري مذهبي برخاسته از فرهنگ اصيل تشييع و مخالف اخلاق نسبي انگار و اباحه مدار سكولاريستي در ميان جوانان.
پي نوشت ها:
1- پيام نوروزي مقام معظم رهبري در سال 1378
2- شهريار زرشناس، «مروري بر تاريخچه جنبش دانشجويي»، سايت باشگاه انديشه، 1384
3- همان
4- ديدار با اعضاي هيئت رئيسه دانشگاه تهران- 75.1.20
5- سخنان مقام معظم رهبري در جمع دانشجويان و اساتيد دانشگاه صنعتي اميركبير- 79.12.9
6- همان
7- همان
يکشنبه 6 مرداد 1387

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: کيهان]

[مشاهده در: www.kayhannews.ir]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 287]