وضعيت مذهب، كليسا و اعتقادات دينى در كشورهاى كمونيستى سابق

واضح آرشیو وب فارسی:سایت رسیک: اشاره:
اخيرا تحقيقات جامعى در ارزيابى موقعيت مذهب و كليسا در كشورهاى اروپاى شرقى و مركزى كه ده سال پيش، از قيد رژيمهاى كمونيستى آزاد شدند، توسط گروهى از محققين صورت گرفته كه نتيجه آن در قالب دو كتاب به بازار عرضه شده است. نتايج‏بدست آمده نشان مى‏دهد كه منحنى تغييرات گرايش به مذهب و كليسا در كشورهاى سه گانه اروپايى مورد نظر (اين دسته بندى سه گانه در سال 1991 بر حسب ميزان گرايش مردم به مذهب انجام پذيرفته است) به شرح زير بوده است: گرايش به كليسا در سالهاى اول آزادى، بسيار زياد، در سالهاى ميانى ثابت و در سالهاى اخير گسترش يافته است. گرايش به مذهب در كشورهاى اروپاى شرقى و مركزى همراه با تنوع و تعدد مذاهب، بخصوص گسترش نهضتهاى مذهبى مآب، همراه بوده است. در مجموع، تحقيقات انجام شده، وضعيت فعلى كليساها را (اعم از ارتدوكسى، كاتوليكى و پروتستانى) نسبت‏به گذشته، كم رونقتر و آينده آن را نگران كننده توصيف نموده است. در اين مقاله به خلاصه‏اى از نتايج‏بدست آمده از اين دو كتاب كه در مجله كاتوليكى ايل رنيو به چاپ رسيده، اشاره مى‏گردد.

پس از گذشته ده سال از واژگونى رژيمهاى كمونيستى در كشورهاى اروپايى و نقش عمده‏اى كه اين سقوط در ارائه آزادى به كليساهاى مسيحى ايفا نمود، ارزيابى موقت از اين آزادى در طى اين ده سال مفيد به نظر مى‏رسد. در سال‏1989، يعنى زمان سقوط اين رژيم، چه تحولات و دگرگونيهايى در زمينه مذهبى - كليسايى رخ داد؟ امروزه بعد از فروپاشى اين رژيم، كليساهاى مسيحى در جامعه اروپايى چه نقشى را بازى مى‏كنند؟ آيا اين پيشرفتهاى بوجود آمده در شرق و غرب با هم يكسانند، يا اينكه اين دو قسمت از اروپا در سالها و يا دهه‏هاى آينده، هر يك راه متفاوت از ديگرى را در زمينه مذهبى طى خواهند كرد؟ در چه فضايى، يافتن وجوه مشترك بين كشورهاى مختلف و كليساهاى مختلف در اروپاى مركزى و شرقى امكان پذير مى‏باشد و تفاوتهاى عمده آنها را چگونه مى‏توان يافت؟

براى ارزيابى فوق مى‏توان به مطالب ارزنده در دو كتاب منتشر شده مراجعه نمود: كتاب اول تحت عنوان «مذاهب بعد از سقوط كمونيسم در كشورهاى اروپاى شرقى - مركزى‏»، تاليف دتلف پولاك (Detelef Pollack) و ديگر مؤلفين همكار با وى، كتاب دوم تحت عنوان «مذهب در رفرمهاى بوجود آمده در كشورهاى اروپاى شرقى - غربى‏»، تاليف تئولوگ اتريشى به نام زولهنر (M.Zulehaner) است.

در كتاب اول، به نقش نسبى تك تك كشورهاى واقع در منطقه از استوونى تا بلغارستان اشاره مى‏كند و كتاب دوم تجزيه و تحليلهايى را حسب تحقيقاتى كه از نوامبر سال‏1997 تا مارس 1998 صورت گرفته، درج كرده است. اين تحليل براساس سؤالهايى كه از 1000 تا 1200 نفر افراد 18 تا 65 ساله در ده كشور پرسيده شده، بعمل آمده است.

در كتاب اول، ضمن اشاره به توسعه مذهبى كليسايى طى تسلط رژيم كمونيست‏به بررسى سه مرحله مى‏پردازد:

مرحله اول، از پايان جنگ جهانى دوم تا ظهور دموكراسى مردم در طى سالهاى‏49-1948

مرحله دوم، بررسى دهه‏هاى پنجاه، شصت و هفتاد

مرحله سوم، بررسى نيمه دوم دهه هفتاد تا سقوط كمونيسم.

در مرحله اول، تعداد زيادى از كشورهاى زير نفوذ رژيم شوروى، موفق به مقاومت‏شديد در مقابل تحولات ناشى از رژيم كمونيست مى‏شوند. در مرحله دوم، ضعف قابل ملاحظه كليساها و كناره‏گيرى آنها از زندگى عوام، از جمله كم شدن اعضاى كليساها حضور كم رنگ افراد در كليسا و حسب آمارهاى مربوطه، تقليل گرايشات مذهبى فردى مشهود است. مرحله سوم، تحولات تدريجى كاملا متضادى را نشان مى‏دهد; يعنى بر تعداد افرادى كه كليسا را ترك كرده‏اند، افزوده مى‏شود، اما به پديده بيدارى مذهبى، نه تنها در رابطه با بروز گرايشات مذهبى فردى، بلكه در رابطه با ظهور نهادهاى مذهبى، توجه مى‏شود. «پولاك‏»، جامعه شناس مذهبى، ويژگيهاى خاص اين مرحله را چنين بررسى مى‏كند: «تشكيل گروههاى غيررسمى متعهد كه در جهت استقرار صلح، دفاع از محيط زيست، دفاع از حقوق بشر و حقوق زنان و دفاع از تجربيات فردى و همچنين دفاع از گروههايى كه از وعده‏هاى دولت‏سوسياليستى مبنى بر ايجاد ترقى و رفاه و مصرف و ارائه يك ديدگاه آلترناتيو از يك جامعه مبتنى بر مشاركت و دورى جستن از روحيه اشتراكى اقدام مى‏كنند.»

دو كتاب مذكور در ارائه يك قضاوت عمومى نسبت‏به وجود رشد مذهبى كليسايى بعد از فروپاشى كمونيسم از خود احتياط نشان مى‏دهند.

اين دو كتاب بر سر يك موضوع توافق دارند: قسمت اعظم حركت‏شديد مذهبى - كليسايى قابل توجهى كه سريعا در خيلى از كشورها بعد از سقوط كمونيسم پديد آمد، محو يا توسط چشم اندازهاى متنوع جايگزين گرديد. در پايان «زولنهر» اظهار مى‏دارد كه در سال 1998 در اين كشورها، تعداد افرادى كه خود را «مذهبى‏» مى‏خواندند، به طور قابل توجهى كمتر از تعداد اين افراد در سال 1991 بوده است.

اما به غير از استثنائاتى، افزايش قشر مذهبى نسبت‏به قشر غيرمذهبى آن، بعد از سقوط كمونيسم، قابل توجه است. «پولاكو» در خاتمه مى‏نويسد: از اينكه بعد از بيدارى مذهبى - كليسايى در اروپاى مركزى و شرقى، تفاوت بين تك تك اين كشورها افزايش يافت، دلايل بارزى وجود دارد. اين تفاوتها قبل از هرچيز، به مذاهب غالب در اين كشورها مربوط مى‏شود; يعنى برخى كشورها با اكثريت كاتوليك و برخى ديگر با اكثريت ارتدوكس هستند. در بطن اين چهارچوب مذهبى - كليسايى، در اروپاى شرقى، مانند آلمان شرقى، استونى و تا اندازه‏اى در لتونى، ارتدوكسها در اكثريت هستند. در كنار اكثريت مذهبى، عوامل ديگرى مانند روابط بين كليسا و هويت ملى (ثابت‏شده است كه كليساى كاتوليك، تنها كليسايى است كه توانسته اعضاى خود را بهتر حفظ كند، اما كليساى انجيلى در اين باره كمتر موفق بوده است) پيوند خورده و نقش عمده‏اى در خود آگاهى كليساهاى زير نفوذ رژيم كمونيست‏بازى كرده است.

از نظر افكار عمومى، امروزه متمايز كردن كشورهاى اروپاى مركزى - شرقى، براساس درجه اعتقاد مذهبى (ديندارى) و تعلق كليسايى قابل سنجش است. با توجه به تحقيقاتى كه زولنهر در ده كشور اروپايى به عمل آورده، اين كشورها به سه رده تقسيم بندى مى‏شوند. كشورهايى چون جمهورى چك و آلمان شرقى كه در رده پايين قرار دارند (زياد مذهبى نيستند)، دوم لهستان، رومانى، ليتوانى و كرواسى كه در رده بالا قرار دارند (شديدا مذهبى هستند) و در رده وسط، مجارستان، اسلوونى و اوكراين كه درجه اعتقادات مذهبى عادى دارند.

بدين طريق، هنگام انجام اين تحقيقات كه از سال‏1997 تا 1998 و بر روى افراد از سنين 18 تا 65 سال صورت گرفت، در جمهورى چك 30 درصد، آلمان شرقى سابق 25 درصد، لهستان 92 درصد، رومانى‏89 درصد، اسلوونى‏53 درصد و مجارستان‏56 درصد، به خدا معتقد بودند. درصد افرادى كه اين تحقيقات بر روى آنها انجام گرفته و آنان خود را شخصا مذهبى مى‏دانند، بين 75 درصد در لهستان و 25 درصد در آلمان شرقى،29 درصد در جمهورى چك،49 درصد در اسلوونى در نوسان مى‏باشد. اظهار تعلق به يك مذهب مسيحى در جمهورى چك‏27 درصد ولى برعكس، مجارستان 60 درصد و لهستان‏93 درصد مى‏باشد.

اين تحقيقات به كشورهاى ملحد نيز مربوط مى‏شود: «دو كشور آلمان شرقى و جمهورى چك داراى اكثريت ملحد مى‏باشند. درصد قابل توجهى از ملحدين، در مجارستان و اسلوونى هستند. برعكس، از تعداد ملحدين در لهستان، رومانى، اوكراين، كروواسى و ليتونى كاسته شده است.

از نقطه نظر جهانى، درصد الحاد بين افراد با تحصيلات بالا، زياد و در بين افراد با تحصيلات متوسطه، باز هم بالاتر مى‏باشد. به همين نسبت، در شهرهاى بزرگ، تعداد ملحدين در بين مردان كارمند و كارگران با كار مستقل بيشتر مى‏باشد.

تحقيقات «پولاك‏»، سهم و مساعدتهاى ملى مختلف براى رشد و تكامل مذهب در كشورهاى مختلف را بعد از سقوط كمونيسم تاييد مى‏كند. خانم «ايرنا بوروويك‏» (از گروه پولاك) در ملاحظات خود راجع به تعلقات كليسايى و اعتقادات مذهبى فردى در كشور زادگاهش (لهستان) اظهار مى‏دارد كه علائم مشاهده شده در كشورش، ناشى از ويژگيهاى خاص اين كشور در رابطه با دگرگونيهاى مذهبى در كشورش مى‏باشد كه در اين رابطه، به احتمال قوى نمى‏توان انتظار «تحولات بزرگى‏» را داشت. در لهستان، روند تبديل دين به يك مساله فردى، حتى در زمينه مذهبى، به معنى زير سؤال بردن مذهب «بخصوص وقتى كه كليسا شكلهاى جديدى از اتحاد و اشتراك مؤمنين را ارائه مى‏دهد»، نيست.

در رابطه با رومانى كه‏87 درصد مردم آن ارتدوكس هستند (براساس آمار سال 1992)، آقاى «آندره اى روث‏» به افزايش نفوذ اجتماعى كليسا و نقش مثبت آن در افكار عمومى اشاره مى‏كند و مى‏گويد: «امروزه نزديكى به كليسا و اعتقادات مذهبى براى هر كسى در هر زمينه فعاليتى مثل فعاليتهاى سياسى، روزنامه نگارى، روابط عمومى، طريقه‏اى ني*****ت و آزمايشى عمده از انكار واقعى مجدد كمونيسم مى‏باشد.»

كمبود اطلاعات معتبر به مؤلف اجازه نمى‏دهد نسبت‏به اعتقادات مذهبى مردم رومانى اظهارات قطعى بنمايد. به نظر وى، صحبت كردن از يك «روند سكولاريزه شدن‏» (جامعه رومانى)، مشابه آنچه كه در جوامع غربى مترقى بعد از صنعتى شدن اين جوامع بوجود آمد، پيشداورى است.

در مورد بلغارستان، براى اقشار وسيع مردم بلغار، هويت ارتدوكسى، بيش از هر چيز، يك مفهوم و معناى كلى فرهنگى و مشروع را مى‏بخشد. كليساى ارتدوكس بلغارستان، فرصتهاى منحصر به فردى كه خلاء ايدئولوژى بعداز سقوط رژيم كمونيست را ايجاد نمودند، يا درك نكرد و يا حداقل بهره بردارى را از آن نمود. نتايج تحقيقات در رابطه با مردم بلغارستان، يك «روند فردگرايى شديد، رشد يك برخورد صريح و دورى از سنت گرايى در رابطه با طريقه‏هاى مذهبى، دگمها و شهادتهاى مذهبى را نشان مى‏دهد.»

در زمينه مذهبى - كليسايى، نمى‏توان اين جمهورى و سه جمهورى ديگر بالكان را از نقطه نظر جهانى مورد ارزيابى قرار داد: امروز استونى را مى‏توان يك جامعه سكولاريزه به حساب آورد. در اين كشور، «درصد اعضاى كليساها در رابطه با جمعيت جهانى بسيار پايين است و تعداد كسانى كه در سطح كليسايى اشتغال دارند، زياد نيست. اما علاقه به مذهب وجود دارد. اين علاقمندى به مذهب و كليسا، بعد از سال‏1989 سريعا افزايش يافت، ولى كمى بعد از آن، از شدت آن كاسته شد. مؤلف در استونى به روشنى «از سويى به كمبود وابستگى به كليسا و اعتقاد مذهبى و فعاليت كليسايى و از سوى ديگر، به عدم تعلق كليسايى و بى اعتقادى و فاصله گيرى از كليسا» اشاره مى‏كند.

اما در مورد لتونى، مؤلفين تاييد مى‏كنند كه در پايان سال‏1996، حدود 35 درصد از مردم لتونى وابسته به يك جامعه مذهبى و در انجام فرايض دينى فعال بودند. تقريبا تعداد افرادى كه «رسما متعلق به يك مذهب هستند، ولى به انجام فرايض دينى نمى‏پردازند و همچنين تعداد كسانى كه با مذهب نظر موافق دارند، ولى به جامعه‏اى مسيحى متعلق نيستند (ثبت نيستند)، دو برابر شده است‏». طريقه‏هاى مسيحى سنت گرا (لوترانها، كاتوليكها، ارتدوكسها) با دولت، روابط فشرده‏اى برقرار نمودند و در حيات فرهنگى و معنوى جامعه نفوذ نمودند. طريقه‏هاى «غير سنت گرا» هنوز نتوانسته‏اند نظم ثابتى در جامعه لتونى پيدا كنند.

در گزارش مربوط به هر يك از اين كشورها، مشكل حضور و نفوذ جنبشهاى مذهبى جديد با هويت مسيحى و غيرمسيحى به تنهايى مورد بررسى قرار گرفته است. اين امر نشان مى‏دهد كه امروزه حتى در كشورهاى اروپايى مركزى و شرقى، كثرت گرايى مذهبى قابل توجهى وجود دارد كه نگرانى ايجاد رقابت در كليساى رسمى را برمى‏انگيزد. اما كليه مؤلفين معتقدند كه مساله كثرت گرايى مذهبى گروهى محدود را شامل مى‏شود: «با توجه به تعداد زياد جريانات و گروههاى جديد مذهبى، درصد پيروان آنها پايين است‏».

در كشورهايى كه تحقيقات فوق در آنها به عمل آمده، آنها در مقابل اين سؤال كه چه انتظارى از كليساى كاتوليك دارند، 58 درصد از آنها درباره موضوع و حكمت‏حيات و46 درصد آنها درباره مسائل اخلاقى فردى و27 درصد درباره مشكلات فعلى اجتماعى، انتظار پاسخ از طرف كليسا را دارند. 54 درصد آنها خواهان اين مساله هستند كه كليسا بايد در مقابل رشد بى تفاوتيهاى اجتماعى، موضع گيرى نمايد و فقط‏29 درصد و 32 درصد موافق با موضعگيرى كليسا نسبت‏به طرز سياست‏حكومتى و شيوه كار و محتواى وسايل ارتباطات اجتماعى كشورشان بودند. اين تجزيه و تحليل، دلالت‏بر اين امر دارد كه (البته به غير از بعضى استثنائات) كليساها و بويژه كليساى كاتوليك، از طرف جامعه كشورهاى سابق كمونيستى مورد انتقاد واقع شده‏اند.

براساس تحقيقات فوق، تعداد افرادى كه در ده سال آينده انتظار يك توسعه مذهبى را دارند، بيش از افرادى است كه ده سال پيش اين توسعه مذهبى را تاييد مى‏كردند. اما اينكه در ده سال آينده در تك تك اين كشورها امور چگونه يشرفت‏خواهند كرد، چيزى بيان نشده است. مسلم شده است كه كليساهاى مختلف مسيحى در اين آزادى جديد بدست آمده بعد از كمونيسم، نه فقط در زمينه تربيتى فعال شده‏اند، بلكه نيروهايى را كه در زمينه مذهبى، جامعه آنها را شكل مى‏دهد، تربيت كرده و مشغول به كار كرده‏اند.

در پاييز سال جارى، اسقفهاى اروپايى در رم براى بحث و گفت و گو درباره موضوع موقعيت و ديدگاه كليساى كاتوليك و مذهب مسيحى در اروپا يك سينود ويژه برگزار خواهند نمود. اولين سينود ويژه آنان، در سال 1991 برگزار گرديد. در اجلاس آينده، اسقفها ديدگاههاى خود را در زمينه پيشرفتهاى مذهبى - كليسايى در ده سال اخير در سطح اروپا، چه اروپاى غربى و چه شرقى، بررسى خواهند كرد و با انجام اين كار، نمى‏توانند آمارهاى دلسرد كننده و نتيجه گيريهاى تحقيقات جامعه شناسى درباره اديان و كليساها را در نظر نگيرند.

منبع: سفارت ج.ا.ا - واتيكان، به نقل از مجله ايل رنيو، آوريل‏1999.

این صفحه را در گوگل محبوب کنید

[ارسال شده از: سایت رسیک]

[مشاهده در: www.ri3k.eu]

[تعداد بازديد از اين مطلب: 171]